ابن قاضی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌وحدت
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
ابوالعباس‌ شهاب ‌الدین‌ احمد بن‌ محمد بن‌ محمد بن‌ احمد بن‌ على‌ بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌ العافیة مِکناسى‌ زَناتى‌ فاسى‌ [[مالکیه|مالکى‌]] فقیه‌، مورخ‌، ادیب‌ و ریاضى‌دان‌ معروف‌ مغربى‌ در دولت‌ شُرَفای‌ سَعدی‌ (حسنى‌) (917-1069ق‌/1511-1659م‌).  
{{جعبه اطلاعات شخصیت
| عنوان = ابن قاضی
| تصویر =عالمان اهل سنت.jpg
| نام = شهاب‌الدین‌ احمد بن‌ محمد مِکناسی‌ زَناتی‌ فاسی‌
| نام‌های دیگر = ابن قاضی، المکناسی‌ النِجار
| سال تولد = 960 ق
| تاریخ تولد =
| محل تولد =  [[فاس]]
| سال درگذشت = 1025 ق
| تاریخ درگذشت =
| محل درگذشت = [[فاس]]، [[مراکش]]
| استادان =
| شاگردان =
| دین = [[اسلام]]
| مذهب = [[سنی]]
| آثار = دیباچه جذوة الاقتباس‌
| فعالیت‌ها ={{فهرست جعبه افقی |}} 
| وبگاه =
}}
'''شهاب‌الدین‌ احمد بن‌ محمد مِکناسی‌ زَناتی‌ فاسی‌'''، [[مالکیه|مالکی‌ مذهب]] معروف به '''ابن قاضی''' فقیه‌، مورخ‌، ادیب‌ و ریاضی‌دان‌ معروف‌ مغربی‌ در دولت‌ شُرَفای‌ سَعدی‌ (حسنی‌) بوده است.  


==پیشینه==
== زندگی‌نامه ==
متولد 960هـ.ق (1553م) و متوفای 1025هـ.ق (1616م) . ابوالعباس‌ ابن‌ قاضى‌ در [[فاس‌]] دیده‌ به‌ جهان‌ گشود <ref>همانجا؛ 2 EI</ref>. بعضى‌ مولد او را مکناسه‌ نوشته‌اند <ref>دارالمنصور، 5؛ ابوالنور، 1/14</ref>.
ابوالعباس‌ ابن‌ قاضی‌ در [[فاس‌]] دیده‌ به‌ جهان‌ گشود <ref>همانجا؛ 2 EI</ref>. بعضی‌ مولد او را مکناسه‌ نوشته‌اند <ref>دارالمنصور، 5؛ ابوالنور، 1/14</ref>.


جد اعلای‌ وی‌ موسى‌ بن‌ ابى‌ العافیة از قبیلة زناتة مکناسه‌، بنیادگذار فرمانروایى‌ مکناسه‌ (سده 4ق‌/10م‌) است‌ که‌ رفتار خصمانه‌اش‌ با [[ادریسیان|ادریسیان‌]] [[مغرب‌]] مشهور بود <ref>نک: ابن خلدون ، 6/134-136</ref> و از این‌رو ابن‌ قاضى‌ از کارهای‌ او تبرّی‌ جسته‌ است‌ <ref> جذوة الاقتباس‌ ، 1/343</ref>.  
جد اعلای‌ وی‌ موسی‌ بن‌ ابی‌ العافیة از قبیلة زناتة مکناسه‌، بنیادگذار فرمانروایی‌ مکناسه‌ (سده 4ق‌/10م‌) است‌ که‌ رفتار خصمانه‌اش‌ با [[ادریسیان|ادریسیان‌]] مغرب‌ مشهور بود <ref>نک: ابن خلدون، 6/134-136</ref> و از این‌رو ابن‌ قاضی‌ از کارهای‌ او تبرّی‌ جسته‌ است‌ <ref> جذوة الاقتباس‌، 1/343</ref>.  
شماری‌ از فرزندان‌ ابن‌ قاضى‌ بزرگ‌ (احمد بن‌ على‌) در فاس‌ مقیم‌ شده‌ بودند <ref>نک: همانجا</ref>.  
شماری‌ از فرزندان‌ ابن‌ قاضی‌ بزرگ‌ (احمد بن‌ علی‌) در فاس‌ مقیم‌ شده‌ بودند <ref>نک: همانجا</ref>.  


===اشتهار===
=== اشتهار ===
اشتهار وی‌ به‌ ابن‌ قاضى‌ مربوط به‌ احمد بن‌ على‌ بن‌ عبدالرحمان‌ قاضى‌ مکناسه‌ (د 955ق‌/1548م‌ در فاس‌) جد دوم‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌ و خود وی‌ مختصری‌ از ترجمه او را آورده‌ است‌ <ref> درّة الحجال‌ ، 1/106، جذوة الاقتباس‌، 1/158</ref>. ابن‌ قاضى‌ در آغاز درة الحجال‌، خود را «المکناسى‌ النِجار» معرفى‌ کرده‌ است‌ <ref>1/3</ref>. از این‌رو برخى‌ او را المکناسى‌ النجاری‌ نوشته‌اند <ref>کتانى‌، 77</ref>، در حالى‌ که‌ در نوشته ابن‌ قاضى‌ منظور این‌ است‌ که‌ ریشه خانوادگى‌ او از مکناسه‌ است‌ و تبدیل‌ کردن‌ کلمه النجار به‌ صورت‌ صفت‌ نسبى‌ النجاری‌ نتیجه سوءتعبیر است‌.
اشتهار وی‌ به‌ ابن‌ قاضی‌ مربوط به‌ احمد بن‌ علی‌ بن‌ عبدالرحمان‌ قاضی‌ مکناسه‌ (د 955ق‌/1548م‌ در فاس‌) جد دوم‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌ و خود وی‌ مختصری‌ از ترجمه او را آورده‌ است‌ <ref> درّة الحجال‌، 1/106، جذوة الاقتباس‌، 1/158</ref>. ابن‌ قاضی‌ در آغاز درة الحجال‌، خود را «المکناسی‌ النِجار» معرفی‌ کرده‌ است‌ <ref>1/3</ref>. از این‌رو برخی‌ او را المکناسی‌ النجاری‌ نوشته‌اند <ref>کتانی‌، 77</ref>، در حالی‌ که‌ در نوشته ابن‌ قاضی‌ منظور این‌ است‌ که‌ ریشه خانوادگی‌ او از مکناسه‌ است‌ و تبدیل‌ کردن‌ کلمه النجار به‌ صورت‌ صفت‌ نسبی‌ النجاری‌ نتیجه سوءتعبیر است‌.


==تحصیلات==
== تحصیلات ==
پدر و نیاکان‌ و عموزاده‌های‌ او اهل‌ علم‌ بودند <ref>مثلاً نک: درة الحجال‌، 2/203-204، 208، 214، 3/132</ref>. هر چند آغاز زندگى‌ او مقارن‌ با دگرگونیهای‌ سیاسى‌ در مغرب‌ بود، اما این‌ دوران‌ از لحاظ علمى‌ هنوز دوران‌ شکوفایى‌ محسوب‌ مى‌شد و [[فاس‌|فاس‌]] پناهگاه‌ امنى‌ برای‌ دانشمندان‌ بود که‌ از هر سو به‌ آنجا روی‌ مى‌آوردند تا از مراکز و گنجینه‌های‌ علمى‌ آن‌ بهره‌ گیرند <ref>زمامه‌، 623</ref>.  
پدر و نیاکان‌ و عموزاده‌های‌ او اهل‌ علم‌ بودند <ref>مثلاً نک: درة الحجال‌، 2/203-204، 208، 214، 3/132</ref>. هر چند آغاز زندگی‌ او مقارن‌ با دگرگونی‌های‌ سیاسی‌ در مغرب‌ بود، اما این‌ دوران‌ از لحاظ علمی‌ هنوز دوران‌ شکوفایی‌ محسوب‌ می‌شد و [[فاس‌|فاس‌]] پناهگاه‌ امنی‌ برای‌ دانشمندان‌ بود که‌ از هر سو به‌ آنجا روی‌ می‌آوردند تا از مراکز و گنجینه‌های‌ علمی‌ آن‌ بهره‌ گیرند <ref>زمامه‌، 623</ref>.  


ابن‌ قاضى‌ در خانواده خود و در شهر فاس‌ محیط مساعدی‌ برای‌ پرورش‌ خود در علوم‌ شرعى‌، ادبى‌ و ریاضى‌ داشت‌ <ref>همانجا</ref>؛ 21 ساله‌ بود که‌ پدرش‌ درگذشت‌ <ref>ابن‌ قاضى‌، همان‌، 2/215</ref> و 26 سال‌ داشت‌ که‌ چون‌ بسیاری‌ از طلاب‌ آن‌ عصر برای‌ تکمیل‌ تحصیلات‌ درصدد سفر به‌ مشرق‌ برآمد و از آن‌ اندازه‌ وسعت‌ مالى‌ برخوردار بود که‌ توانست‌ به‌ این‌ آرزو تحقق‌ بخشد. این‌ سفر او در 986ق‌/1578م‌ آغاز شد و چندین‌ سال‌ طول‌ کشید. او [[تونس‌]] و [[مصر]] و [[حجاز]] را دید و در 987ق‌ [[حج‌]] گزارد <ref>زمامه‌، 624 - 625</ref>. تاریخ‌ مراجعت‌ او به‌ فاس‌ معلوم‌ نیست‌، اما آنچه‌ از اشارات‌ درة الحجال‌ برمى‌آید، هنوز در 989ق‌ در مشرق‌ بوده‌ است‌ <ref>همو، 626</ref>.
ابن‌ قاضی‌ در خانواده خود و در شهر فاس‌ محیط مساعدی‌ برای‌ پرورش‌ خود در علوم‌ شرعی‌، ادبی‌ و ریاضی‌ داشت‌ <ref>همانجا</ref>؛ 21 ساله‌ بود که‌ پدرش‌ درگذشت‌ <ref>ابن‌ قاضی‌، همان‌، 2/215</ref> و 26 سال‌ داشت‌ که‌ چون‌ بسیاری‌ از طلاب‌ آن‌ عصر برای‌ تکمیل‌ تحصیلات‌ درصدد سفر به‌ مشرق‌ برآمد و از آن‌ اندازه‌ وسعت‌ مالی‌ برخوردار بود که‌ توانست‌ به‌ این‌ آرزو تحقق‌ بخشد. این‌ سفر او در 986ق‌/1578م‌ آغاز شد و چندین‌ سال‌ طول‌ کشید. او [[تونس‌]] و [[مصر]] و [[حجاز]] را دید و در 987ق‌ [[حج‌]] گزارد <ref>زمامه‌، 624 - 625</ref>. تاریخ‌ مراجعت‌ او به‌ فاس‌ معلوم‌ نیست‌، اما آنچه‌ از اشارات‌ درة الحجال‌ برمی‌آید، هنوز در 989ق‌ در مشرق‌ بوده‌ است‌ <ref>همو، 626</ref>.


اشاره ابن‌ قاضى‌ در درة الحجال‌ به‌ دانشمندان‌ صاحب‌ منصب‌ قِضا و خطابه‌ در بلاد ترک‌ و ملاقات‌ با آنان‌ در آنجا <ref>2/325، 3/319</ref> موجب‌ طرح‌ این‌ پرسش‌ شده‌ که‌ آیا او به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفته‌ است‌؟ <ref>زمامه‌، 626</ref>. اما احتمال‌ قوی‌ هست‌ که‌ پای‌ او به‌ بلاد ترک‌ نرسیده‌ باشد وگرنه‌ نام‌ آن‌ سرزمینها به‌ شکلى‌ در نوشته او انعکاس‌ مى‌یافت‌. ابن‌ قاض از سفر مشرق‌ با دست‌ پر به‌ فاس‌ بازگشت‌ و به‌ استادان‌ پیشین‌ و دیگر دانشمندان‌ آنجا پیوست‌. در آنجا به‌ کار تدریس‌ و تألیف‌ سرگرم‌ شد.
اشاره ابن‌ قاضی‌ در درة الحجال‌ به‌ دانشمندان‌ صاحب‌ منصب‌ قِضا و خطابه‌ در بلاد ترک‌ و ملاقات‌ با آنان‌ در آنجا <ref>2/325، 3/319</ref> موجب‌ طرح‌ این‌ پرسش‌ شده‌ که‌ آیا او به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفته‌ است‌؟ <ref>زمامه‌، 626</ref>. اما احتمال‌ قوی‌ هست‌ که‌ پای‌ او به‌ بلاد ترک‌ نرسیده‌ باشد وگرنه‌ نام‌ آن‌ سرزمینها به‌ شکلی‌ در نوشته او انعکاس‌ می‌یافت‌. ابن‌ قاض از سفر مشرق‌ با دست‌ پر به‌ فاس‌ بازگشت‌ و به‌ استادان‌ پیشین‌ و دیگر دانشمندان‌ آنجا پیوست‌. در آنجا به‌ کار تدریس‌ و تألیف‌ سرگرم‌ شد.


ابوالعباس‌ احمد المنصور سعدی‌ ذهبى‌ شریف‌ حسنى‌ که‌ در غیاب‌ ابن‌ قاضى‌ بر تخت‌ پادشاهى‌ مغرب‌ نشسته‌ بود، به‌ دانش‌ و اهل‌ علم‌ و شرکت‌ در مجالس‌ و محافل‌ علمى‌ علاقه وافر داشت‌ و با وجود گرفتاریهای‌ سیاست‌ و حکمرانى‌، دانشمندان‌ را از هر سو به‌ پایتخت‌ خود در [[مراکش‌]] مى‌کشاند. مخصوصاً توجه‌ شخصى‌ منصور به‌ علم‌ هندسه‌ و تبحر ابن‌ قاضى‌ در ریاضیات‌ و میانجیگری‌ ابوفارس‌ عبدالعزیز قَشتالى‌، وزیر و مورخ‌ و شاعر حکومت‌، موجب‌ شد که‌ ابن‌ قاضى‌ در زمره صاحبان‌ مراتب‌ مورد توجه‌ سلطان‌ درآید <ref>همو، 626 - 627؛ گنون‌، 1/253</ref> و با دانشمندان‌ دربار وی‌ داد و ستد علمى‌ داشته‌ باشد.  
ابوالعباس‌ احمد المنصور سعدی‌ ذهبی‌ شریف‌ حسنی‌ که‌ در غیاب‌ ابن‌ قاضی‌ بر تخت‌ پادشاهی‌ مغرب‌ نشسته‌ بود، به‌ دانش‌ و اهل‌ علم‌ و شرکت‌ در مجالس‌ و محافل‌ علمی‌ علاقه وافر داشت‌ و با وجود گرفتاریهای‌ سیاست‌ و حکمرانی‌، دانشمندان‌ را از هر سو به‌ پایتخت‌ خود در [[مراکش‌]] می‌کشاند. مخصوصاً توجه‌ شخصی‌ منصور به‌ علم‌ هندسه‌ و تبحر ابن‌ قاضی‌ در ریاضیات‌ و میانجی‌گری‌ ابوفارس‌ عبدالعزیز قَشتالی‌، وزیر و مورخ‌ و شاعر حکومت‌، موجب‌ شد که‌ ابن‌ قاضی‌ در زمره صاحبان‌ مراتب‌ مورد توجه‌ سلطان‌ درآید <ref>همو، 626 - 627؛ گنون‌، 1/253</ref> و با دانشمندان‌ دربار وی‌ داد و ستد علمی‌ داشته‌ باشد.  


