افزودن پیوند

    ابن عساکر: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۴۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    '''اِبْن عَساکر''' نام تنى چند از دودمان بنى عساکر است که پس از درگذشت ابوالقاسم على بن‌عساکر چهره نامدار این خاندان، به این عنوان خوانده شدند. شهرت و پایگاه علمى و اجتماعى بنى عساکر بیشتر به سبب نفوذ و اقتدار قاضیان و فقیهان بنام شافعى اشعری است که از میان آنان برخاسته‌اند. اینان نزدیک به 200 سال (470-660ق) با وجود دشمنى و رقابت حنبلیان، در دمشق و خطه [[شام]] شوکت و اعتبار فراوان داشتند <ref>ابن جوزی، یوسف، 8(1)/336؛ سبکى، 7/70؛ نعیمى، 1/85</ref>.  
    {{جعبه اطلاعات شخصیت
    | عنوان = ابن عساکر
    | تصویر = عالمان اهل سنت.jpg
    | نام = ابوالقاسم على بن حسن بن هبه الله ابن عساکر شافعى دمشقى
    | نام‌های دیگر = ابن عساکر
    | سال تولد = 449 ق
    | تاریخ تولد =
    | محل تولد = [[دمشق]]، [[سوریه]]
    | سال درگذشت = 571 ق
    | تاریخ درگذشت =
    | محل درگذشت = دمشق
    | استادان =
    | شاگردان =
    | دین = [[اسلام]]
    | مذهب = [[سنی]] (شافعی)
    | آثار =
    | فعالیت‌ها =
    | وبگاه =
    }}
    '''ابن عساکر''' (ابوالقاسم على بن حسن بن هبه الله ابن عساکر شافعى دمشقى)، چهره نامدار این خاندان می‌باشد؛ پس از درگذشت وی نام تنی چند از دودمان بنی عساکر به این عنوان خوانده شدند. شهرت و پایگاه علمی و اجتماعی بنی‌عساکر بیشتر به سبب نفوذ و اقتدار قاضیان و فقیهان بنام شافعی اشعری است که از میان آنان برخاسته‌اند. اینان نزدیک به 200 سال (470-660ق) با وجود دشمنی و رقابت حنبلیان، در دمشق و خطه [[شام]] شوکت و اعتبار فراوان داشتند <ref>ابن جوزی، یوسف، 8(1)/336؛ سبکی، 7/70؛ نعیمی، 1/85</ref>.  


    معروف‌ترین افراد این خاندان عبارتند از:
    == زندگی‌نامه ==
    ==ابومحمد حسن بن هبة الله بن عبدالله بن حسین دمشقى شافعى==
    او برجسته‌ترین فرد از خاندان ابن‌عساکر که در دمشق زاده شد و همانجا درگذشت <ref>ابن جوزی، عبدالرحمان، 10/261؛ یاقوت، همان، 13/74- 75</ref>. وی به سبب حفظ و روایت احادیث بسیار، کثرت سفرهای علمی و استفاده از مشایخ بزرگ در شهرهای اسلامی و نیز تألیف اثر چشمگیر تاریخ بزرگ دمشق در شمار یکی از بزرگ‌ترین حافظان حدیث و نویسندگان تاریخ در روزگار خویش درآمد <ref>ابن خلکان 3/309-310</ref>.  
    متولد470(1077) و متوفای519ق (1125م)، از نصر مقدسى حدیث شنید و با او مصاحبت داشت. وی در صرف و نحو به استادی رسید و در فقه از سران شافعیان دمشق شد.  


    ازدواج وی با دختر قاضى دمشق ابوالفضل یحیى قرشى از خاندان اموی تبار و سرشناس بنى قرشى و نیز ازدواج ابوبکر سلمى محمد بن على (د 564ق) شافعى، خطیب پرآوازه جامع دمشق با تنها دختر حسن شهرت و اعتبار او را در آن دیار بالا برد <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ سبکى، همانجا؛ نعیمى، 1/101، 181-182؛ ابن عماد، 4/105؛ دانشنامه </ref>. دانشمندان و قاضیان این 3 خاندان (بنى عساکر، بنى قرشى، بنى سلمى) از سده 5 تا 7ق /11 تا 13م در جریان تحولات فکری و رویدادهای اجتماعى دمشق نقشى فعال داشته اند.
    از عنوان ابن‌عساکر که به صورت شهرت خانوادگی او درآمد، در نسب نامه پدرانش نشانی نیست، بنابراین شاید این نام از خاندان مادرش ام قاسم دختر قاضی ابوالفضل یحیی بن علی قرشی گرفته شده باشد <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا</ref>.


    ==صائن‌الدین هبة الله بن حسن بن هبة الله==
    دوران زندگی ابن‌عساکر با انقراض سلاجقه شام و روزگار حکمرانی نورالدین زنگی (569ق /1174م) و صلاح‌الدین ایوبی ( 589ق /1193م) بر مناطق شام تقارن داشت. سیاست مذهبی نورالدین زنگی و جانشینان وی و نیز ایوبیان بر مبارزه با تبلیغات فاطمیان شیعی مذهب و حمایت از مذاهب [[اهل سنت]] و پیروان حدیث استوار بود، از این رو کار گردآوری و روایت حدیث در روزگار ابن‌عساکر سخت بالا گرفت و خود وی در این زمینه به چهره‌ایدرخشان بدل گشت.
    متولد 488(1095) و متوفای563ق(1168م)، برادر بزرگ ابوالقاسم على که کنیه‌اش را ابوالحسن <ref>اسنوی، 2/215</ref> و ابوالحسین <ref>نعیمى، 1/416</ref> نوشته اند. وی در دمشق زاده شد و در این شهر به دانش اندوزی پرداخت.  


    وجوه قرائات را از ابوالحوش سُبیع بن قیراط و احمد بن محمد بن خلف اندلسى، حدیث را از ابوالقاسم نسیب، ابوطاهر حنائى و ابوالحسن موازینى و فقه را از جمال الاسلام ابوالحسن ابن مسلم و نصرالله مصّیصى فراگرفت <ref>اسنوی، همانجا؛ نعیمى، 1/416-417</ref>. در 510ق <ref>ابن خلکان 3/311؛ 520ق </ref> به [[بغداد]] رفت و از گروهى محدثان آنجا از جمله ابوالقاسم ابن المهتدی بالله، ابوطالب زینبى و جز آنان حدیث شنید و در مدرسه نظامیه از اسعد میهنى، فقه، از ابوالفتح ابن برهان، اصول فقه و از ابوعبدالله ابن کدَیه اصول دین و کلام آموخت <ref>ابن خلکان اسنوی، نعیمى، همانجاها</ref>. صائن در 511ق به حج رفت و در مکه و کوفه حدیث شنید و در دانش به پایگاهى بلند دست یافت <ref>یاقوت، ادبا، 13/84</ref>.  
    تحصیلات ابتدایی ابن‌عساکر از 6 سالگی در دمشق آغاز شد. پدرش، برادر بزرگش صائن و نیای مادریش از جمله نخستین استادان او در حدیث و فقه بودند <ref>یاقوت، همان، 13/74</ref>. سپس از سُبیع بن قیراط، ابوالقاسم ابن نسیب، ابوطاهر حنائی، جمال الاسلام ابوالحسن علی سلمی، ابوالبرکات ابن عبدحارثی و دیگران قرآن حدیث، فقه و خلاف و اصول آموخت.  


    در بازگشت به دمشق (514ق) نخست در مدرسه امینیه، معید درس ابوالحسن جمال الاسلام ابن مسلم شد و پس از آن در مدرسه غزالیه و نیز در مقصوره غربى جامع دمشق به تدریس و افتا پرداخت <ref>ابن خلکان همانجا؛ ابن کثیر، 12/294؛ اسنوی، همانجا</ref>. وی از پذیرش مناصب رسمى همچون نیابت قضا و خطابت جامع دمشق پرهیز داشت و روزگار را به تدریس و افتا و نوشتن حدیث گذراند. وی گذشته از قرائات در نحو و لغت و سرودن شعر نیز دست داشت <ref>اسنوی، 2/216؛ نعیمى، 1/417- 418</ref>.
    ابن‌عساکر در جامع اموی و مدارس امینیه، عمادیه، غزالیه دمشق به دانش اندوزی پرداخت <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ ذهبی، المختصر، 302؛ ابن قاضی شهبه، 2/5 -6؛ نعیمی، 1/84 - 85، 180-183، 407- 408</ref>. وی پس از درگذشت پدر برای ادامه تحصیل بار سفر بست و نخست به بغداد، مرکز بزرگ علوم دینی آن روزگار روی آورد و در مدرسه نظامیه و دیگر حوزه‌های علمیه آن شهر حدیث شنید و فقه و خلاف و نحو آموخت <ref>ذهبی، همان، 301-302، سیر، 20/554 - 555</ref>. در 521 ق، به مکه رفت و حج گزارد. وی در مکه و مدینه از کسان بسیاری حدیث شنید و خود نیز حدیث گفت <ref>ابن جوزی، یوسف، 8(1)/337؛ ذهبی، همانجا</ref>.


    از جمله کسانى که از وی حدیث شنیدند و روایت کردند، باید از برادرش ابوالقاسم على و پسر وی قاسم، قاضى شمس‌الدین ابونصر ابن شیرازی و عبدالرحیم سمعانى و ابوالقاسم ابن صصری و نیز تاج الامناء احمد و فخرالدین عبدالرحمان پسران برادرش محمد نام برد <ref>نعیمى، همانجا؛ سبکى، 8/106</ref>. صائن‌الدین در پایان عمر مفلوج شد و چون درگذشت، در آرامگاه پدر در باب الصغیر دمشق به خاک سپرده شد. از وی فرزندی به جای نماند.
    در بازگشت از مکه تا 525 ق، در بغداد ماند و از استادان نظامیه و دیگر بزرگان دارالخلافه از جمله ابوالقاسم هبة الله بن حصین، ابوالحسن علی بن عبدالواحد دینوری و هبة الله شروطی حدیث آموخت. در این هنگام بینش علمی و معلومات و محفوظات او اعجاب بغدادیان را برانگیخت <ref>ذهبی، المختصر، 301، تذکره، 4/1328؛ ابن خلکان 3/309؛ یاقوت، همان، 13/84</ref>. در خلال 5 سالی که در بغداد بود، از شهرهای کوفه، موصل رحبه، دیار بکر و نیز جزیره دیدار کرد و با محدثان و حافظان حدیث گفت و شنید داشت. آنگاه به دمشق بازگشت و ازدواج کرد و در 527ق پسرش قاسم به دنیا آمد که بعدها کاتب و راوی آثار پدر شد <ref>همان، 13/75-76؛ بستانی، 3/374</ref>.