==اسارت==
== اسارت ==
دانش‌ وسیع‌ و نیک‌ خویى‌ ابن‌ قاضى‌ او را انگشت‌نما کرد و سلطان‌ درصدد برآمد او را به‌ سفارت‌ مشرق‌ بفرستد تا اقتدار و شکوه‌ دولت‌ خود را در آن‌ خطه‌ بشناساند. ابن‌ قاضى‌ خود نیز برای‌ بهره‌گیری‌ علمى‌ بیشتر علاقه‌مند به‌ این‌ سفر بود. بنابراین‌ در شعبان‌ 994 در تِطوان‌ به‌ کشتى‌ نشست‌ <ref>ابوالنور،1/25؛ زمامه‌، 628</ref>، اما در تنگه جبل‌ الطارق‌ (بحرالزَّقاق‌) گرفتار دزدان‌ دریایى‌ [[اسپانیا]] شدند و ابن‌ قاضى‌ به‌ اسارت‌ رفت‌ <ref>همانجا</ref>. بعضى‌ گفته‌اند که‌ او در سفر حج‌ (994ق‌/1586م‌) دچار این‌ مصیبت‌ شد <ref>ابوالنور، همانجا</ref> و برخى‌ اسارت‌ او را هنگام‌ مراجعت‌ از مشرق‌ نوشته‌اند <ref>طوقان‌، 484؛ گنون‌، 1/263</ref>. اما در واقع‌ او در سفر دوم‌ و هنگام‌ رفتن‌، و نه‌ در برگشت‌، گرفتار شد.
دانش‌ وسیع‌ و نیک‌ خویی‌ ابن‌ قاضی‌ او را انگشت‌نما کرد و سلطان‌ درصدد برآمد او را به‌ سفارت‌ مشرق‌ بفرستد تا اقتدار و شکوه‌ دولت‌ خود را در آن‌ خطه‌ بشناساند. ابن‌ قاضی‌ خود نیز برای‌ بهره‌گیری‌ علمی‌ بیشتر علاقه‌مند به‌ این‌ سفر بود. بنابراین‌ در شعبان‌ 994 در تِطوان‌ به‌ کشتی‌ نشست‌ <ref>ابوالنور،1/25؛ زمامه‌، 628</ref>، اما در تنگه جبل‌ الطارق‌ (بحرالزَّقاق‌) گرفتار دزدان‌ دریایی‌ [[اسپانیا]] شدند و ابن‌ قاضی‌ به‌ اسارت‌ رفت‌ <ref>همانجا</ref>. بعضی‌ گفته‌اند که‌ او در سفر حج‌ (994ق‌/1586م‌) دچار این‌ مصیبت‌ شد <ref>ابوالنور، همانجا</ref> و برخی‌ اسارت‌ او را هنگام‌ مراجعت‌ از مشرق‌ نوشته‌اند <ref>طوقان‌، 484؛ گنون‌، 1/263</ref>. اما در واقع‌ او در سفر دوم‌ و هنگام‌ رفتن‌، و نه‌ در برگشت‌، گرفتار شد.


اشاره کوتاه‌ ابن‌ قاضى‌ در ضمن‌ ترجمه حال‌ ابوعبدالله‌ محمد خَروف‌ تونسى‌ (د 966ق‌) مؤید این‌ مدعاست‌. آنجا که‌ بدون‌ ذکر تاریخ‌ دقیق‌ سفر و به‌ مناسبت‌ مقایسه اسارت‌ خود با اسارت‌ ابوعبدالله‌ مى‌گوید که‌ این‌ گرفتاری‌ هنگام‌ عزیمت‌ به‌ مصر برای‌ اخذ علم‌ از استادانى‌ که‌ در سفر اول‌ موفق‌ به‌ دیدارشان‌ نشده‌ بود، روی‌ داد <ref> درة الحجال‌، 2/209</ref>.  
اشاره کوتاه‌ ابن‌ قاضی‌ در ضمن‌ ترجمه حال‌ ابوعبدالله‌ محمد خَروف‌ تونسی‌  مؤید این‌ مدعاست‌. آنجا که‌ بدون‌ ذکر تاریخ‌ دقیق‌ سفر و به‌ مناسبت‌ مقایسه اسارت‌ خود با اسارت‌ ابوعبدالله‌ می‌گوید که‌ این‌ گرفتاری‌ هنگام‌ عزیمت‌ به‌ مصر برای‌ اخذ علم‌ از استادانی‌ که‌ در سفر اول‌ موفق‌ به‌ دیدارشان‌ نشده‌ بود، روی‌ داد <ref> درة الحجال‌، 2/209</ref>.  


او 11 ماه‌ اسارت‌ پر رنج‌ و محنت‌ کشید تا در اثر اقدامات‌ منسوبان‌ و اعیان‌ دولت‌ و خود سلطان‌ و پرداخت‌ فدیه‌ای‌، به‌ میزان‌ 20 هزار اوقیه‌ (تقریباً اونس‌) زر در رجب‌ 995 از گرفتاری‌ رها شد. هنگفت‌ بودن‌ مبلغ‌ فدیه‌ نمودار منزلت‌ والای‌ ابن‌ قاضى‌ در نظر زمامداران‌ مغرب‌ بود <ref>ابوالنور، 1/25-27؛ زمامه‌، همانجا</ref>.
او 11 ماه‌ اسارت‌ پر رنج‌ و محنت‌ کشید تا در اثر اقدامات‌ منسوبان‌ و اعیان‌ دولت‌ و خود سلطان‌ و پرداخت‌ فدیه‌ای‌، به‌ میزان‌ 20 هزار اوقیه‌ (تقریباً اونس‌) زر در رجب‌ 995 از گرفتاری‌ رها شد. هنگفت‌ بودن‌ مبلغ‌ فدیه‌ نمودار منزلت‌ والای‌ ابن‌ قاضی‌ در نظر زمامداران‌ مغرب‌ بود <ref>ابوالنور، 1/25-27؛ زمامه‌، همانجا</ref>.


==بازگشت به علم==
== بازگشت به علم ==
ابن‌ قاضى‌ پس‌ از رهایى‌ از طریق‌ سَبْته‌ و تطوان‌ به‌ فاس‌ بازگشت‌ <ref>همانجا</ref>. اشتیاق‌ او به‌ دانش‌، او را بار دیگر با دانشمندان‌ مغرب‌ و علمای‌ حاشیه دربار منصور پیوند داد. او به‌ کار تدریس‌ در [[جامع‌]] قَرّویین‌ و جامع‌ ابن‌ یوسف‌ مراکشى‌ <ref>تازی‌، 2/517</ref> و تألیف‌ پرداخت‌ و برای‌ سپاسگزاری‌ از نعمت‌ خلاصى‌ که‌ منصور برای‌ او ممکن‌ ساخته‌ بود، همه نوشته‌های‌ خود را به‌ سلطان‌ اهدا کرد <ref>ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 1/9-10؛ 2 EI</ref> و با تأسى‌ به‌ ابوعبدالله‌ خروف‌ تونسى‌ که‌ خود را آزاد کرده ابوالعباس‌ مَرینى‌ تلقى‌ مى‌کرد <ref>ابن‌ القاضى‌، درة الحجال‌، 2/209</ref>، او نیز پیوسته‌ خود را مدیون‌ سلطان‌ حسنى‌ مغرب‌، احمد منصور، مى‌دانست‌ <ref>همان‌ 1/4؛ دارالمنصور، 1/5</ref> و یکى‌ دیگر از آثارش‌، المُنْتَقى‌ المقصور را به‌ مآثر وی‌ اختصاص‌ داد <ref> درة - الحجال‌، 1/120</ref>.  
ابن‌ قاضی‌ پس‌ از رهایی‌ از طریق‌ سَبْته‌ و تطوان‌ به‌ فاس‌ بازگشت‌ <ref>همانجا</ref>. اشتیاق‌ او به‌ دانش‌، او را بار دیگر با دانشمندان‌ مغرب‌ و علمای‌ حاشیه دربار منصور پیوند داد. او به‌ کار تدریس‌ در جامع‌ قَرّویین‌ و جامع‌ ابن‌ یوسف‌ مراکشی‌ <ref>تازی‌، 2/517</ref> و تألیف‌ پرداخت‌ و برای‌ سپاسگزاری‌ از نعمت‌ خلاصی‌ که‌ منصور برای‌ او ممکن‌ ساخته‌ بود، همه نوشته‌های‌ خود را به‌ سلطان‌ اهدا کرد <ref>ابن‌ قاضی‌، جذوة الاقتباس‌، 1/9-10؛ 2 EI</ref> و با تأسی‌ به‌ ابوعبدالله‌ خروف‌ تونسی‌ که‌ خود را آزاد کرده ابوالعباس‌ مَرینی‌ تلقی‌ می‌کرد <ref>ابن‌ القاضی‌، درة الحجال‌، 2/209</ref>، او نیز پیوسته‌ خود را مدیون‌ سلطان‌ حسنی‌ مغرب‌، احمد منصور، می‌دانست‌ <ref>همان‌ 1/4؛ دارالمنصور، 1/5</ref> و یکی‌ دیگر از آثارش‌، المُنْتَقی‌ المقصور را به‌ مآثر وی‌ اختصاص‌ داد <ref> درة - الحجال‌، 1/120</ref>.  


==فضاوت==
== فضاوت ==
ابن‌ قاضى‌ مدتى‌ بدون‌ داشتن‌ سمتى‌ رسمى‌ با دربار منصور، پیوندی‌ نزدیک‌ داشت‌ <ref> 2 EI</ref>، تا به‌ منصب‌ قضا در شهر سَلا گماشته‌ شد. از این‌ رو در نوشته‌های‌ معاصر و متأخر، از او به‌ عنوان‌ قاضى‌ سلا یادکرده‌اند <ref>باباتنبکتى‌، 68 -91،97؛ سلاوی‌، 2(4</ref>/111). با توجه‌ به‌ سخنان‌ ابن‌ قاضى‌ درباره نایب‌ قاضى‌ سلا از 998ق‌ و اجازه روایت‌ دادن‌ ابن‌ قاضى‌ به‌ او در 1000ق‌/1592م‌ <ref> درة الحجال‌، 1/250، 253</ref> و با توجه‌ به‌ اشارات‌ بابا تنبکتى‌ در 1005ق‌ و مقری‌ در 1009ق‌ درباره تصدی‌ قضای‌ سلا توسط او، مى‌توان‌ حدود تقریبى‌ این‌ دوره‌ را تخمین‌ زد <ref>نک: زمامه‌، 630 -631</ref>.
ابن‌ قاضی‌ مدتی‌ بدون‌ داشتن‌ سمتی‌ رسمی‌ با دربار منصور، پیوندی‌ نزدیک‌ داشت‌ <ref> 2 EI</ref>، تا به‌ منصب‌ قضا در شهر سَلا گماشته‌ شد. از این‌ رو در نوشته‌های‌ معاصر و متأخر، از او به‌ عنوان‌ قاضی‌ سلا یادکرده‌اند <ref>باباتنبکتی‌، 68 -91،97؛ سلاوی‌، 2(4</ref>/111). با توجه‌ به‌ سخنان‌ ابن‌ قاضی‌ درباره نایب‌ قاضی‌ سلا از 998ق‌ و اجازه روایت‌ دادن‌ ابن‌ قاضی‌ به‌ او در 1000ق‌/1592م‌ <ref> درة الحجال‌، 1/250، 253</ref> و با توجه‌ به‌ اشارات‌ بابا تنبکتی‌ در 1005ق‌ و مقری‌ در 1009ق‌ درباره تصدی‌ قضای‌ سلا توسط او، می‌توان‌ حدود تقریبی‌ این‌ دوره‌ را تخمین‌ زد <ref>نک: زمامه‌، 630 -631</ref>.


ابن‌ قاضى‌ به‌ علتى‌ ناشناخته‌ از سمت‌ قضا برکنار شد <ref> 2 EI</ref> و در جامع ‌الاَبّارین‌ فاس‌ به‌ تدریس‌ [[صحیح‌ بخاری‌]] نشست‌ <ref> دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، 1/366؛ تازی‌، همانجا</ref>.  
ابن‌ قاضی‌ به‌ علتی‌ ناشناخته‌ از سمت‌ قضا برکنار شد <ref> 2 EI</ref> و در جامع ‌الاَبّارین‌ فاس‌ به‌ تدریس‌ [[صحیح بخاری|صحیح‌ بخاری‌]] نشست‌ <ref> دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، 1/366؛ تازی‌، همانجا</ref>.  


==مهاجرت و وفات==
== مهاجرت و وفات ==
پس‌ از مرگ‌ منصور در 1012ق‌/ 1603م‌ و پریشانى‌ اوضاع‌ مغرب‌ به‌ سبب‌ جنگهای‌ خانگى‌ میان‌ شاهزادگان‌ مدعى‌ سلطنت‌، جمع‌ دانشمندان‌ فاس‌ و مراکش‌ از هم‌ پاشید و هر کدام‌ از آنان‌ در گوشه‌ای‌ از بادیه‌ پناهگاهى‌ برای‌ خود جست‌ <ref>زمامه‌، 632</ref>. در این‌ احوال‌، ابن‌ قاضى‌ هم‌ در منطقه اطلس‌ میانى‌ به‌ [[زاویه]] دَلائیان‌ کوچید و در آنجا به‌ حرمت‌ زیست‌.
پس‌ از مرگ‌ منصور در 1012ق‌ و پریشانی‌ اوضاع‌ مغرب‌ به‌ سبب‌ جنگ‌های‌ خانگی‌ میان‌ شاهزادگان‌ مدعی‌ سلطنت‌، جمع‌ دانشمندان‌ فاس‌ و مراکش‌ از هم‌ پاشید و هر کدام‌ از آنان‌ در گوشه‌ای‌ از بادیه‌ پناهگاهی‌ برای‌ خود جست‌ <ref>زمامه‌، 632</ref>. در این‌ احوال‌، ابن‌ قاضی‌ هم‌ در منطقه اطلس‌ میانی‌ به‌ [[زاویه]] دَلائیان‌ کوچید و در آنجا به‌ حرمت‌ زیست‌.


وی‌ گاهى‌ برای‌ رسیدگى‌ به‌ وضع‌ خانواده‌ و جست‌ و جو از احوال‌ یاران‌ و شاگردانش‌ به‌ فاس‌ مى‌رفت‌. بدین‌سان‌ ابن‌ قاضى‌ بقیه عمر خود را تا 1025ق‌ به‌ تدریس‌ و تألیف‌ گذراند <ref>همانجا</ref>، گرچه‌ تاریخ‌ فوت‌ او 1026ق‌ نیز یاد شده‌ است‌ <ref>کتانى‌، 1/77</ref>. جسد ابن‌ قاضى‌ پس‌ از آنکه‌ شاگردش‌ مقّری‌ بر او نماز خواند، در نزدیکى‌ باب‌الجیسه‌ (یکى‌ از دروازه‌های‌ فاس‌) دفن‌ شد <ref> دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، 1/366-367</ref>.
وی‌ گاهی‌ برای‌ رسیدگی‌ به‌ وضع‌ خانواده‌ و جست‌ و جو از احوال‌ یاران‌ و شاگردانش‌ به‌ فاس‌ می‌رفت‌. بدین‌سان‌ ابن‌ قاضی‌ بقیه عمر خود را تا 1025ق‌ به‌ تدریس‌ و تألیف‌ گذراند <ref>همانجا</ref>، گرچه‌ تاریخ‌ فوت‌ او 1026ق‌ نیز یاد شده‌ است‌ <ref>کتانی‌، 1/77</ref>. جسد ابن‌ قاضی‌ پس‌ از آنکه‌ شاگردش‌ مقّری‌ بر او نماز خواند، در نزدیکی‌ باب‌الجیسه‌ (یکی‌ از دروازه‌های‌ فاس‌) دفن‌ شد <ref> دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، 1/366-367</ref>.


==اساتید==
== اساتید ==
بسیاری‌ از علمای‌ مغرب‌ و مشرق‌ به‌ عنوان‌ استادان‌ ابن‌ قاضى‌ یاد شده‌اند که‌ از آن‌ جمله‌اند،  
بسیاری‌ از علمای‌ مغرب‌ و مشرق‌ به‌ عنوان‌ استادان‌ ابن‌ قاضی‌ یاد شده‌اند که‌ از آن‌ جمله‌اند،  


در مغرب‌:
=== در مغرب‌ ===
* پدرش‌ محمد بن‌ محمد (د 981ق‌) که‌ از او فرائض‌ (تقسیم‌ میراث‌) و حساب‌ و برخی‌ کتاب‌ها را فراگرفت‌ <ref>ابن‌ قاضی‌، درة الحجال‌، 2/215</ref>
* ابوالعباس‌ احمد بن‌ علی‌ المَنجور مکناسی‌ (د 995ق‌) که‌ در معقول‌ و منقول‌، تاریخ‌، بیان‌، منطق‌، و اصول‌ استاد بود و ابن‌ قاضی‌ از 975ق‌ تا فوت‌ او مدت‌ 20 سال‌، جز ایام‌ اسارت‌ و اقامتش‌ در مراکش‌، پیوسته‌ با او بود <ref>همان‌، 1/157، 163</ref>. سخنان‌ ستایش‌آمیز ابن‌ قاضی‌ در حق‌ این‌ استادش‌ میزان‌ دلبستگی‌ وی‌ را به‌ او می‌نمایاند <ref>همان‌، 1/163، جذوة الاقتباس‌، 1/135-136</ref>
* محمد بن‌ قاسم‌ قیسی‌ معروف‌ به‌ قَصّار (زنده‌ در 999ق‌) محدث‌ و رجالی‌ که‌ به‌ نظر می‌رسد ابن‌ قاضی‌ پس‌ از رهایی‌ از اسارت‌، از او استفاده‌ کرده‌ است‌ <ref>ابن‌ قاضی‌، درة الحجال‌، 2/153-154، 159</ref>
* ابومالک‌ عبدالواحد بن‌ احمد حسنی‌ مراکشی‌ (د 1003ق‌)، فقیه‌، ادیب‌، مفتی‌ و محدث‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در شوال‌ 998 از او اجازه عام‌ گرفت‌ <ref>همان‌، 3/140-142، جذوة الاقتباس‌، 2/453-454</ref>
* عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالواحد سجلماسی‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 99ق‌ از او اجازه‌ یافت‌ <ref>همو، درة الحجال‌، 3/101</ref>
* محمد بن‌ یوسف‌ تدغی‌ (زنده‌ در 999ق‌)، استاد فقه‌ و نحو و حدیث‌، با حافظه‌ای‌ قوی‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 998ق‌ در مراکش‌ به‌ خط خود او از او اجازه روایت‌ گرفت‌ <ref>همان‌، 2/164- 165، 187</ref>


*پدرش‌ محمد بن‌ محمد (د 981ق‌) که‌ از او فرائض‌ (تقسیم‌ میراث‌) و حساب‌ و برخى‌ کتابها را فراگرفت‌ <ref>ابن‌ قاضى‌، درة الحجال‌، 2/215</ref>
=== در مشرق‌ ===
*ابوالعباس‌ احمد بن‌ على‌ المَنجور مکناسى‌ (د 995ق‌) که‌ در معقول‌ و منقول‌، تاریخ‌، بیان‌، منطق‌، و اصول‌ استاد بود و ابن‌ قاضى‌ از 975ق‌ تا فوت‌ او مدت‌ 20 سال‌، جز ایام‌ اسارت‌ و اقامتش‌ در مراکش‌، پیوسته‌ با او بود <ref>همان‌، 1/157، 163</ref>. سخنان‌ ستایش‌آمیز ابن‌ قاضى‌ در حق‌ این‌ استادش‌ میزان‌ دلبستگى‌ وی‌ را به‌ او مى‌نمایاند <ref>همان‌، 1/163، جذوة الاقتباس‌، 1/135-136</ref>
* سالم‌ بن‌ محمد سنهوری‌ مالکی‌، فقیه‌ و محدث‌ و راویه‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 986ق‌ در قاهره شاگرد او بود <ref>همان‌، 3/314</ref>
*محمد بن‌ قاسم‌ قیسى‌ معروف‌ به‌ قَصّار (زنده‌ در 999ق‌) محدث‌ و رجالى‌ که‌ به‌ نظر مى‌رسد ابن‌ قاضى‌ پس‌ از رهایى‌ از اسارت‌، از او استفاده‌ کرده‌ است‌ <ref>ابن‌ قاضى‌، درة الحجال‌، 2/153-154، 159</ref>
* راشد بن‌ عبدالله‌ بغدادی‌ شافعی‌، استاد معقول‌ و نحو که‌ ابن‌ قاضی‌ در قاهره در 986ق‌ از او منطق‌ فراگرفت‌ <ref>همان‌، 1/276</ref>
*ابومالک‌ عبدالواحد بن‌ احمد حسنى‌ مراکشى‌ 1003ق‌فقیه‌، ادیب‌، مفتى‌ و محدث‌ که‌ ابن‌ قاضى‌ در شوال‌ 998 از او اجازه عام‌ گرفت‌ <ref>همان‌، 3/140-142، جذوة الاقتباس‌، 2/453-454</ref>
* ابراهیم‌ بن‌ عبدالرحمان‌ علقمی‌ شافعی‌ اشعری‌ 997ق‌محدث‌ و راویه‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 986 در قاهره از وی‌ بهره‌ جست‌ <ref>همان‌، 1/203</ref>
*عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالواحد سجلماسى‌ که‌ ابن‌ قاضى‌ در 99ق‌ از او اجازه‌ یافت‌ <ref>همو، درة الحجال‌، 3/101</ref>
* عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالقادر ابن‌ فهد علوی‌ شافعی‌ (د 995ق‌ در مکه‌) که‌ ابن‌ قاضی‌ در مسجد‌الحرام‌ چندین‌ کتاب‌ از او فراگرفت‌ و در 987ق‌ به‌ خط خود او از او اجازه‌ دریافت‌ داشت‌ <ref>همان‌، 3/99</ref>.
*محمد بن‌ یوسف‌ تدغى‌ (زنده‌ در 999ق‌)، استاد فقه‌ و نحو و حدیث‌، با حافظه‌ای‌ قوی‌ که‌ ابن‌ قاضى‌ در 998ق‌ در مراکش‌ به‌ خط خود او از او اجازه روایت‌ گرفت‌ <ref>همان‌، 2/164- 165، 187</ref>


و در مشرق‌:  
== اجازات ==
با توجه‌ به‌ اشتغال‌ زیاد ابن‌ قاضی‌ به‌ تدریس‌ و تعلیم‌، شمار بسیاری‌ از دانش‌ طلبان‌ عصر از او علم‌ آموختند یا اجازه روایت‌ گرفتند. از این‌ جمله‌اند:  


*سالم‌ بن‌ محمد سنهوری‌ مالکى‌، فقیه‌ و محدث‌ و راویه‌ که‌ ابن‌ قاضى‌ در 986ق‌ در قاهره شاگرد او بود <ref>همان‌، 3/314</ref>
* شهاب‌الدین‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد مَقّری‌ 1041ق‌/ 1631م‌مؤلف‌ نفح‌ الطیب‌ <ref>مقری‌، 7/250؛ کتانی‌، 1/77</ref>
*راشد بن‌ عبدالله‌ بغدادی‌ شافعى‌، استاد معقول‌ و نحو که‌ ابن‌ قاضى‌ در قاهره در 986ق‌ از او منطق‌ فراگرفت‌ <ref>همان‌، 1/276</ref>
* و ابومالک‌ عبدالواحد بن‌ احمد اندلسی‌ فاسی‌ 1040ق‌)، فقیه‌ اصولی‌ و متکلم‌ <ref>ابوالنور، 1/20</ref>.
*ابراهیم‌ بن‌ عبدالرحمان‌ علقمى‌ شافعى‌ اشعری‌ 997ق‌محدث‌ و راویه‌ که‌ ابن‌ قاضى‌ در 986 در قاهره از وی‌ بهره‌ جست‌ <ref>همان‌، 1/203</ref>
*عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالقادر ابن‌ فهد علوی‌ شافعى‌ 995ق‌ در مکه‌) که‌ ابن‌ قاضى‌ در مسجد الحرام‌ چندین‌ کتاب‌ از او فراگرفت‌ و در 987ق‌ به‌ خط خود او از او اجازه‌ دریافت‌ داشت‌ <ref>همان‌، 3/99</ref>.


==اجازات==
== آثار ==
با توجه‌ به‌ اشتغال‌ زیاد ابن‌ قاضى‌ به‌ تدریس‌ و تعلیم‌، شمار بسیاری‌ از دانش‌ طلبان‌ عصر از او علم‌ آموختند یا اجازه روایت‌ گرفتند. از این‌ جمله‌اند:  
ابن‌ قاضی‌ آثار متعددی‌ در رشته‌های‌ مختلف‌ پدید آورد. او خود در دیباچه جذوة الاقتباس‌ (ص‌ 10) به‌ عناوین‌ 4 اثر خویش‌ که‌ پیش‌ از این‌ کتاب‌ تألیف‌ و همه‌ به‌ سلطان‌ احمد منصور اهدا شده‌، اشاره‌ کرده‌ است‌. شمار آثار او را 18 <ref>مخلوف‌، 297</ref> یا حدود 15 <ref>ازهری‌، 24</ref> گفته‌اند. آثار برجای‌ مانده او را 14 شمرده‌اند <ref> 2 EI</ref> که‌ عبارتند از:


*شهاب‌الدین‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد مَقّری‌ (د 1041ق‌/ 1631م‌)، مؤلف‌ نفح‌ الطیب‌ <ref>مقری‌، 7/250؛ کتانى‌، 1/77</ref>
# جذوة الاقتباس‌ فی‌ ذکر من‌ حَل‌َّ من‌ الاعلام‌ مدینة فاس‌. این‌ اثر پس‌ از تألیفات‌ معروف‌ دیگر ابن‌ قاضی‌ نوشته‌ شده‌ است‌. جذوة تاریخ‌ شهر فاس‌، آموزشگاهها، آب‌ انبارها، بناها، فرمانروایان‌، دانشمندان‌ و آثار علمی‌ و ادبی‌ آنان‌ است‌.
*و ابومالک‌ عبدالواحد بن‌ احمد اندلسى‌ فاسى‌ (د 1040ق‌)، فقیه‌ اصولى‌ و متکلم‌ <ref>ابوالنور، 1/20</ref>.