    ==ابوالقاسم على بن حسن بن هبة الله شافعى دمشقى==
    دومین سفر ابن‌عساکر در 529 ق، به قصد خراسان و از راه آذربایجان آغاز شد. وی در این سفر با ابوسعد عبدالحریم سمعانی صاحب کتاب الانساب در مرو دیدار کرد و همراه او به نیشابور و هرات رفت <ref>ذهبی، المختصر، همانجا؛ یاقوت، همانجا؛ ابن خلکان 3/309؛ دانشنامه </ref>. ابن‌عساکر در این سفر 4 ساله در نیشابور، مرو، فزار، سرخس ابیورد، طوس بسطام بیهق دامغان زنجان تبریز، ری اصفهان حلوان و همدان حدیث گفت و حدیث شنید <ref>ذهبی، سیر، 20/555 - 556؛ سیوطی، 476</ref> و کتاب الاربعین البلدانیة را مشتمل بر روایت 40 حدیث از 40 محدث در 40 شهر نوشت <ref>یاقوت، همان، 13/78؛ آلوارت، شم 1466</ref>.
    متولد 499(1105) و متوفای 571ق (1176م)، برجسته‌ترین فرد از خاندان ابن‌عساکر که در دمشق زاده شد و همانجا درگذشت <ref>ابن جوزی، عبدالرحمان، 10/261؛ یاقوت، همان، 13/74- 75</ref>. وی به سبب حفظ و روایت احادیث بسیار، کثرت سفرهای علمى و استفاده از مشایخ بزرگ در شهرهای اسلامى و نیز تألیف اثر چشمگیر تاریخ بزرگ دمشق در شمار یکى از بزرگ‌ترین حافظان حدیث و نویسندگان تاریخ در روزگار خویش درآمد <ref>ابن خلکان 3/309-310</ref>.  


    از عنوان ابن‌عساکر که به صورت شهرت خانوادگى او درآمد، در نسب نامه پدرانش نشانى نیست، بنابراین شاید این نام از خاندان مادرش ام قاسم دختر قاضى ابوالفضل یحیى بن على قرشى گرفته شده باشد <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا</ref>.
    سفرهای علمی ابن‌عساکر از 520 ق تا 533 ق، به درازا کشید و سرانجام با ره‌آوردی بی مانند از شنیده‌ها و نوشته‌هایی در باب روایات و احادیث چون مسند احمد بن حنبل و مسند ابویعلی موصلی به دمشق بازگشت <ref>ذهبی، المختصر، همانجا؛ اسنوی، 2/216</ref>.


    دوران زندگى ابن‌عساکر با انقراض سلاجقه شام و روزگار حکمرانى نورالدین زنگى (د 569ق /1174م) و صلاح‌الدین ایوبى (د 589ق /1193م) بر مناطق شام تقارن داشت. سیاست مذهبى نورالدین زنگى و جانشینان وی و نیز ایوبیان بر مبارزه با تبلیغات فاطمیان شیعى مذهب و حمایت از مذاهب [[اهل سنت]] و پیروان حدیث استوار بود، از این رو کار گردآوری و روایت حدیث در روزگار ابن‌عساکر سخت بالا گرفت و خود وی در این زمینه به چهره‌ایدرخشان بدل گشت.
    شمار مشایخ او را در حدیث بالغ بر 1300 مرد و بیش از 80 زن نوشته‌اند که بسیاری از آنان از همان دوره خردسالی به او اجازه روایت داده بودند <ref>یاقوت، همان، 13/76؛ ذهبی، سیر، 20/556 - 558</ref>. از این پس (533 ق) دوره 40 ساله تألیف و تصنیف و فعالیت‌های آموزشی ابن‌عساکر آغاز می‌شود و تا واپسین روزهای زندگی او ادامه می‌یابد.  


    تحصیلات ابتدایى ابن‌عساکر از 6 سالگى در دمشق آغاز شد. پدرش، برادر بزرگش صائن و نیای مادریش از جمله نخستین استادان او در حدیث و فقه بودند <ref>یاقوت، همان، 13/74</ref>. سپس از سُبیع بن قیراط، ابوالقاسم ابن نسیب، ابوطاهر حنائى، جمال الاسلام ابوالحسن على سلمى، ابوالبرکات ابن عبدحارثى و دیگران قرآن حدیث، فقه و خلاف و اصول آموخت.  
    تشکیل و ترتیب مجالس املا، در فضائل خلفا و فنون دیگر که گاه به 408 مجلس در یک فن می‌رسید، استخراج مشایخ استادان خود از جمله ابوغالب بنائی، ابوالمعالی عبدالله بن احمد حلوانی، ابوعبدالله فراوی، ابوسعد سمعانی، ابوالحسن سلمی و تألیف دیگر آثار از ثمرات علمی او در این دوره است <ref>یاقوت، همان، 13/80 -82؛ ذهبی، همان، 20/562</ref>.