==آثار==
این‌ کتاب‌ براساس‌ حروف‌ مرتب‌ شده‌ و در ذیل‌ هر حرف‌ انواع‌ موضوعهای‌ مزبور را به‌ ترتیبی‌ مشخص‌، مطرح‌ کرده‌ است‌: نخست‌ فرمانروایان‌، بعد فقهای‌ بومی‌ شهر، سپس‌ دانشمندانی‌ که‌ از جاهای‌ دیگر به‌ آنجا وارد شده‌اند. در دیباچه کتاب‌، مؤلف‌ مانند مقدمه‌های‌ دیگر آثارش‌ مراتب‌ قدردانی‌ خود را از منصور، فرمانروای‌ شریفی‌ مغرب‌، به‌ عنوان‌ آزاد کننده خود از اسارت‌ بیگانه‌ ابراز داشته‌ است‌ <ref>1/9-10</ref>.  
ابن‌ قاضى‌ آثار متعددی‌ در رشته‌های‌ مختلف‌ پدید آورد. او خود در دیباچه جذوة الاقتباس‌ (ص‌ 10) به‌ عناوین‌ 4 اثر خویش‌ که‌ پیش‌ از این‌ کتاب‌ تألیف‌ و همه‌ به‌ سلطان‌ احمد منصور اهدا شده‌، اشاره‌ کرده‌ است‌. شمار آثار او را 18 <ref>مخلوف‌، 297</ref> یا حدود 15 <ref>ازهری‌، 24</ref> گفته‌اند. آثار برجای‌ مانده او را 14 شمرده‌اند <ref> 2 EI</ref> که‌ عبارتند از:


#جذوة الاقتباس‌ فى‌ ذکر من‌ حَل‌َّ من‌ الاعلام‌ مدینة فاس‌. این‌ اثر پس‌ از تألیفات‌ معروف‌ دیگر ابن‌ قاضى‌ نوشته‌ شده‌ است‌. جذوة تاریخ‌ شهر فاس‌، آموزشگاهها، آب‌ انبارها، بناها، فرمانروایان‌، دانشمندان‌ و آثار علمى‌ و ادبى‌ آنان‌ است‌.
پیش‌ از آغاز تقسیمات‌ حروفی‌ کتاب‌، نویسنده‌ در مقدمه‌ای‌ از بنای‌ فاس‌، جغرافیا، محاسن‌ و ویژگی‌های‌ آن‌ شهر، مخصوصاً جامع‌ قرویین‌ سخن‌ می‌گوید <ref>1/10-82</ref>. مؤلف‌ این‌ مقدمه‌ را از نوشته‌های‌ پیشین‌ مربوط به‌ تاریخ‌ فاس‌، مانند جِنا زَهْرة الاس‌ اثر علی‌ جَزنائی‌ و الاَنیس‌ المطرف‌ بروض‌ القِرطاس‌ ابن‌ ابی‌ زرع‌ گرفته‌ است‌<ref>دارالمنصور، 1/5؛.</ref>GAL,S,II/679


این‌ کتاب‌ براساس‌ حروف‌ مرتب‌ شده‌ و در ذیل‌ هر حرف‌ انواع‌ موضوعهای‌ مزبور را به‌ ترتیبى‌ مشخص‌، مطرح‌ کرده‌ است‌: نخست‌ فرمانروایان‌، بعد فقهای‌ بومى‌ شهر، سپس‌ دانشمندانى‌ که‌ از جاهای‌ دیگر به‌ آنجا وارد شده‌اند. در دیباچه کتاب‌، مؤلف‌ مانند مقدمه‌های‌ دیگر آثارش‌ مراتب‌ قدردانى‌ خود را از منصور، فرمانروای‌ شریفى‌ مغرب‌، به‌ عنوان‌ آزاد کننده خود از اسارت‌ بیگانه‌ ابراز داشته‌ است‌ <ref>1/9-10</ref>.  
گویا مؤلف‌ بر آن‌ بوده‌ که‌ تألیفی‌ جداگانه‌ در احوال‌ رجال‌ سرشناس‌ غیربومی‌ آن‌ خطه‌ بپردازد و احوال‌ معاصران‌ بومی‌ و غیربومی‌ را به‌ صورت‌ خاتمه‌ای‌ در پایان‌ کتاب‌ قرار دهد <ref> جذوةالاقتباس‌، 1/10، 565</ref>، اما به‌ انجام‌ آن‌ کامیاب‌ نشده‌ است‌. قسمت‌ تراجم‌ کتاب‌ شامل‌ احوال‌ کسانی‌ است‌ که‌ میان‌ 377ق‌/949م‌ تا اوایل‌ سده 11ق‌/ اواخر سده 16م‌ درگذشته‌اند.


پیش‌ از آغاز تقسیمات‌ حروفى‌ کتاب‌، نویسنده‌ در مقدمه‌ای‌ از بنای‌ فاس‌، جغرافیا، محاسن‌ و ویژگیهای‌ آن‌ شهر، مخصوصاً جامع‌ قرویین‌ سخن‌ مى‌گوید <ref>1/10-82</ref>. مؤلف‌ این‌ مقدمه‌ را از نوشته‌های‌ پیشین‌ مربوط به‌ تاریخ‌ فاس‌، مانند جِنا زَهْرة الاس‌ اثر على‌ جَزنائى‌ و الاَنیس‌ المطرف‌ بروض‌ القِرطاس‌ ابن‌ ابى‌ زرع‌ گرفته‌ است‌<ref>دارالمنصور، 1/.</ref>GAL,S,II/679
بیان‌ مؤلف‌ به‌ تبع‌ استفاده‌ از مآخذ گونه‌گون‌ و کتاب‌ پر از کلمات‌ و تعبیرات‌ زمان‌های‌ مختلف‌ است‌. ملاک‌ درازی‌ و کوتاهی‌ تراجم‌ مشخص‌ نیست‌ و ترتیب‌ منطقی‌ در موضوعات‌ آنها رعایت‌ نشده‌ است‌ <ref>دارالمنصور، 1/6</ref>. با اینهمه‌، این‌ نوشته‌ مرجعی‌ مهم‌ در بررسی‌ تاریخ‌ اجتماعی‌ مغرب‌ و فاس‌ تلقی‌ می‌شود، به‌ خصوص‌ که‌ بعضی‌ مآخذ آن‌ اکنون‌ در دست‌ نیست‌ <ref>همانجا</ref>. جذوة، چشم‌اندازی‌ کلی‌ از سیر ادبی‌ مراکش‌ در زمان‌ مرینیان‌ و سعدیان‌ ارائه‌ می‌کند <ref> 2 EI</ref>. این‌ کتاب‌ اول‌ بار در 1309ق‌/1891م‌ در فاس‌ به‌ صورت‌ سنگی‌ چاپ‌ شد <ref>سرکیس‌، 210</ref>. چاپ‌ نوین‌ این‌ کتاب‌ با مطابقت‌ نسخه چاپی‌ پیشین‌ با چند نسخه خطی‌، با بعضی‌ تصرفات‌، به‌ وسیله دارالمنصور [[رباط]] در 1973-1974م‌ در دو جلد منتشر شده‌ است‌.


گویا مؤلف‌ بر آن‌ بوده‌ که‌ تألیفى‌ جداگانه‌ در احوال‌ رجال‌ سرشناس‌ غیربومى‌ آن‌ خطه‌ بپردازد و احوال‌ معاصران‌ بومى‌ و غیربومى‌ را به‌ صورت‌ خاتمه‌ای‌ در پایان‌ کتاب‌ قرار دهد <ref> جذوةالاقتباس‌، 1/10، 565</ref>، اما به‌ انجام‌ آن‌ کامیاب‌ نشده‌ است‌. قسمت‌ تراجم‌ کتاب‌ شامل‌ احوال‌ کسانى‌ است‌ که‌ میان‌ 377ق‌/949م‌ تا اوایل‌ سده 11ق‌/ اواخر سده 16م‌ درگذشته‌اند.
# درة الحجال‌ فی‌ غُزَّة اسماء الرجال‌. تألیف‌ این‌ کتاب‌ در اوایل‌ رجب‌ 999 آغاز شده‌ است‌. مؤلف‌ این‌ کتاب‌ را چون‌ ذیلی‌ بر وفیات‌ [[ابن‌ خلکان‌]] تلقی‌ کرده‌ و تراجم‌ بزرگان‌ را از وفیات‌ ابن‌ خلکان‌ <ref>681ق‌/ 1282م‌</ref> تا اوایل‌ سده 11ق‌ به‌ ترتیب‌ حروف‌ مغربیان‌ آورده‌ است‌ <ref> درة - الحجال‌، 1/5</ref>. از این‌رو این‌ کتاب‌ در ردیف‌ ذیلهای‌ متعددی‌ قرار دارد که‌ بر اثر مشهور ابن‌ خلکان‌ نوشته‌اند. مؤلف‌ دلیل‌ عدم‌ ترتیب‌ تراجم‌ را برحسب‌ سال‌های‌ وفات‌ چنین‌ آورده‌ که‌ چون‌ این‌ تراجم‌ را از روی‌ یادداشت‌هایش‌ نقل‌ کرده‌، چنان‌ ترتیبی‌ برای‌ او دشوار بوده‌ است‌ <ref>همان‌، 1/6</ref>.


بیان‌ مؤلف‌ به‌ تبع‌ استفاده‌ از مآخذ گونه‌گون‌ و کتاب‌ پر از کلمات‌ و تعبیرات‌ زمانهای‌ مختلف‌ است‌. ملاک‌ درازی‌ و کوتاهى‌ تراجم‌ مشخص‌ نیست‌ و ترتیب‌ منطقى‌ در موضوعات‌ آنها رعایت‌ نشده‌ است‌ <ref>دارالمنصور، 1/6</ref>. با اینهمه‌، این‌ نوشته‌ مرجعى‌ مهم‌ در بررسى‌ تاریخ‌ اجتماعى‌ مغرب‌ و فاس‌ تلقى‌ مى‌شود، به‌ خصوص‌ که‌ بعضى‌ مآخذ آن‌ اکنون‌ در دست‌ نیست‌ <ref>همانجا</ref>. جذوة، چشم‌اندازی‌ کلى‌ از سیر ادبى‌ مراکش‌ در زمان‌ مرینیان‌ و سعدیان‌ ارائه‌ مى‌کند <ref> 2 EI</ref>. این‌ کتاب‌ اول‌ بار در 1309ق‌/1891م‌ در فاس‌ به‌ صورت‌ سنگى‌ چاپ‌ شد <ref>سرکیس‌، 210</ref>. چاپ‌ نوین‌ این‌ کتاب‌ با مطابقت‌ نسخه چاپى‌ پیشین‌ با چند نسخه خطى‌، با بعضى‌ تصرفات‌، به‌ وسیله دارالمنصور [[رباط]] در 1973-1974م‌ در دو جلد منتشر شده‌ است‌.
در این‌ اثر 1522، فقره‌ ترجمه حال‌ از فقها، ادیبان‌، شاهان‌ و امرا و دیگر ناموران‌ گردآوری‌ شده‌ است‌. بعضی‌ تراجم‌ کتاب‌ در نهایت‌ کوتاهی‌ و در چند کلمه‌ است‌، در حالی‌ که‌ برخی‌ دیگر مشتمل‌ بر صفحاتی‌ چند می‌شود. تفصیل‌ در تراجم‌ معمولاً همراه‌ با ذکر جنبه‌ای‌ ادبی‌ و شعری‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌. از این‌ حیث‌ و از لحاظ تکمیل‌ نواقص‌ المنتقی‌، درة را ملحقی‌ بر آن‌ اثر می‌توان‌ پنداشت‌ <ref>ابوالنور، 1/9</ref>.  


#درة الحجال‌ فى‌ غُزَّة اسماء الرجال‌. تألیف‌ این‌ کتاب‌ در اوایل‌ رجب‌ 999 آغاز شده‌ است‌. مؤلف‌ این‌ کتاب‌ را چون‌ ذیلى‌ بر وفیات‌ [[ابن‌ خلکان‌]] تلقى‌ کرده‌ و تراجم‌ بزرگان‌ را از وفیات‌ ابن‌ خلکان‌ <ref>681ق‌/ 1282م‌</ref> تا اوایل‌ سده 11ق‌ به‌ ترتیب‌ حروف‌ مغربیان‌ آورده‌ است‌ <ref> درة - الحجال‌، 1/5</ref>. از این‌رو این‌ کتاب‌ در ردیف‌ ذیلهای‌ متعددی‌ قرار دارد که‌ بر اثر مشهور ابن‌ خلکان‌ نوشته‌اند. مؤلف‌ دلیل‌ عدم‌ ترتیب‌ تراجم‌ را برحسب‌ سالهای‌ وفات‌ چنین‌ آورده‌ که‌ چون‌ این‌ تراجم‌ را از روی‌ یادداشتهایش‌ نقل‌ کرده‌، چنان‌ ترتیبى‌ برای‌ او دشوار بوده‌ است‌ <ref>همان‌، 1/6</ref>.
وقایع‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ در این‌ اثر در جاهای‌ اندکی‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ است‌ و در آنجاها تنها واسطه پیوند وقایع‌ با ترجمه متصل‌ بدان‌، ذکر تاریخ‌ فوت‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌. درازی‌ و کوتاهی‌ ترجمه‌ها چه‌ بسا نسبتی‌ با میزان‌ اشتهار صاحب‌ ترجمه‌ ندارد و گاه‌ بعضی‌ تراجم‌ تکرار می‌شود، مانند ابوبکر احمد بن‌ محمد جُزَی‌ّ کلبی‌ <ref>1/26-27، 59</ref>. به‌ نظر می‌رسد ابن‌ قاضی‌ حوصله‌ یا فرصت‌ کافی‌ برای‌ تنظیم‌ یادداشت‌های‌ خود نداشته‌ و موارد مکرر و عدم‌ ترتیب‌ تاریخی‌ یا الفبایی‌ دقیق‌ و درست‌ تراجم‌ همه‌ معلول‌ آن‌ وضع‌ بوده‌ است‌.


در این‌ اثر 1522، فقره‌ ترجمه حال‌ از فقها، ادیبان‌، شاهان‌ و امرا و دیگر ناموران‌ گردآوری‌ شده‌ است‌. بعضى‌ تراجم‌ کتاب‌ در نهایت‌ کوتاهى‌ و در چند کلمه‌ است‌، در حالى‌ که‌ برخى‌ دیگر مشتمل‌ بر صفحاتى‌ چند مى‌شود. تفصیل‌ در تراجم‌ معمولاً همراه‌ با ذکر جنبه‌ای‌ ادبى‌ و شعری‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌. از این‌ حیث‌ و از لحاظ تکمیل‌ نواقص‌ المنتقى‌، درة را ملحقى‌ بر آن‌ اثر مى‌توان‌ پنداشت‌ <ref>ابوالنور، 1/9</ref>.  
این‌ اثر اول‌ بار به‌ وسیله‌. س‌. عَلّوش‌ با یک‌ مقدمه‌ و سه‌ فهرست‌ در دو جلد در رباط (1934 و 1936م‌) چاپ‌ شد و بار دیگر محمد احمدی‌ ابوالنور آن‌ را از روی‌ نسخه خطی‌ مصر و تونس‌ و تطبیق‌ با نسخه چاپی‌ با مقدمه‌ و فهرست‌ در 1390ق‌/1970م‌ در 3 مجلد در تونس‌ منتشر کرد. رنه‌باسه‌، قسمت‌ «محاضرة المریة» را از متن‌ درة الحجال‌ استخراج‌ و به‌ زبان‌ فرانسه‌ ترجمه‌ کرده‌ و همراه‌ با متن‌ عربی‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. علوش‌ همان‌ قسمت‌ را از روی‌ نسخه‌های‌ خطی‌ دیگر از نو به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ و با متن‌ عربی‌ چاپ‌ کرده‌ است‌ <ref>فولتون‌، 144</ref>.


وقایع‌ تاریخى‌ و سیاسى‌ در این‌ اثر در جاهای‌ اندکى‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ است‌ و در آنجاها تنها واسطه پیوند وقایع‌ با ترجمه متصل‌ بدان‌، ذکر تاریخ‌ فوت‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌. درازی‌ و کوتاهى‌ ترجمه‌ها چه‌ بسا نسبتى‌ با میزان‌ اشتهار صاحب‌ ترجمه‌ ندارد و گاه‌ بعضى‌ تراجم‌ تکرار مى‌شود، مانند ابوبکر احمد بن‌ محمد جُزَی‌ّ کلبى‌ <ref>1/26-27، 59</ref>. به‌ نظر مى‌رسد ابن‌ قاضى‌ حوصله‌ یا فرصت‌ کافى‌ برای‌ تنظیم‌ یادداشتهای‌ خود نداشته‌ و موارد مکرر و عدم‌ ترتیب‌ تاریخى‌ یا الفبایى‌ دقیق‌ و درست‌ تراجم‌ همه‌ معلول‌ آن‌ وضع‌ بوده‌ است‌.
# الاکسیر فی‌ صناعة التکسیر <ref>تازی‌، 2/517</ref>.
# تقایید علی‌ جداول‌ الحوفی‌، <ref>ابوالنور، 1/21</ref>، یا شرح‌ جداول‌ الحوفی‌ <ref>طوقان‌، 484</ref>.
# درة السلوک‌ فی‌ من‌ حَوَی‌ المُلک‌ من‌ الملوک‌ <ref>ازهری‌، 24</ref>، منظومه‌ای‌ است‌ به‌ عنوان‌ ذیل‌ بر رَقَم‌ الحُلَل‌ ابن‌ خطیب‌ در مورد سلسله‌های‌ حکومتی‌ مسلمانان‌ از پیامبر (ص‌) تا شرفای‌ سعدی‌.<ref>GAL,S,II/679</ref>


این‌ اثر اول‌ بار به‌ وسیله‌. س‌. عَلّوش‌ با یک‌ مقدمه‌ و سه‌ فهرست‌ در دو جلد در رباط (1934 و 1936م‌) چاپ‌ شد و بار دیگر محمد احمدی‌ ابوالنور آن‌ را از روی‌ نسخه خطى‌ مصر و تونس‌ و تطبیق‌ با نسخه چاپى‌ با مقدمه‌ و فهرست‌ در 1390ق‌/1970م‌ در 3 مجلد در تونس‌ منتشر کرد. رنه‌باسه‌، قسمت‌ «محاضرة المریة» را از متن‌ درة الحجال‌ استخراج‌ و به‌ زبان‌ فرانسه‌ ترجمه‌ کرده‌ و همراه‌ با متن‌ عربى‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. علوش‌ همان‌ قسمت‌ را از روی‌ نسخه‌های‌ خطى‌ دیگر از نو به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ و با متن‌ عربى‌ چاپ‌ کرده‌ است‌ <ref>فولتون‌، 144</ref>.
نسخه‌هایی‌ ازاین‌اثر در رباط و سلا (در 11 صفحه‌) موجوداست‌ <ref> فهرست‌، 2(4)/174؛ حجی‌، 415</ref>. نسخه‌هایی‌ در شرح‌ این‌ اثر با عنوان‌ شرح‌ درة السلوک‌ فیمن‌ حوی‌ المُلک‌ من‌ الملوک‌ یا الدرّ الحلوک‌ المُشْرِق‌ بدُرَّة السلوک‌ فیمن‌ حوی‌ الملک‌ من‌ الملوک‌ در تونس‌ و رباط نگهداری‌ می‌شود <ref>فهرس‌، کویت‌، 1/127؛ فهرست‌، 2(4)/166</ref>. ابن‌ قاضی‌ این‌ شرح‌ را در رجب‌ 1000 نوشته‌ است‌ (همانجا). احتمالاً همین‌ اثر است‌ که‌ تازی‌ (ص‌ 517) آن‌ را به‌ صورت‌ الدر الملوک‌ آورده‌ است‌.


#الاکسیر فى‌ صناعة التکسیر <ref>تازی‌، 2/517</ref>.
# رائد الفلاح‌ بعَوالی‌ الاسانید الصِحاح‌، فهرستی‌ است‌ از مشایخ‌ ابن‌ قاضی‌، که‌ مؤلف‌ در 1010ق‌ با نوشتن‌ آن‌ به‌ زیدان‌، پسر و ولیعهد منصور اجازه روایت‌ داد. نسخه‌ای‌ از این‌ اثر در آکادمی‌ سلطنتی‌ تاریخ‌ در مادرید شناسایی‌ شده‌ است‌ <ref>زمامه‌، 632</ref>. این‌ اثر با عنوان‌ فهرسة <ref>ابوالنور، 1/21</ref> نیز یاد شده‌ است‌.
#تقایید على‌ جداول‌ الحوفى‌، <ref>ابوالنور، 1/21</ref>، یا شرح‌ جداول‌ الحوفى‌ <ref>طوقان‌، 484</ref>.
# غُنیةَ الرائض‌ فی‌ طبقات‌ اهل‌ الحساب‌ و الفرائض‌ <ref>بغدادی‌، 1/154</ref>. از این‌ اثر نسخه‌ای‌ در ضمن‌ مجموعه‌ای‌ با عنوان‌ نقول‌ ثلاثة فی‌ حساب‌الفرائض‌ در سلا وجود دارد و باتوجه‌ به‌ حجم‌ اندک‌ مجموعه‌ (7 ص‌) اثری‌ بسیار موجز است‌ <ref>حجی‌، 214</ref>.
#درة السلوک‌ فى‌ من‌ حَوَی‌ المُلک‌ من‌ الملوک‌ <ref>ازهری‌، 24</ref>، منظومه‌ای‌ است‌ به‌ عنوان‌ ذیل‌ بر رَقَم‌ الحُلَل‌ ابن‌ خطیب‌ در مورد سلسله‌های‌ حکومتى‌ مسلمانان‌ از پیامبر (ص‌) تا شرفای‌ سعدی‌ .<ref>GAL,S,II/679</ref>
# الفتح‌ النَبیل‌ لما تَضَمنَّه‌ من‌ اسماء العدد التنزیل‌ <ref>ازهری‌، 24</ref>، که‌ ظاهراً نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌.
# فی‌ الروایة، در قرائت‌ قرآن‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در فاس‌ وجود دارد.<ref>GAL,S,II/679</ref>
# لَقْطَة الفَرائد فی‌ تحقیق‌ الفوائد یا لقط الفرائد من‌ لُفاظة حُلْو الفوائد <ref>بغدادی‌، همانجا؛، GAL,S همانجا</ref>، تکمله‌ای‌ است‌ بر کتاب‌ الطبقات‌ یا شرف‌ (شرح‌) الطالب‌ فی‌ اَسْنَی‌ المَطالب‌ ابن‌ قُنْفُذ، و در آن‌ هر قرن‌ را به‌ 10 بخش‌ کرده‌ و هر بخش‌ شامل‌ 10 ترجمه کوتاه‌ است‌ <ref> [[دائرة المعارف‌ الاسلامیة]]، 1/367</ref>. نسخه‌هایی‌ از این‌ اثر در مغرب‌ <ref>فهرست‌، 2(4)/259؛ مجلة معهد، 5(1)/177</ref>و مصر <ref> فهرس‌، قاهره، 2/224</ref> وجود دارد. محمد بن‌ شنب‌ <ref> دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، همانجا</ref> و زرکلی‌ <ref>1/236</ref> نسخه‌ای‌ خطی‌ از این‌ اثر داشته‌اند. این‌ اثر 48 صفحه‌ دارد <ref> فهرست‌، همانجا</ref>.
# المدخل‌ فی‌ الهندسة <ref>بغدادی‌، همانجا</ref>، که‌ نسخه شناخته‌ای‌ ندارد.
# المُنْتَقی‌ المَقْصور علی‌ مآثر خلیفة المنصور، یا محاسن‌ الخلیفة ابی‌ العباس‌ المنصور <ref> درة الحجال‌، 1/4؛ بغدادی‌،، GAL,S همانجاها</ref>، نوشته‌ای‌ است‌ ستایش‌آمیز برای‌ سلطان‌ و بیشتر به‌ یک‌ مجموعه ادبی‌ می‌ماند تا به‌ یک‌ کتاب‌ تاریخی‌ <ref> 2 EI</ref>. سلاوی‌ در استقصاء <ref>5/20، 69، 118، 190</ref> و اِفرانی‌ (وَفْرانی‌) در نُزْهة الحادی‌ به‌ منتقی‌ استناد کرده‌اند <ref> 2 EI، GAL,S; همانجا</ref>. از این‌ اثر، تاکنون‌ نسخه‌ای‌ به‌ دست‌ نیامده‌ است‌.
# نظم‌ تلخیص‌ ابن‌ البناء <ref>بغدادی‌، همانجا</ref>.
# نظم‌ منطق‌ السعد <ref>ازهری‌، 24</ref>.
# نیل‌ الامل‌ فیما (مما) به‌ جری‌ بین‌ المالکیة العمل‌ <ref>ابوالنور، 1/21</ref> یا نیل‌ الامل‌ فیما به‌ بین‌ المالکیة جری‌ العمل‌ <ref>مخلوف‌، 297</ref>. از سه‌ اثر اخیر نیز نسخه‌ای‌ در دست‌ نیست‌.


نسخه‌هایى‌ ازاین‌اثر در رباط و سلا (در 11 صفحه‌) موجوداست‌ <ref> فهرست‌، 2(4)/174؛ حجى‌، 415</ref>. نسخه‌هایى‌ در شرح‌ این‌ اثر با عنوان‌ شرح‌ درة السلوک‌ فیمن‌ حوی‌ المُلک‌ من‌ الملوک‌ یا الدرّ الحلوک‌ المُشْرِق‌ بدُرَّة السلوک‌ فیمن‌ حوی‌ الملک‌ من‌ الملوک‌ در تونس‌ و رباط نگهداری‌ مى‌شود <ref>فهرس‌، کویت‌، 1/127؛ فهرست‌، 2(4)/166</ref>. ابن‌ قاضى‌ این‌ شرح‌ را در رجب‌ 1000 نوشته‌ است‌ (همانجا). احتمالاً همین‌ اثر است‌ که‌ تازی‌ (ص‌ 517) آن‌ را به‌ صورت‌ الدر الملوک‌ آورده‌ است‌.
== منابع ==


#رائد الفلاح‌ بعَوالى‌ الاسانید الصِحاح‌، فهرستى‌ است‌ از مشایخ‌ ابن‌ قاضى‌، که‌ مؤلف‌ در 1010ق‌ با نوشتن‌ آن‌ به‌ زیدان‌، پسر و ولیعهد منصور اجازه روایت‌ داد. نسخه‌ای‌ از این‌ اثر در آکادمى‌ سلطنتى‌ تاریخ‌ در مادرید شناسایى‌ شده‌ است‌ <ref>زمامه‌، 632</ref>. این‌ اثر با عنوان‌ فهرسة <ref>ابوالنور، 1/21</ref> نیز یاد شده‌ است‌.
# ابن خلدون‌، [[العبر]]
#غُنیةَ الرائض‌ فى‌ طبقات‌ اهل‌ الحساب‌ و الفرائض‌ <ref>بغدادی‌، 1/154</ref>. از این‌ اثر نسخه‌ای‌ در ضمن‌ مجموعه‌ای‌ با عنوان‌ نقول‌ ثلاثة فى‌ حساب‌الفرائض‌ در سلا وجود دارد و باتوجه‌ به‌ حجم‌ اندک‌ مجموعه‌ (7 ص‌) اثری‌ بسیار موجز است‌ <ref>حجى‌، 214</ref>.
# ابن‌ قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1973م‌
#الفتح‌ النَبیل‌ لما تَضَمنَّه‌ من‌ اسماء العدد التنزیل‌ <ref>ازهری‌، 24</ref>، که‌ ظاهراً نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌.
# همو، درّة الحجال‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره / تونس‌، 1390ق‌، ابوالنور، محمد احمدی‌، مقدمه‌ بر درة الحجال‌ <ref>نک: ابن‌ قاضی‌ در همین‌ مآخذ</ref>
#فى‌ الروایة، در قرائت‌ قرآن‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در فاس‌ وجود دارد .<ref>GAL,S,II/679</ref>
# [[ازهری‌]]، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، قاهره، 1324ق‌
#لَقْطَة الفَرائد فى‌ تحقیق‌ الفوائد یا لقط الفرائد من‌ لُفاظة حُلْو الفوائد <ref>بغدادی‌، همانجا؛ ، GAL,S همانجا</ref>، تکمله‌ای‌ است‌ بر کتاب‌ الطبقات‌ یا شرف‌ (شرح‌) الطالب‌ فى‌ اَسْنَى‌ المَطالب‌ ابن‌ قُنْفُذ، و در آن‌ هر قرن‌ را به‌ 10 بخش‌ کرده‌ و هر بخش‌ شامل‌ 10 ترجمه کوتاه‌ است‌ <ref> [[دائرة المعارف‌ الاسلامیة]]، 1/367</ref>. نسخه‌هایى‌ از این‌ اثر در مغرب‌ <ref>فهرست‌، 2(4)/259؛ مجلة معهد، 5(1)/177</ref>و مصر <ref> فهرس‌، قاهره، 2/224</ref> وجود دارد. محمد بن‌ شنب‌ <ref> دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، همانجا</ref> و زرکلى‌ <ref>1/236</ref> نسخه‌ای‌ خطى‌ از این‌ اثر داشته‌اند. این‌ اثر 48 صفحه‌ دارد <ref> فهرست‌، همانجا</ref>.
# بابا تنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره، 1351ق‌
#المدخل‌ فى‌ الهندسة <ref>بغدادی‌، همانجا</ref>، که‌ نسخه شناخته‌ای‌ ندارد.
# بغدادی‌، هدیه‌
#المُنْتَقى‌ المَقْصور على‌ مآثر خلیفة المنصور، یا محاسن‌ الخلیفة ابى‌ العباس‌ المنصور <ref> درة الحجال‌، 1/4؛ بغدادی‌، ، GAL,S همانجاها</ref>، نوشته‌ای‌ است‌ ستایش‌آمیز برای‌ سلطان‌ و بیشتر به‌ یک‌ مجموعه ادبى‌ مى‌ماند تا به‌ یک‌ کتاب‌ تاریخى‌ <ref> 2 EI</ref>. سلاوی‌ در استقصاء <ref>5/20، 69، 118، 190</ref> و اِفرانى‌ (وَفْرانى‌) در نُزْهة الحادی‌ به‌ منتقى‌ استناد کرده‌اند <ref> 2 EI، GAL,S; همانجا</ref>. از این‌ اثر، تاکنون‌ نسخه‌ای‌ به‌ دست‌ نیامده‌ است‌.
# تازی‌، عبدالهادی‌، جامع‌ القرویین‌، بیروت‌، دارالکتاب‌ اللبنانی‌
#نظم‌ تلخیص‌ ابن‌ البناء <ref>بغدادی‌، همانجا</ref>.
# حجی‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمیة الصُبَیحیة بسلا، کویت‌، معهد المخطوطات‌ العربیة
#نظم‌ منطق‌ السعد <ref>ازهری‌، 24</ref>.
# دارالمنصور، مقدمه‌ بر جذوة الاقتباس‌ <ref>نک: ابن‌ قاضی‌ در همین‌ مآخذ</ref>
#نیل‌ الامل‌ فیما (مما) به‌ جری‌ بین‌ المالکیة العمل‌ <ref>ابوالنور، 1/21</ref> یا نیل‌ الامل‌ فیما به‌ بین‌ المالکیة جری‌ العمل‌ <ref>مخلوف‌، 297</ref>. از سه‌ اثر اخیر نیز نسخه‌ای‌ در دست‌ نیست‌.
# دائرةالمعارف‌ الاسلامیة
 