    ابن‌عساکر در جامع اموی و مدارس امینیه، عمادیه، غزالیه دمشق به دانش اندوزی پرداخت <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ ذهبى، المختصر، 302؛ ابن قاضى شهبه، 2/5 -6؛ نعیمى، 1/84 - 85، 180-183، 407- 408</ref>. وی پس از درگذشت پدر برای ادامه تحصیل بار سفر بست و نخست به بغداد، مرکز بزرگ علوم دینى آن روزگار روی آورد (520ق) و در مدرسه نظامیه و دیگر حوزه‌های علمیه آن شهر حدیث شنید و فقه و خلاف و نحو آموخت <ref>ذهبى، همان، 301-302، سیر، 20/554 - 555</ref>. در 521ق به مکه رفت و حج گزارد. وی در مکه و مدینه از کسان بسیاری حدیث شنید و خود نیز حدیث گفت <ref>ابن جوزی، یوسف، 8(1)/337؛ ذهبى، همانجا</ref>.
    پایگاه والای ابن‌عساکر در مذهب شافعی و در حفظ و روایت احادیث، از بزرگان آن زمان چون سلفی، ابن ناصر سلامی، ابوموسی مدینی و ابوالعلاء عطار همدانی فراتر می‌رفت <ref>سیوطی، همانجا</ref> و طالبان علم را از همه شهرها به سوی او می‌کشید.


    در بازگشت از مکه تا 525ق در بغداد ماند و از استادان نظامیه و دیگر بزرگان دارالخلافه از جمله ابوالقاسم هبة الله بن حصین، ابوالحسن على بن عبدالواحد دینوری و هبة الله شروطى حدیث آموخت. در این هنگام بینش علمى و معلومات و محفوظات او اعجاب بغدادیان را برانگیخت <ref>ذهبى، المختصر، 301، تذکره، 4/1328؛ ابن خلکان 3/309؛ یاقوت، همان، 13/84</ref>. در خلال 5 سالى که در بغداد بود، از شهرهای کوفه، موصل رحبه، دیار بکر و نیز جزیره دیدار کرد و با محدثان و حافظان حدیث گفت و شنید داشت. آنگاه به دمشق بازگشت و ازدواج کرد و در 527ق پسرش قاسم به دنیا آمد که بعدها کاتب و راوی آثار پدر شد <ref>همان، 13/75-76؛ بستانى، 3/374</ref>.
    شاگردان و راویان ابن‌عساکر بسیار زیاد و غالب آنان از فقیهان رجال حدیث در روزگار خود بوده‌اند <ref>در‌این‌باره، نک: ذهبی، المختصر، همانجا، تذکره، 4/1328، 1329؛ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/337؛ نعیمی، 1/101، 167، 182، 221، 283، 473، 2/154، 302، 441-442</ref>.


    دومین سفر ابن‌عساکر در 529ق به قصد خراسان و از راه آذربایجان آغاز شد. وی در این سفر با ابوسعد عبدالحریم سمعانى صاحب کتاب الانساب در مرو دیدار کرد و همراه او به نیشابور و هرات رفت <ref>ذهبى، المختصر، همانجا؛ یاقوت، همانجا؛ ابن خلکان 3/309؛ دانشنامه </ref>. ابن‌عساکر در این سفر 4 ساله در نیشابور، مرو، فزار، سرخس ابیورد، طوس بسطام بیهق دامغان زنجان تبریز، ری اصفهان حلوان و همدان حدیث گفت و حدیث شنید <ref>ذهبى، سیر، 20/555 - 556؛ سیوطى، 476</ref> و کتاب الاربعین البلدانیة را مشتمل بر روایت 40 حدیث از 40 محدث در 40 شهر نوشت <ref>یاقوت، همان، 13/78؛ آلوارت، شم 1466</ref>.
    با وجود بی‌اعتنایی ابن‌عساکر به حاکمان و صاحبان قدرت، نورالدین زنگی حکمران شام همواره او را بزرگ می‌داشت و علاوه بر تشویق و حمایتی که از او در تألیف تاریخ دمشق به عمل آورد، دارالحدیث نوریه را که از نخستین مرکز تخصصی در آموزش حدیث بوده است <ref>غنیمه، 147- 148</ref>، برای او تأسیس کرد و ریاست آن را به وی واگذاشت <ref>نعیمی، 1/100</ref>. پس از درگذشت نورالدین (569 ق)، صلاح‌الدین ایوبی و بزرگان دستگاه او بر مقام علمی و مرتبه اجتماعی ابن‌عساکر ارج نهادند و چون درگذشت، قطب‌الدین نیشابوری قاضی دمشق با حضور صلاح‌الدین بر جنازه‌اش نماز خواند <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ ابن خلکان 3/311؛ ابن کثیر، همانجا</ref>.


    سفرهای علمى ابن‌عساکر از 520ق تا 533ق به درازا کشید و سرانجام با ره‌آوردی بى مانند از شنیده‌ها و نوشته‌هایى در باب روایات و احادیث چون مسند احمد بن حنبل و مسند ابویعلى موصلى به دمشق بازگشت <ref>ذهبى، المختصر، همانجا؛ اسنوی، 2/216</ref>.
    === آثار ===
    بیشتر تألیفات ابن‌عساکر در زمینه حدیث و رجال و تاریخ، و بالغ بر 134 عنوان است <ref>یاقوت، همان، 13/76-83؛ شهابی، 18</ref> که از آن میان دو کتاب تاریخ دمشق و تبیین کذب المفتری... از شهرت و اعتبار بیشتری برخوردار است:
    === آثار چاپی ===
    تاریخ دمشق با عنوان مفصل تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلّها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها، از جامع‌ترین کتاب‌ها در جغرافیای تاریخی و زندگی‌نامه دانشمندان به ویژه محدثان و حافظان حدیث شهر کهن سال دمشق است که پس از تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری (د 412ق)، ذکر اخبار اصبهان ابونعیم اصفهانی  و تاریخ بغداد خطیب بغدادی  در تاریخ شهرهای اسلامی نوشته شده است.


    شمار مشایخ او را در حدیث بالغ بر 1300 مرد و بیش از 80 زن نوشته اند که بسیاری از آنان از همان دوره خردسالى به او اجازه روایت داده بودند <ref>یاقوت، همان، 13/76؛ ذهبى، سیر، 20/556 - 558</ref>. از این پس (533 ق) دوره 40 ساله تألیف و تصنیف و فعالیتهای آموزشى ابن‌عساکر آغاز مى شود و تا واپسین روزهای زندگى او ادامه مى یابد.  
    شیوه نگارش و تدوین تاریخ دمشق به ترتیب تاریخ بغداد است که ابن‌عساکر مطالب آن را نزد مشایخ بغداد و دمشق که بعضاً از اصحاب خطیب بوده‌اند، خوانده و شنیده بود <ref>مارگلیوث، 166؛ شهابی، 20</ref>. کتاب را پیش گفتاری است مفصل از پیشینه تاریخی دمشق: پیدایش و بنا و وجه تسمیه آن، اخبار وارده در فضایل دمشق و شام در احادیث نبوی و فتح آن به دست سپاه اسلام، نقشه شهر دمشق، مساجد، کلیساها، دیرها، دروازه‌ها و تاریخ بنای هر کدام، ذکر رودها و کاریزها، و زندگی‌نامه پیامبران، خلفا، والیان، فقیهان، محدثان، قاضیان، قاریان، ادیبان، شاعران و راویانی که از دمشق و دیگر شهرهای دیار شام چون بیروت رمله حلب و بعلبک دیدار کرده‌اند <ref>منجد، معجم المورخین، 38-39؛ فروخ، 3/357</ref>. مؤلف از نوشته‌های پیشینیان چون احمد بن معلی (د 286ق) و ابن حمید بن ابی العجائز بهره برده است. زندگی‌نامه رجال را به شیوه ابونعیم در ذکر اخبار اصبهان <ref>1/77</ref> با نام احمد و از پیامبر اسلام آغاز کرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموری را که از دیار شام دیدار کرده‌اند، به دنبال آورده است.  


    تشکیل و ترتیب مجالس املا، در فضائل خلفا و فنون دیگر که گاه به 408 مجلس در یک فن مى رسید، استخراج مشایخ استادان خود از جمله ابوغالب بنائى، ابوالمعالى عبدالله بن احمد حلوانى، ابوعبدالله فراوی، ابوسعد سمعانى، ابوالحسن سلمى و تألیف دیگر آثار از ثمرات علمى او در این دوره است <ref>یاقوت، همان، 13/80 -82؛ ذهبى، همان، 20/562</ref>.
    حجم مطالب کتاب که فاصله زمانی دوره پیش از اسلام تا سده 6ق را در برگرفته. به 80 مجلد (هر مجلد در 10 جزء 20 برگی) رسیده است <ref> بستانی، 3/376</ref>. این حجم عظیم، از آوردن اساتید بسیار و تکرار یک موضوع از طرق مختلف ناشی شده است <ref>مارگلیوث، همانجا</ref>. تألیف کتاب در خلال اقامت در دمشق و پیش از سفر به خراسان آغاز شد و تا 549 ق، که نورالدین بر دمشق دست یافت، حدود 57 مجلد 10 جزئی از آن آماده شده بود، از آن پس با تشویق نورالدین باقی مانده کار، با سرعت دنبال شد و در 559 -560ق یعنی در 60 سالگی مؤلف قسمت اعظم کتاب به پایان رسید و عمادالدین کاتب در سفر اول خود به دمشق (562 ق) 700 جزء از این کتاب را دید و بخش‌هایی از آن را نزد مؤلف خواند. به گفته پسرش قاسم که پاکنویس و ویرایش آن به کوشش او صورت گرفت، تألیف این کتاب در 565ق به پایان رسیده است <ref>شهابی، 23-24</ref>. تاریخ دمشق در همان زمان مؤلف شهرت و اعتبار فراوان یافت و ابن‌عساکر خود در دارالحدیث نوریه و جامع دمشق به تدریس آن پرداخت و چون درگذشت، قاسم کار پدر را دنبال کرد <ref> بستانی، همانجا</ref>.