# زرکلی‌، اعلام‌
==پانویس==
# زمامة، عبدالقادر، «ابن‌ قاضی‌ مورخ‌ فاس‌»، مجلة مجمع‌ اللغة العربیة بدمشق، ذیحجة 1386/ آوریل‌ 1967، ج‌ 42(2)
{{پانویس|2}}
# سرکیس‌، یوسف‌ الیان‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعریة، قاهره، 1346ق‌/1928م‌
 
# [[سلاوی‌]]، احمد، الاستقصاء، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، 1955م‌
==منابع==
# طوقان‌، قدری‌ حافظ، تراث‌ العرب‌ العلمی‌ فی‌ الریاضیات‌ و الفلک‌، قاهره، 1382ق‌
 
# فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، کویت‌، 1405ق‌/1984م‌
#ابن خلدون‌، [[العبر]]
# فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، به‌ کوشش‌ لطفی‌ عبدالبدیع‌، قاهره، 1956م‌
#ابن‌ قاضى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1973م‌
# فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، به‌ کوشش‌ مختار وکیل‌، قاهره، 1390ق‌/ 1970م‌
#همو، درّة الحجال‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره / تونس‌، 1390ق‌، ابوالنور، محمد احمدی‌، مقدمه‌ بر درة الحجال‌ <ref>نک: ابن‌ قاضى‌ در همین‌ مآخذ</ref>
# کتانی‌، عبدالکبیر، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌ و معجم‌ المعاجم‌ و المشیخات‌ و المسلسلات‌، فاس‌، 1346ق‌
#[[ازهری‌]]، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فى‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، قاهره، 1324ق‌
# گنون‌، عبدالله‌، النبوغ‌ المغربی‌ فی‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، 1395ق‌
#بابا تنبکتى‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره، 1351ق‌
# مجلة المخطوطات‌ العربیة، ذیقعدة 1378/ مة 1959، ج‌ 5(1)
#بغدادی‌، هدیه‌
# مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت‌، 1349ق‌
#تازی‌، عبدالهادی‌، جامع‌ القرویین‌، بیروت‌، دارالکتاب‌ اللبنانى‌
# مقری‌ تلمسانی‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ یوسف‌ محمد بقاعی‌، بیروت‌، دارالفکر
#حجى‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمیة الصُبَیحیة بسلا، کویت‌، معهد المخطوطات‌ العربیة
#دارالمنصور، مقدمه‌ بر جذوة الاقتباس‌ <ref>نک: ابن‌ قاضى‌ در همین‌ مآخذ</ref>
#دائرةالمعارف‌ الاسلامیة
#زرکلى‌، اعلام‌
#زمامة، عبدالقادر، «ابن‌ قاضى‌ مورخ‌ فاس‌»، مجلة مجمع‌ اللغة العربیة بدمشق، ذیحجة 1386/ آوریل‌ 1967، ج‌ 42(2)
#سرکیس‌، یوسف‌ الیان‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعریة، قاهره، 1346ق‌/1928م‌
#[[سلاوی‌]]، احمد، الاستقصاء، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، 1955م‌
#طوقان‌، قدری‌ حافظ، تراث‌ العرب‌ العلمى‌ فى‌ الریاضیات‌ و الفلک‌، قاهره، 1382ق‌
#فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، کویت‌، 1405ق‌/1984م‌
#فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، به‌ کوشش‌ لطفى‌ عبدالبدیع‌، قاهره، 1956م‌
#فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، به‌ کوشش‌ مختار وکیل‌، قاهره، 1390ق‌/ 1970م‌
#کتانى‌، عبدالکبیر، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌ و معجم‌ المعاجم‌ و المشیخات‌ و المسلسلات‌، فاس‌، 1346ق‌
#گنون‌، عبدالله‌، النبوغ‌ المغربى‌ فى‌ الادب‌ العربى‌، بیروت‌، 1395ق‌
#مجلة المخطوطات‌ العربیة، ذیقعدة 1378/ مة 1959، ج‌ 5(1)
#مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت‌، 1349ق‌
#مقری‌ تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ یوسف‌ محمد بقاعى‌، بیروت‌، دارالفکر
#Fulton and Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959
#Fulton and Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959
#GAL,S.
#GAL,S.


[[رده: شخصیت های اسلامی]]
== پانویس ==
<references />
{{پانویس}}
 
{{علمای اسلام}}
[[رده:عالمان]]
[[رده:عالمان اهل سنت]]
[[رده:تاریخ‌نگاران]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۵۶

ابن قاضی
عالمان اهل سنت.jpg
نام کاملشهاب‌الدین‌ احمد بن‌ محمد مِکناسی‌ زَناتی‌ فاسی‌
نام‌های دیگرابن قاضی، المکناسی‌ النِجار
اطلاعات شخصی
سال تولد960 ق، ۹۳۱ ش‌، ۱۵۵۳ م
محل تولدفاس
سال درگذشت1025 ق، ۹۹۵ ش‌، ۱۶۱۶ م
محل درگذشتفاس، مراکش
دیناسلام، سنی
آثاردیباچه جذوة الاقتباس‌

شهاب‌الدین‌ احمد بن‌ محمد مِکناسی‌ زَناتی‌ فاسی‌، مالکی‌ مذهب معروف به ابن قاضی فقیه‌، مورخ‌، ادیب‌ و ریاضی‌دان‌ معروف‌ مغربی‌ در دولت‌ شُرَفای‌ سَعدی‌ (حسنی‌) بوده است.

زندگی‌نامه

ابوالعباس‌ ابن‌ قاضی‌ در فاس‌ دیده‌ به‌ جهان‌ گشود [۱]. بعضی‌ مولد او را مکناسه‌ نوشته‌اند [۲].

جد اعلای‌ وی‌ موسی‌ بن‌ ابی‌ العافیة از قبیلة زناتة مکناسه‌، بنیادگذار فرمانروایی‌ مکناسه‌ (سده 4ق‌/10م‌) است‌ که‌ رفتار خصمانه‌اش‌ با ادریسیان‌ مغرب‌ مشهور بود [۳] و از این‌رو ابن‌ قاضی‌ از کارهای‌ او تبرّی‌ جسته‌ است‌ [۴]. شماری‌ از فرزندان‌ ابن‌ قاضی‌ بزرگ‌ (احمد بن‌ علی‌) در فاس‌ مقیم‌ شده‌ بودند [۵].

اشتهار

اشتهار وی‌ به‌ ابن‌ قاضی‌ مربوط به‌ احمد بن‌ علی‌ بن‌ عبدالرحمان‌ قاضی‌ مکناسه‌ (د 955ق‌/1548م‌ در فاس‌) جد دوم‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌ و خود وی‌ مختصری‌ از ترجمه او را آورده‌ است‌ [۶]. ابن‌ قاضی‌ در آغاز درة الحجال‌، خود را «المکناسی‌ النِجار» معرفی‌ کرده‌ است‌ [۷]. از این‌رو برخی‌ او را المکناسی‌ النجاری‌ نوشته‌اند [۸]، در حالی‌ که‌ در نوشته ابن‌ قاضی‌ منظور این‌ است‌ که‌ ریشه خانوادگی‌ او از مکناسه‌ است‌ و تبدیل‌ کردن‌ کلمه النجار به‌ صورت‌ صفت‌ نسبی‌ النجاری‌ نتیجه سوءتعبیر است‌.

تحصیلات

پدر و نیاکان‌ و عموزاده‌های‌ او اهل‌ علم‌ بودند [۹]. هر چند آغاز زندگی‌ او مقارن‌ با دگرگونی‌های‌ سیاسی‌ در مغرب‌ بود، اما این‌ دوران‌ از لحاظ علمی‌ هنوز دوران‌ شکوفایی‌ محسوب‌ می‌شد و فاس‌ پناهگاه‌ امنی‌ برای‌ دانشمندان‌ بود که‌ از هر سو به‌ آنجا روی‌ می‌آوردند تا از مراکز و گنجینه‌های‌ علمی‌ آن‌ بهره‌ گیرند [۱۰].

ابن‌ قاضی‌ در خانواده خود و در شهر فاس‌ محیط مساعدی‌ برای‌ پرورش‌ خود در علوم‌ شرعی‌، ادبی‌ و ریاضی‌ داشت‌ [۱۱]؛ 21 ساله‌ بود که‌ پدرش‌ درگذشت‌ [۱۲] و 26 سال‌ داشت‌ که‌ چون‌ بسیاری‌ از طلاب‌ آن‌ عصر برای‌ تکمیل‌ تحصیلات‌ درصدد سفر به‌ مشرق‌ برآمد و از آن‌ اندازه‌ وسعت‌ مالی‌ برخوردار بود که‌ توانست‌ به‌ این‌ آرزو تحقق‌ بخشد. این‌ سفر او در 986ق‌/1578م‌ آغاز شد و چندین‌ سال‌ طول‌ کشید. او تونس‌ و مصر و حجاز را دید و در 987ق‌ حج‌ گزارد [۱۳]. تاریخ‌ مراجعت‌ او به‌ فاس‌ معلوم‌ نیست‌، اما آنچه‌ از اشارات‌ درة الحجال‌ برمی‌آید، هنوز در 989ق‌ در مشرق‌ بوده‌ است‌ [۱۴].

اشاره ابن‌ قاضی‌ در درة الحجال‌ به‌ دانشمندان‌ صاحب‌ منصب‌ قِضا و خطابه‌ در بلاد ترک‌ و ملاقات‌ با آنان‌ در آنجا [۱۵] موجب‌ طرح‌ این‌ پرسش‌ شده‌ که‌ آیا او به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفته‌ است‌؟ [۱۶]. اما احتمال‌ قوی‌ هست‌ که‌ پای‌ او به‌ بلاد ترک‌ نرسیده‌ باشد وگرنه‌ نام‌ آن‌ سرزمینها به‌ شکلی‌ در نوشته او انعکاس‌ می‌یافت‌. ابن‌ قاض از سفر مشرق‌ با دست‌ پر به‌ فاس‌ بازگشت‌ و به‌ استادان‌ پیشین‌ و دیگر دانشمندان‌ آنجا پیوست‌. در آنجا به‌ کار تدریس‌ و تألیف‌ سرگرم‌ شد.

ابوالعباس‌ احمد المنصور سعدی‌ ذهبی‌ شریف‌ حسنی‌ که‌ در غیاب‌ ابن‌ قاضی‌ بر تخت‌ پادشاهی‌ مغرب‌ نشسته‌ بود، به‌ دانش‌ و اهل‌ علم‌ و شرکت‌ در مجالس‌ و محافل‌ علمی‌ علاقه وافر داشت‌ و با وجود گرفتاریهای‌ سیاست‌ و حکمرانی‌، دانشمندان‌ را از هر سو به‌ پایتخت‌ خود در مراکش‌ می‌کشاند. مخصوصاً توجه‌ شخصی‌ منصور به‌ علم‌ هندسه‌ و تبحر ابن‌ قاضی‌ در ریاضیات‌ و میانجی‌گری‌ ابوفارس‌ عبدالعزیز قَشتالی‌، وزیر و مورخ‌ و شاعر حکومت‌، موجب‌ شد که‌ ابن‌ قاضی‌ در زمره صاحبان‌ مراتب‌ مورد توجه‌ سلطان‌ درآید [۱۷] و با دانشمندان‌ دربار وی‌ داد و ستد علمی‌ داشته‌ باشد.

اسارت

دانش‌ وسیع‌ و نیک‌ خویی‌ ابن‌ قاضی‌ او را انگشت‌نما کرد و سلطان‌ درصدد برآمد او را به‌ سفارت‌ مشرق‌ بفرستد تا اقتدار و شکوه‌ دولت‌ خود را در آن‌ خطه‌ بشناساند. ابن‌ قاضی‌ خود نیز برای‌ بهره‌گیری‌ علمی‌ بیشتر علاقه‌مند به‌ این‌ سفر بود. بنابراین‌ در شعبان‌ 994 در تِطوان‌ به‌ کشتی‌ نشست‌ [۱۸]، اما در تنگه جبل‌ الطارق‌ (بحرالزَّقاق‌) گرفتار دزدان‌ دریایی‌ اسپانیا شدند و ابن‌ قاضی‌ به‌ اسارت‌ رفت‌ [۱۹]. بعضی‌ گفته‌اند که‌ او در سفر حج‌ (994ق‌/1586م‌) دچار این‌ مصیبت‌ شد [۲۰] و برخی‌ اسارت‌ او را هنگام‌ مراجعت‌ از مشرق‌ نوشته‌اند [۲۱]. اما در واقع‌ او در سفر دوم‌ و هنگام‌ رفتن‌، و نه‌ در برگشت‌، گرفتار شد.

اشاره کوتاه‌ ابن‌ قاضی‌ در ضمن‌ ترجمه حال‌ ابوعبدالله‌ محمد خَروف‌ تونسی‌ مؤید این‌ مدعاست‌. آنجا که‌ بدون‌ ذکر تاریخ‌ دقیق‌ سفر و به‌ مناسبت‌ مقایسه اسارت‌ خود با اسارت‌ ابوعبدالله‌ می‌گوید که‌ این‌ گرفتاری‌ هنگام‌ عزیمت‌ به‌ مصر برای‌ اخذ علم‌ از استادانی‌ که‌ در سفر اول‌ موفق‌ به‌ دیدارشان‌ نشده‌ بود، روی‌ داد [۲۲].

او 11 ماه‌ اسارت‌ پر رنج‌ و محنت‌ کشید تا در اثر اقدامات‌ منسوبان‌ و اعیان‌ دولت‌ و خود سلطان‌ و پرداخت‌ فدیه‌ای‌، به‌ میزان‌ 20 هزار اوقیه‌ (تقریباً اونس‌) زر در رجب‌ 995 از گرفتاری‌ رها شد. هنگفت‌ بودن‌ مبلغ‌ فدیه‌ نمودار منزلت‌ والای‌ ابن‌ قاضی‌ در نظر زمامداران‌ مغرب‌ بود [۲۳].