    پایگاه والای ابن‌عساکر در مذهب شافعى و در حفظ و روایت احادیث، از بزرگان آن زمان چون سلفى، ابن ناصر سلامى، ابوموسى مدینى و ابوالعلاء عطار همدانى فراتر مى رفت <ref>سیوطى، همانجا</ref> و طالبان علم را از همه شهرها به سوی او مى کشید.
    پس از درگذشت ابن‌عساکر، تاریخ دمشق همچنان محل مراجعه مورخان و جغرافی نویسان و منبع تدریس حافظان حدیث و دانشمندان شافعی بود. هنوز نیم قرن از تاریخ تألیف آن نگذشته بود که یاقوت در تدوین بزرگ‌ترین معجم جغرافیایی خود به ویژه در مطالب مربوط به خطه شام از آن بهره بسیار برد <ref> بلدان، 1/178، 388، 2/63، 64، 65، 3/98، جم</ref>. عبدالقادر رهاوی (د 612 ق) مدت‌ها در مدرسه ابن حنبلی دمشق ماند و کتاب را از آغاز تا انجام به خط خویش نوشت <ref>نعیمی، 2/87</ref>. ابن شداد در کتاب الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة در بخش مربوط به تاریخ دمشق از این کتاب بهره جست (ص 17، 25، 26، 27، 61، 73، 269، جم). قاسم ابن‌عساکر (د 600 ق)، ابوعمرو ابن حاجب، قاسم بن محمد برزالی هر کدام ذیلی بر تاریخ دمشق نوشتند و نیز قاسم ابن‌عساکر، کرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامة مقدسی، احمد بن عبدالدائم مقدسی، ابن منظور، شمس‌الدین ذهبی، ابن قاضی شهبه، عبدالرحمان [[جلال‌الدین سیوطی|سیوطی]]، ابوالفتح خطیب و چند تن دیگر آن را خلاصه کردند <ref> بستانی، همانجا</ref>.  


    شاگردان و راویان ابن‌عساکر بسیار زیاد و غالب آنان از فقیهان رجال حدیث در روزگار خود بوده‌اند <ref>در این باره، نک: ذهبى، المختصر، همانجا، تذکره، 4/1328، 1329؛ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/337؛ نعیمى، 1/101، 167، 182، 221، 283، 473، 2/154، 302، 441-442</ref>.
    نسخه‌های خطی بسیاری از تاریخ دمشق در کتابخانه‌ها موجود است از جمله: نسخه‌ایدر کتابخانه [[جامع الازهر|الازهر]] قاهره به شماره 714 به قرائت و تصحیح و اضافات ابن‌عساکر و پسرش قاسم که با وجود کاستی از کهن‌ترین نسخ موجود است <ref>منجد، معجم المورخین، 41-42؛ زیدان، 3/79</ref> و نسخه‌ایدر ظاهریه دمشق به شماره‌های 3367-3383 <ref>منجد، همان، 39؛ زیدان، همانجا</ref> و نیز نسخه‌هایی در کتابخانه‌های عراق مغرب تونس ترکیه لندن دوبلین کمبریج لنینگراد، ایالات متحده آمریکا و هند که هیچ یک کامل نیست <ref>منجد، همان، 44-49</ref>.
    بخش‌های چاپ شده این اثر چنین است: تاریخ مدینة دمشق، السیرة النبویة، تحقیق غزاوی، دمشق، 1404ق /1984م؛ قسم اول از مجلد دوم با دو نقشه از دمشق قدیم، تحقیق صلاح‌الدین منجد، دمشق، 1954م؛ جلد 10 (حرف باء)، تحقیق دهمان، 1963م؛ (حرف ع) تحقیق نحاس، شهابی و چند تن دیگر، دمشق، 1978م؛ تهذیب 7 بخش با حذب اسانید از 1329ق به بعد توسط بدران و پس از او توسط عبید؛ ولاة دمشق فی العهد السلجوقی، تحقیق صلاح‌الدین منجد، دمشق، سپس بیروت، 1975م؛ نورالدین محمود بن زنگی، تحقیق الیسیف، دمشق، 1972م؛ علی بن ابی طالب (ع)، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، 1975م؛ تراجم النساء، تحقیق محمد سکینة شهابی، دمشق، 1402ق /1981م؛ عبادله، دمشق، مجمع اللغة، 1978م؛ زهری، تحقیق قوچانی، دمشق، 1982م؛ معجم بنی امیة، تحقیق صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1970م؛ حسین بن علی (ع) تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، 1979م <ref>منجد، معجم المخطوطات، 1/30، 2/30، 5/34، معجم المورخین، 51 -52؛ شهابی، 18-20</ref>.


    با وجود بى اعتنایى ابن‌عساکر به حاکمان و صاحبان قدرت، نورالدین زنگى حکمران شام همواره او را بزرگ مى داشت و علاوه بر تشویق و حمایتى که از او در تألیف تاریخ دمشق به عمل آورد، دارالحدیث نوریه را که از نخستین مرکز تخصصى در آموزش حدیث بوده است <ref>غنیمه، 147- 148</ref>، برای او تأسیس کرد و ریاست آن را به وی واگذاشت <ref>نعیمى، 1/100</ref>. پس از درگذشت نورالدین (569ق)، صلاح‌الدین ایوبى و بزرگان دستگاه او بر مقام علمى و مرتبه اجتماعى ابن‌عساکر ارج نهادند و چون درگذشت، قطب‌الدین نیشابوری قاضى دمشق با حضور صلاح‌الدین بر جنازه‌اش نماز خواند <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ ابن خلکان 3/311؛ ابن کثیر، همانجا</ref>.
    *تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابن الحسن الاشعری <ref>بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1404ق /1984م </ref>، در دفاع از عقاید اشعریان و در رد بر کتاب مثالب ابن ابی بشر الاشعری تألیف ابوعلی حسن بن علی بن ابراهیم اهوازی (د 446ق)، از مخالفان عقاید اشعری. در این کتاب علاوه بر بیان مناقب اشعری و رد بر مخالفان او، شرح حال نزدیک به 80 تن از ائمه اشعری تا زمان مؤلف آمده است. این کتاب از زمان تألیف مورد توجه علمای شافعی بوده است و همواره طلاب را به مطالعه آن تشویق کرده‌اند. یافعی کتاب الشاش المعلم شاؤش کتاب الموهم را با حذب اسانید و افزودن 20 تن دیگر از ائمه اشعری در اختصار بر تبیین نوشت <ref>3/395-396</ref>. خلاصه‌ایاز تبیین توسط مرن 1 در 1878-1879م به فرانسوی ترجمه شده است GAL,)؛ I/603 سرکیس، 182).
    * الاربعون فی الجهاد، تحقیق عبدالله بن یوسف، کویت.
    * کشف المغطّا فی فضل الموطّا، در شرح بر کتاب الموطأ مالک بن انس، تحقیق عزت عطار، دمشق، 1954م.
    * مجلسان من مجالس الحافظ فی مسجد دمشق: مجلس فی ذم من لایعمل بعلمه، مجلس فی ذم قرناء السوء، مجلس چهاردهم و پنجاه و سوم از امالی ابن‌عساکر، به اهتمام محمد مطیع در دمشق به سال 1979م چاپ شده است.
    * المعجم المشتمل علی ذکر اسماء شیوخ الائمة النبل. ذهبی این کتاب را تلخیص کرد و مطالبی بر آن افزود. این اثر به کوشش سکینة شهابی در دمشق (1980م) چاپ شده است.


    ===آثار===
    === آثار خطی ===
    بیشتر تألیفات ابن‌عساکر در زمینه حدیث و رجال و تاریخ، و بالغ بر 134 عنوان است <ref>یاقوت، همان، 13/76-83؛ شهابى، 18</ref> که از آن میان دو کتاب تاریخ دمشق و تبیین کذب المفتری... از شهرت و اعتبار بیشتری برخوردار است:
    ====آثار چاپى====


    *تاریخ دمشق با عنوان مفصل تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلّها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها، از جامع‌ترین کتابها در جغرافیای تاریخى و زندگى نامه دانشمندان به ویژه محدثان و حافظان حدیث شهر کهن سال دمشق است که پس از تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری (د 412ق)، ذکر اخبار اصبهان ابونعیم اصفهانى (د 430ق) و تاریخ بغداد خطیب بغدادی (د 463ق) در تاریخ شهرهای اسلامى نوشته شده است. شیوه نگارش و تدوین تاریخ دمشق به ترتیب تاریخ بغداد است که ابن‌عساکر مطالب آن را نزد مشایخ بغداد و دمشق که بعضاً از اصحاب خطیب بوده‌اند، خوانده و شنیده بود <ref>مارگلیوث، 166؛ شهابى، 20</ref>. کتاب را پیش گفتاری است مفصل از پیشینه تاریخى دمشق: پیدایش و بنا و وجه تسمیه آن، اخبار وارده در فضایل دمشق و شام در احادیث نبوی و فتح آن به دست سپاه اسلام، نقشه شهر دمشق، مساجد، کلیساها، دیرها، دروازه‌ها و تاریخ بنای هر کدام، ذکر رودها و کاریزها، و زندگى نامه پیامبران، خلفا، والیان، فقیهان، محدثان، قاضیان، قاریان، ادیبان، شاعران و راویانى که از دمشق و دیگر شهرهای دیار شام چون بیروت رمله حلب و بعلبک دیدار کرده‌اند <ref>منجد، معجم المورخین، 38-39؛ فروخ، 3/357</ref>. مؤلف از نوشته‌های پیشینیان چون احمد بن معلى (د 286ق) و ابن حمید بن ابى العجائز بهره برده است. زندگى نامه رجال را به شیوه ابونعیم در ذکر اخبار اصبهان <ref>1/77</ref> با نام احمد و از پیامبر اسلام آغاز کرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموری را که از دیار شام دیدار کرده‌اند، به دنبال آورده است. حجم مطالب کتاب که فاصله زمانى دوره پیش از اسلام تا سده 6ق را در برگرفته. به 80 مجلد (هر مجلد در 10 جزء 20 برگى) رسیده است <ref> بستانى، 3/376</ref>. این حجم عظیم، از آوردن اساتید بسیار و تکرار یک موضوع از طرق مختلف ناشى شده است <ref>مارگلیوث، همانجا</ref>. تألیف کتاب در خلال اقامت در دمشق و پیش از سفر به خراسان آغاز شد و تا 549ق که نورالدین بر دمشق دست یافت، حدود 57 مجلد 10 جزئى از آن آماده شده بود، از آن پس با تشویق نورالدین باقى مانده کار، با سرعت دنبال شد و در 559 -560ق یعنى در 60 سالگى مؤلف قسمت اعظم کتاب به پایان رسید و عمادالدین کاتب در سفر اول خود به دمشق (562 ق) 700 جزء از این کتاب را دید و بخشهایى از آن را نزد مؤلف خواند. به گفته پسرش قاسم که پاکنویس و ویرایش آن به کوشش او صورت گرفت، تألیف این کتاب در 565ق به پایان رسیده است <ref>شهابى، 23-24</ref>. تاریخ دمشق در همان زمان مؤلف شهرت و اعتبار فراوان یافت و ابن‌عساکر خود در دارالحدیث نوریه و جامع دمشق به تدریس آن پرداخت و چون درگذشت، قاسم کار پدر را دنبال کرد <ref> بستانى، همانجا</ref>.
    * اخبار لحفظ القرآن
    * الاربعون الابدال العوالی <ref>شهابی، 25</ref>
    * الاشراف علی معرفة الاطراف، 3 جزء در ذکر اسانید سنن ابی داوود، جامع ترمذی و نسائی <ref> تذکر النوادر، 46-47، کحاله، 134- 135</ref>
    * الاطراف <ref> الفهرس التمهیدی، 57، 58؛ خدیویه، 1/268</ref>
    * تبیین الامتنان بالامر بالاختتان <ref>همان، 1/278</ref>
    * تجرید السباعیة <ref>شهابی، 26</ref>
    * ترتیب اسماء الصحابة الذین اخرج حدیثهم الامام احمد بن حنبل فی المسند علی ترتیب حروف المعجم
    * الجزء الحادی و الخمسون من الامالی فی الصوم <ref>شهابی، همانجا</ref>
    * حدیث اهل حُرْدان <ref> فهرس، 182</ref>
    * فضل علی بن ابی طالب (ع)، جزء 221 و 222 از امالی <ref>ظاهریه، عش، 88؛ همان، ریان، 2/672</ref>
    * فضل یوم عرفة <ref>شهابی، همانجا</ref>
    * فضیلة ذکر الله عزوجل <ref> فهرس، 119</ref>
    * کتاب الاربعین البلدانیة <ref> آلوارت، شم 1466 </ref>
    * المجلس التاسع عشر من الامالی فی تحریم الابنة <ref>شهابی، همانجا</ref>
    * المجلس الثانی و الثلاثون فی التوبة من الامالی <ref> فهرس، 33</ref>
    * المجلس السابع و العشرون بعد المائة فی ذم ذی الوجهین واللسانین <ref>همان، 103</ref>
    * المجلس السابع و الثلاثون بعد المائة فی سعة رحمة الله عزوجل
    * المجلس الثامن و الثلاثون بعد المائة فی نفی التشبیه
    * المجلس التاسع و الثلاثون بعد المائة فی صفات الله عزوجل
    * المجلس الثامن و الثلاثون بعدالمائتین، فی فضل سعد بن ابی وقاص
    * المجلس الثمانون بعد المائتین فی فضل عبدالله بن مسعود
    * المجلس الخامس بعد الاربعمائة فی فضل شهر رمضان
    * فضل رجب، احتمالاً دو مجلس از امالی <ref> فهرس، 22، 364، 410، 419، 545</ref>
    * مدح التواضع و ذم الکبر <ref>ظاهریه، (ادب)، 2/202-203)</ref>
    * المعجم فی تراجم رجال الکتب الستة <ref> آربری، شم 2412 </ref>
    * معجم اسماء شیوخ المؤلف، TS) شم 2821؛ مرکزی، 2/140-141).