بازگشت به علم

ابن‌ قاضی‌ پس‌ از رهایی‌ از طریق‌ سَبْته‌ و تطوان‌ به‌ فاس‌ بازگشت‌ [۲۴]. اشتیاق‌ او به‌ دانش‌، او را بار دیگر با دانشمندان‌ مغرب‌ و علمای‌ حاشیه دربار منصور پیوند داد. او به‌ کار تدریس‌ در جامع‌ قَرّویین‌ و جامع‌ ابن‌ یوسف‌ مراکشی‌ [۲۵] و تألیف‌ پرداخت‌ و برای‌ سپاسگزاری‌ از نعمت‌ خلاصی‌ که‌ منصور برای‌ او ممکن‌ ساخته‌ بود، همه نوشته‌های‌ خود را به‌ سلطان‌ اهدا کرد [۲۶] و با تأسی‌ به‌ ابوعبدالله‌ خروف‌ تونسی‌ که‌ خود را آزاد کرده ابوالعباس‌ مَرینی‌ تلقی‌ می‌کرد [۲۷]، او نیز پیوسته‌ خود را مدیون‌ سلطان‌ حسنی‌ مغرب‌، احمد منصور، می‌دانست‌ [۲۸] و یکی‌ دیگر از آثارش‌، المُنْتَقی‌ المقصور را به‌ مآثر وی‌ اختصاص‌ داد [۲۹].

فضاوت

ابن‌ قاضی‌ مدتی‌ بدون‌ داشتن‌ سمتی‌ رسمی‌ با دربار منصور، پیوندی‌ نزدیک‌ داشت‌ [۳۰]، تا به‌ منصب‌ قضا در شهر سَلا گماشته‌ شد. از این‌ رو در نوشته‌های‌ معاصر و متأخر، از او به‌ عنوان‌ قاضی‌ سلا یادکرده‌اند [۳۱]/111). با توجه‌ به‌ سخنان‌ ابن‌ قاضی‌ درباره نایب‌ قاضی‌ سلا از 998ق‌ و اجازه روایت‌ دادن‌ ابن‌ قاضی‌ به‌ او در 1000ق‌/1592م‌ [۳۲] و با توجه‌ به‌ اشارات‌ بابا تنبکتی‌ در 1005ق‌ و مقری‌ در 1009ق‌ درباره تصدی‌ قضای‌ سلا توسط او، می‌توان‌ حدود تقریبی‌ این‌ دوره‌ را تخمین‌ زد [۳۳].

ابن‌ قاضی‌ به‌ علتی‌ ناشناخته‌ از سمت‌ قضا برکنار شد [۳۴] و در جامع ‌الاَبّارین‌ فاس‌ به‌ تدریس‌ صحیح‌ بخاری‌ نشست‌ [۳۵].

مهاجرت و وفات

پس‌ از مرگ‌ منصور در 1012ق‌ و پریشانی‌ اوضاع‌ مغرب‌ به‌ سبب‌ جنگ‌های‌ خانگی‌ میان‌ شاهزادگان‌ مدعی‌ سلطنت‌، جمع‌ دانشمندان‌ فاس‌ و مراکش‌ از هم‌ پاشید و هر کدام‌ از آنان‌ در گوشه‌ای‌ از بادیه‌ پناهگاهی‌ برای‌ خود جست‌ [۳۶]. در این‌ احوال‌، ابن‌ قاضی‌ هم‌ در منطقه اطلس‌ میانی‌ به‌ زاویه دَلائیان‌ کوچید و در آنجا به‌ حرمت‌ زیست‌.

وی‌ گاهی‌ برای‌ رسیدگی‌ به‌ وضع‌ خانواده‌ و جست‌ و جو از احوال‌ یاران‌ و شاگردانش‌ به‌ فاس‌ می‌رفت‌. بدین‌سان‌ ابن‌ قاضی‌ بقیه عمر خود را تا 1025ق‌ به‌ تدریس‌ و تألیف‌ گذراند [۳۷]، گرچه‌ تاریخ‌ فوت‌ او 1026ق‌ نیز یاد شده‌ است‌ [۳۸]. جسد ابن‌ قاضی‌ پس‌ از آنکه‌ شاگردش‌ مقّری‌ بر او نماز خواند، در نزدیکی‌ باب‌الجیسه‌ (یکی‌ از دروازه‌های‌ فاس‌) دفن‌ شد [۳۹].

اساتید

بسیاری‌ از علمای‌ مغرب‌ و مشرق‌ به‌ عنوان‌ استادان‌ ابن‌ قاضی‌ یاد شده‌اند که‌ از آن‌ جمله‌اند،

در مغرب‌

  • پدرش‌ محمد بن‌ محمد (د 981ق‌) که‌ از او فرائض‌ (تقسیم‌ میراث‌) و حساب‌ و برخی‌ کتاب‌ها را فراگرفت‌ [۴۰]
  • ابوالعباس‌ احمد بن‌ علی‌ المَنجور مکناسی‌ (د 995ق‌) که‌ در معقول‌ و منقول‌، تاریخ‌، بیان‌، منطق‌، و اصول‌ استاد بود و ابن‌ قاضی‌ از 975ق‌ تا فوت‌ او مدت‌ 20 سال‌، جز ایام‌ اسارت‌ و اقامتش‌ در مراکش‌، پیوسته‌ با او بود [۴۱]. سخنان‌ ستایش‌آمیز ابن‌ قاضی‌ در حق‌ این‌ استادش‌ میزان‌ دلبستگی‌ وی‌ را به‌ او می‌نمایاند [۴۲]
  • محمد بن‌ قاسم‌ قیسی‌ معروف‌ به‌ قَصّار (زنده‌ در 999ق‌) محدث‌ و رجالی‌ که‌ به‌ نظر می‌رسد ابن‌ قاضی‌ پس‌ از رهایی‌ از اسارت‌، از او استفاده‌ کرده‌ است‌ [۴۳]
  • ابومالک‌ عبدالواحد بن‌ احمد حسنی‌ مراکشی‌ (د 1003ق‌)، فقیه‌، ادیب‌، مفتی‌ و محدث‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در شوال‌ 998 از او اجازه عام‌ گرفت‌ [۴۴]
  • عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالواحد سجلماسی‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 99ق‌ از او اجازه‌ یافت‌ [۴۵]
  • محمد بن‌ یوسف‌ تدغی‌ (زنده‌ در 999ق‌)، استاد فقه‌ و نحو و حدیث‌، با حافظه‌ای‌ قوی‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 998ق‌ در مراکش‌ به‌ خط خود او از او اجازه روایت‌ گرفت‌ [۴۶]

در مشرق‌

  • سالم‌ بن‌ محمد سنهوری‌ مالکی‌، فقیه‌ و محدث‌ و راویه‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 986ق‌ در قاهره شاگرد او بود [۴۷]
  • راشد بن‌ عبدالله‌ بغدادی‌ شافعی‌، استاد معقول‌ و نحو که‌ ابن‌ قاضی‌ در قاهره در 986ق‌ از او منطق‌ فراگرفت‌ [۴۸]
  • ابراهیم‌ بن‌ عبدالرحمان‌ علقمی‌ شافعی‌ اشعری‌ (د 997ق‌)، محدث‌ و راویه‌ که‌ ابن‌ قاضی‌ در 986 در قاهره از وی‌ بهره‌ جست‌ [۴۹]
  • عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالقادر ابن‌ فهد علوی‌ شافعی‌ (د 995ق‌ در مکه‌) که‌ ابن‌ قاضی‌ در مسجد‌الحرام‌ چندین‌ کتاب‌ از او فراگرفت‌ و در 987ق‌ به‌ خط خود او از او اجازه‌ دریافت‌ داشت‌ [۵۰].

اجازات

با توجه‌ به‌ اشتغال‌ زیاد ابن‌ قاضی‌ به‌ تدریس‌ و تعلیم‌، شمار بسیاری‌ از دانش‌ طلبان‌ عصر از او علم‌ آموختند یا اجازه روایت‌ گرفتند. از این‌ جمله‌اند:

  • شهاب‌الدین‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد مَقّری‌ (د 1041ق‌/ 1631م‌)، مؤلف‌ نفح‌ الطیب‌ [۵۱]
  • و ابومالک‌ عبدالواحد بن‌ احمد اندلسی‌ فاسی‌ (د 1040ق‌)، فقیه‌ اصولی‌ و متکلم‌ [۵۲].

آثار

ابن‌ قاضی‌ آثار متعددی‌ در رشته‌های‌ مختلف‌ پدید آورد. او خود در دیباچه جذوة الاقتباس‌ (ص‌ 10) به‌ عناوین‌ 4 اثر خویش‌ که‌ پیش‌ از این‌ کتاب‌ تألیف‌ و همه‌ به‌ سلطان‌ احمد منصور اهدا شده‌، اشاره‌ کرده‌ است‌. شمار آثار او را 18 [۵۳] یا حدود 15 [۵۴] گفته‌اند. آثار برجای‌ مانده او را 14 شمرده‌اند [۵۵] که‌ عبارتند از:

  1. جذوة الاقتباس‌ فی‌ ذکر من‌ حَل‌َّ من‌ الاعلام‌ مدینة فاس‌. این‌ اثر پس‌ از تألیفات‌ معروف‌ دیگر ابن‌ قاضی‌ نوشته‌ شده‌ است‌. جذوة تاریخ‌ شهر فاس‌، آموزشگاهها، آب‌ انبارها، بناها، فرمانروایان‌، دانشمندان‌ و آثار علمی‌ و ادبی‌ آنان‌ است‌.

این‌ کتاب‌ براساس‌ حروف‌ مرتب‌ شده‌ و در ذیل‌ هر حرف‌ انواع‌ موضوعهای‌ مزبور را به‌ ترتیبی‌ مشخص‌، مطرح‌ کرده‌ است‌: نخست‌ فرمانروایان‌، بعد فقهای‌ بومی‌ شهر، سپس‌ دانشمندانی‌ که‌ از جاهای‌ دیگر به‌ آنجا وارد شده‌اند. در دیباچه کتاب‌، مؤلف‌ مانند مقدمه‌های‌ دیگر آثارش‌ مراتب‌ قدردانی‌ خود را از منصور، فرمانروای‌ شریفی‌ مغرب‌، به‌ عنوان‌ آزاد کننده خود از اسارت‌ بیگانه‌ ابراز داشته‌ است‌ [۵۶].

پیش‌ از آغاز تقسیمات‌ حروفی‌ کتاب‌، نویسنده‌ در مقدمه‌ای‌ از بنای‌ فاس‌، جغرافیا، محاسن‌ و ویژگی‌های‌ آن‌ شهر، مخصوصاً جامع‌ قرویین‌ سخن‌ می‌گوید [۵۷]. مؤلف‌ این‌ مقدمه‌ را از نوشته‌های‌ پیشین‌ مربوط به‌ تاریخ‌ فاس‌، مانند جِنا زَهْرة الاس‌ اثر علی‌ جَزنائی‌ و الاَنیس‌ المطرف‌ بروض‌ القِرطاس‌ ابن‌ ابی‌ زرع‌ گرفته‌ است‌[۵۸]GAL,S,II/679

گویا مؤلف‌ بر آن‌ بوده‌ که‌ تألیفی‌ جداگانه‌ در احوال‌ رجال‌ سرشناس‌ غیربومی‌ آن‌ خطه‌ بپردازد و احوال‌ معاصران‌ بومی‌ و غیربومی‌ را به‌ صورت‌ خاتمه‌ای‌ در پایان‌ کتاب‌ قرار دهد [۵۹]، اما به‌ انجام‌ آن‌ کامیاب‌ نشده‌ است‌. قسمت‌ تراجم‌ کتاب‌ شامل‌ احوال‌ کسانی‌ است‌ که‌ میان‌ 377ق‌/949م‌ تا اوایل‌ سده 11ق‌/ اواخر سده 16م‌ درگذشته‌اند.

بیان‌ مؤلف‌ به‌ تبع‌ استفاده‌ از مآخذ گونه‌گون‌ و کتاب‌ پر از کلمات‌ و تعبیرات‌ زمان‌های‌ مختلف‌ است‌. ملاک‌ درازی‌ و کوتاهی‌ تراجم‌ مشخص‌ نیست‌ و ترتیب‌ منطقی‌ در موضوعات‌ آنها رعایت‌ نشده‌ است‌ [۶۰]. با اینهمه‌، این‌ نوشته‌ مرجعی‌ مهم‌ در بررسی‌ تاریخ‌ اجتماعی‌ مغرب‌ و فاس‌ تلقی‌ می‌شود، به‌ خصوص‌ که‌ بعضی‌ مآخذ آن‌ اکنون‌ در دست‌ نیست‌ [۶۱]. جذوة، چشم‌اندازی‌ کلی‌ از سیر ادبی‌ مراکش‌ در زمان‌ مرینیان‌ و سعدیان‌ ارائه‌ می‌کند [۶۲]. این‌ کتاب‌ اول‌ بار در 1309ق‌/1891م‌ در فاس‌ به‌ صورت‌ سنگی‌ چاپ‌ شد [۶۳]. چاپ‌ نوین‌ این‌ کتاب‌ با مطابقت‌ نسخه چاپی‌ پیشین‌ با چند نسخه خطی‌، با بعضی‌ تصرفات‌، به‌ وسیله دارالمنصور رباط در 1973-1974م‌ در دو جلد منتشر شده‌ است‌.

  1. درة الحجال‌ فی‌ غُزَّة اسماء الرجال‌. تألیف‌ این‌ کتاب‌ در اوایل‌ رجب‌ 999 آغاز شده‌ است‌. مؤلف‌ این‌ کتاب‌ را چون‌ ذیلی‌ بر وفیات‌ ابن‌ خلکان‌ تلقی‌ کرده‌ و تراجم‌ بزرگان‌ را از وفیات‌ ابن‌ خلکان‌ [۶۴] تا اوایل‌ سده 11ق‌ به‌ ترتیب‌ حروف‌ مغربیان‌ آورده‌ است‌ [۶۵]. از این‌رو این‌ کتاب‌ در ردیف‌ ذیلهای‌ متعددی‌ قرار دارد که‌ بر اثر مشهور ابن‌ خلکان‌ نوشته‌اند. مؤلف‌ دلیل‌ عدم‌ ترتیب‌ تراجم‌ را برحسب‌ سال‌های‌ وفات‌ چنین‌ آورده‌ که‌ چون‌ این‌ تراجم‌ را از روی‌ یادداشت‌هایش‌ نقل‌ کرده‌، چنان‌ ترتیبی‌ برای‌ او دشوار بوده‌ است‌ [۶۶].

در این‌ اثر 1522، فقره‌ ترجمه حال‌ از فقها، ادیبان‌، شاهان‌ و امرا و دیگر ناموران‌ گردآوری‌ شده‌ است‌. بعضی‌ تراجم‌ کتاب‌ در نهایت‌ کوتاهی‌ و در چند کلمه‌ است‌، در حالی‌ که‌ برخی‌ دیگر مشتمل‌ بر صفحاتی‌ چند می‌شود. تفصیل‌ در تراجم‌ معمولاً همراه‌ با ذکر جنبه‌ای‌ ادبی‌ و شعری‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌. از این‌ حیث‌ و از لحاظ تکمیل‌ نواقص‌ المنتقی‌، درة را ملحقی‌ بر آن‌ اثر می‌توان‌ پنداشت‌ [۶۷].

وقایع‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ در این‌ اثر در جاهای‌ اندکی‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ است‌ و در آنجاها تنها واسطه پیوند وقایع‌ با ترجمه متصل‌ بدان‌، ذکر تاریخ‌ فوت‌ صاحب‌ ترجمه‌ است‌. درازی‌ و کوتاهی‌ ترجمه‌ها چه‌ بسا نسبتی‌ با میزان‌ اشتهار صاحب‌ ترجمه‌ ندارد و گاه‌ بعضی‌ تراجم‌ تکرار می‌شود، مانند ابوبکر احمد بن‌ محمد جُزَی‌ّ کلبی‌ [۶۸]. به‌ نظر می‌رسد ابن‌ قاضی‌ حوصله‌ یا فرصت‌ کافی‌ برای‌ تنظیم‌ یادداشت‌های‌ خود نداشته‌ و موارد مکرر و عدم‌ ترتیب‌ تاریخی‌ یا الفبایی‌ دقیق‌ و درست‌ تراجم‌ همه‌ معلول‌ آن‌ وضع‌ بوده‌ است‌.

این‌ اثر اول‌ بار به‌ وسیله‌. س‌. عَلّوش‌ با یک‌ مقدمه‌ و سه‌ فهرست‌ در دو جلد در رباط (1934 و 1936م‌) چاپ‌ شد و بار دیگر محمد احمدی‌ ابوالنور آن‌ را از روی‌ نسخه خطی‌ مصر و تونس‌ و تطبیق‌ با نسخه چاپی‌ با مقدمه‌ و فهرست‌ در 1390ق‌/1970م‌ در 3 مجلد در تونس‌ منتشر کرد. رنه‌باسه‌، قسمت‌ «محاضرة المریة» را از متن‌ درة الحجال‌ استخراج‌ و به‌ زبان‌ فرانسه‌ ترجمه‌ کرده‌ و همراه‌ با متن‌ عربی‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. علوش‌ همان‌ قسمت‌ را از روی‌ نسخه‌های‌ خطی‌ دیگر از نو به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ و با متن‌ عربی‌ چاپ‌ کرده‌ است‌ [۶۹].

  1. الاکسیر فی‌ صناعة التکسیر [۷۰].
  2. تقایید علی‌ جداول‌ الحوفی‌، [۷۱]، یا شرح‌ جداول‌ الحوفی‌ [۷۲].
  3. درة السلوک‌ فی‌ من‌ حَوَی‌ المُلک‌ من‌ الملوک‌ [۷۳]، منظومه‌ای‌ است‌ به‌ عنوان‌ ذیل‌ بر رَقَم‌ الحُلَل‌ ابن‌ خطیب‌ در مورد سلسله‌های‌ حکومتی‌ مسلمانان‌ از پیامبر (ص‌) تا شرفای‌ سعدی‌.[۷۴]

نسخه‌هایی‌ ازاین‌اثر در رباط و سلا (در 11 صفحه‌) موجوداست‌ [۷۵]. نسخه‌هایی‌ در شرح‌ این‌ اثر با عنوان‌ شرح‌ درة السلوک‌ فیمن‌ حوی‌ المُلک‌ من‌ الملوک‌ یا الدرّ الحلوک‌ المُشْرِق‌ بدُرَّة السلوک‌ فیمن‌ حوی‌ الملک‌ من‌ الملوک‌ در تونس‌ و رباط نگهداری‌ می‌شود [۷۶]. ابن‌ قاضی‌ این‌ شرح‌ را در رجب‌ 1000 نوشته‌ است‌ (همانجا). احتمالاً همین‌ اثر است‌ که‌ تازی‌ (ص‌ 517) آن‌ را به‌ صورت‌ الدر الملوک‌ آورده‌ است‌.

  1. رائد الفلاح‌ بعَوالی‌ الاسانید الصِحاح‌، فهرستی‌ است‌ از مشایخ‌ ابن‌ قاضی‌، که‌ مؤلف‌ در 1010ق‌ با نوشتن‌ آن‌ به‌ زیدان‌، پسر و ولیعهد منصور اجازه روایت‌ داد. نسخه‌ای‌ از این‌ اثر در آکادمی‌ سلطنتی‌ تاریخ‌ در مادرید شناسایی‌ شده‌ است‌ [۷۷]. این‌ اثر با عنوان‌ فهرسة [۷۸] نیز یاد شده‌ است‌.
  2. غُنیةَ الرائض‌ فی‌ طبقات‌ اهل‌ الحساب‌ و الفرائض‌ [۷۹]. از این‌ اثر نسخه‌ای‌ در ضمن‌ مجموعه‌ای‌ با عنوان‌ نقول‌ ثلاثة فی‌ حساب‌الفرائض‌ در سلا وجود دارد و باتوجه‌ به‌ حجم‌ اندک‌ مجموعه‌ (7 ص‌) اثری‌ بسیار موجز است‌ [۸۰].
  3. الفتح‌ النَبیل‌ لما تَضَمنَّه‌ من‌ اسماء العدد التنزیل‌ [۸۱]، که‌ ظاهراً نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌.
  4. فی‌ الروایة، در قرائت‌ قرآن‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در فاس‌ وجود دارد.[۸۲]
  5. لَقْطَة الفَرائد فی‌ تحقیق‌ الفوائد یا لقط الفرائد من‌ لُفاظة حُلْو الفوائد [۸۳]، تکمله‌ای‌ است‌ بر کتاب‌ الطبقات‌ یا شرف‌ (شرح‌) الطالب‌ فی‌ اَسْنَی‌ المَطالب‌ ابن‌ قُنْفُذ، و در آن‌ هر قرن‌ را به‌ 10 بخش‌ کرده‌ و هر بخش‌ شامل‌ 10 ترجمه کوتاه‌ است‌ [۸۴]. نسخه‌هایی‌ از این‌ اثر در مغرب‌ [۸۵]و مصر [۸۶] وجود دارد. محمد بن‌ شنب‌ [۸۷] و زرکلی‌ [۸۸] نسخه‌ای‌ خطی‌ از این‌ اثر داشته‌اند. این‌ اثر 48 صفحه‌ دارد [۸۹].
  6. المدخل‌ فی‌ الهندسة [۹۰]، که‌ نسخه شناخته‌ای‌ ندارد.
  7. المُنْتَقی‌ المَقْصور علی‌ مآثر خلیفة المنصور، یا محاسن‌ الخلیفة ابی‌ العباس‌ المنصور [۹۱]، نوشته‌ای‌ است‌ ستایش‌آمیز برای‌ سلطان‌ و بیشتر به‌ یک‌ مجموعه ادبی‌ می‌ماند تا به‌ یک‌ کتاب‌ تاریخی‌ [۹۲]. سلاوی‌ در استقصاء [۹۳] و اِفرانی‌ (وَفْرانی‌) در نُزْهة الحادی‌ به‌ منتقی‌ استناد کرده‌اند [۹۴]. از این‌ اثر، تاکنون‌ نسخه‌ای‌ به‌ دست‌ نیامده‌ است‌.
  8. نظم‌ تلخیص‌ ابن‌ البناء [۹۵].
  9. نظم‌ منطق‌ السعد [۹۶].
  10. نیل‌ الامل‌ فیما (مما) به‌ جری‌ بین‌ المالکیة العمل‌ [۹۷] یا نیل‌ الامل‌ فیما به‌ بین‌ المالکیة جری‌ العمل‌ [۹۸]. از سه‌ اثر اخیر نیز نسخه‌ای‌ در دست‌ نیست‌.

منابع

  1. ابن خلدون‌، العبر
  2. ابن‌ قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1973م‌
  3. همو، درّة الحجال‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره / تونس‌، 1390ق‌، ابوالنور، محمد احمدی‌، مقدمه‌ بر درة الحجال‌ [۹۹]
  4. ازهری‌، محمد بشیر ظافر، الیواقیت‌ الثمینة فی‌ اعیان‌ مذهب‌ عالم‌ المدینة، قاهره، 1324ق‌
  5. بابا تنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره، 1351ق‌
  6. بغدادی‌، هدیه‌
  7. تازی‌، عبدالهادی‌، جامع‌ القرویین‌، بیروت‌، دارالکتاب‌ اللبنانی‌
  8. حجی‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمیة الصُبَیحیة بسلا، کویت‌، معهد المخطوطات‌ العربیة
  9. دارالمنصور، مقدمه‌ بر جذوة الاقتباس‌ [۱۰۰]
  10. دائرةالمعارف‌ الاسلامیة
  11. زرکلی‌، اعلام‌
  12. زمامة، عبدالقادر، «ابن‌ قاضی‌ مورخ‌ فاس‌»، مجلة مجمع‌ اللغة العربیة بدمشق، ذیحجة 1386/ آوریل‌ 1967، ج‌ 42(2)
  13. سرکیس‌، یوسف‌ الیان‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعریة، قاهره، 1346ق‌/1928م‌
  14. سلاوی‌، احمد، الاستقصاء، به‌ کوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، دارالبیضاء، 1955م‌
  15. طوقان‌، قدری‌ حافظ، تراث‌ العرب‌ العلمی‌ فی‌ الریاضیات‌ و الفلک‌، قاهره، 1382ق‌
  16. فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، کویت‌، 1405ق‌/1984م‌
  17. فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، به‌ کوشش‌ لطفی‌ عبدالبدیع‌، قاهره، 1956م‌
  18. فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، به‌ کوشش‌ مختار وکیل‌، قاهره، 1390ق‌/ 1970م‌
  19. کتانی‌، عبدالکبیر، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌ و معجم‌ المعاجم‌ و المشیخات‌ و المسلسلات‌، فاس‌، 1346ق‌
  20. گنون‌، عبدالله‌، النبوغ‌ المغربی‌ فی‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، 1395ق‌
  21. مجلة المخطوطات‌ العربیة، ذیقعدة 1378/ مة 1959، ج‌ 5(1)
  22. مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت‌، 1349ق‌
  23. مقری‌ تلمسانی‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ یوسف‌ محمد بقاعی‌، بیروت‌، دارالفکر
  24. Fulton and Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959
  25. GAL,S.

پانویس

  1. همانجا؛ 2 EI
  2. دارالمنصور، 5؛ ابوالنور، 1/14
  3. نک: ابن خلدون، 6/134-136
  4. جذوة الاقتباس‌، 1/343
  5. نک: همانجا
  6. درّة الحجال‌، 1/106، جذوة الاقتباس‌، 1/158
  7. 1/3
  8. کتانی‌، 77
  9. مثلاً نک: درة الحجال‌، 2/203-204، 208، 214، 3/132
  10. زمامه‌، 623
  11. همانجا
  12. ابن‌ قاضی‌، همان‌، 2/215
  13. زمامه‌، 624 - 625
  14. همو، 626
  15. 2/325، 3/319
  16. زمامه‌، 626
  17. همو، 626 - 627؛ گنون‌، 1/253
  18. ابوالنور،1/25؛ زمامه‌، 628
  19. همانجا
  20. ابوالنور، همانجا
  21. طوقان‌، 484؛ گنون‌، 1/263
  22. درة الحجال‌، 2/209
  23. ابوالنور، 1/25-27؛ زمامه‌، همانجا
  24. همانجا
  25. تازی‌، 2/517
  26. ابن‌ قاضی‌، جذوة الاقتباس‌، 1/9-10؛ 2 EI
  27. ابن‌ القاضی‌، درة الحجال‌، 2/209
  28. همان‌ 1/4؛ دارالمنصور، 1/5
  29. درة - الحجال‌، 1/120
  30. 2 EI
  31. باباتنبکتی‌، 68 -91،97؛ سلاوی‌، 2(4
  32. درة الحجال‌، 1/250، 253
  33. نک: زمامه‌، 630 -631
  34. 2 EI
  35. دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، 1/366؛ تازی‌، همانجا
  36. زمامه‌، 632
  37. همانجا
  38. کتانی‌، 1/77
  39. دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، 1/366-367
  40. ابن‌ قاضی‌، درة الحجال‌، 2/215
  41. همان‌، 1/157، 163
  42. همان‌، 1/163، جذوة الاقتباس‌، 1/135-136
  43. ابن‌ قاضی‌، درة الحجال‌، 2/153-154، 159
  44. همان‌، 3/140-142، جذوة الاقتباس‌، 2/453-454
  45. همو، درة الحجال‌، 3/101
  46. همان‌، 2/164- 165، 187
  47. همان‌، 3/314
  48. همان‌، 1/276
  49. همان‌، 1/203
  50. همان‌، 3/99
  51. مقری‌، 7/250؛ کتانی‌، 1/77
  52. ابوالنور، 1/20
  53. مخلوف‌، 297
  54. ازهری‌، 24
  55. 2 EI
  56. 1/9-10
  57. 1/10-82
  58. دارالمنصور، 1/5؛.
  59. جذوةالاقتباس‌، 1/10، 565
  60. دارالمنصور، 1/6
  61. همانجا
  62. 2 EI
  63. سرکیس‌، 210
  64. 681ق‌/ 1282م‌
  65. درة - الحجال‌، 1/5
  66. همان‌، 1/6
  67. ابوالنور، 1/9
  68. 1/26-27، 59
  69. فولتون‌، 144
  70. تازی‌، 2/517
  71. ابوالنور، 1/21
  72. طوقان‌، 484
  73. ازهری‌، 24
  74. GAL,S,II/679
  75. فهرست‌، 2(4)/174؛ حجی‌، 415
  76. فهرس‌، کویت‌، 1/127؛ فهرست‌، 2(4)/166
  77. زمامه‌، 632
  78. ابوالنور، 1/21
  79. بغدادی‌، 1/154
  80. حجی‌، 214
  81. ازهری‌، 24
  82. GAL,S,II/679
  83. بغدادی‌، همانجا؛، GAL,S همانجا
  84. دائرة المعارف‌ الاسلامیة، 1/367
  85. فهرست‌، 2(4)/259؛ مجلة معهد، 5(1)/177
  86. فهرس‌، قاهره، 2/224
  87. دائرةالمعارف‌ الاسلامیة، همانجا
  88. 1/236
  89. فهرست‌، همانجا
  90. بغدادی‌، همانجا
  91. درة الحجال‌، 1/4؛ بغدادی‌،، GAL,S همانجاها
  92. 2 EI
  93. 5/20، 69، 118، 190
  94. 2 EI، GAL,S; همانجا
  95. بغدادی‌، همانجا
  96. ازهری‌، 24
  97. ابوالنور، 1/21
  98. مخلوف‌، 297
  99. نک: ابن‌ قاضی‌ در همین‌ مآخذ
  100. نک: ابن‌ قاضی‌ در همین‌ مآخذ