    پس از درگذشت ابن‌عساکر، تاریخ دمشق همچنان محل مراجعه مورخان و جغرافى نویسان و منبع تدریس حافظان حدیث و دانشمندان شافعى بود. هنوز نیم قرن از تاریخ تألیف آن نگذشته بود که یاقوت در تدوین بزرگ‌ترین معجم جغرافیایى خود به ویژه در مطالب مربوط به خطه شام از آن بهره بسیار برد <ref> بلدان، 1/178، 388، 2/63، 64، 65، 3/98، جم</ref>. عبدالقادر رهاوی (د 612 ق) مدتها در مدرسه ابن حنبلى دمشق ماند و کتاب را از آغاز تا انجام به خط خویش نوشت <ref>نعیمى، 2/87</ref>. ابن شداد در کتاب الاعلاق الخطیرة فى ذکر امراء الشام و الجزیرة در بخش مربوط به تاریخ دمشق از این کتاب بهره جست (ص 17، 25، 26، 27، 61، 73، 269، جم). قاسم ابن‌عساکر (د 600 ق)، ابوعمرو ابن حاجب، قاسم بن محمد برزالى هر کدام ذیلى بر تاریخ دمشق نوشتند و نیز قاسم ابن‌عساکر، کرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامة مقدسى، احمد بن عبدالدائم مقدسى، ابن منظور، شمس‌الدین ذهبى، ابن قاضى شهبه، عبدالرحمان [[جلال‌الدین سیوطی|سیوطی]]، ابوالفتح خطیب و چند تن دیگر آن را خلاصه کردند <ref> بستانى، همانجا</ref>. نسخه‌های خطى بسیاری از تاریخ دمشق در کتابخانه‌ها موجود است از جمله: نسخه‌ایدر کتابخانه [[جامع الازهر|الازهر]] قاهره به شماره 714 به قرائت و تصحیح و اضافات ابن‌عساکر و پسرش قاسم که با وجود کاستى از کهن‌ترین نسخ موجود است <ref>منجد، معجم المورخین، 41-42؛ زیدان، 3/79</ref> و نسخه‌ایدر ظاهریه دمشق به شماره‌های 3367-3383 <ref>منجد، همان، 39؛ زیدان، همانجا</ref> و نیز نسخه‌هایى در کتابخانه‌های عراق مغرب تونس ترکیه لندن دوبلین کمبریج لنینگراد، ایالات متحده آمریکا و هند که هیچ یک کامل نیست <ref>منجد، همان، 44-49</ref>.
    افزون بر آنچه ذکر شد در حدود 100 نوشته دیگر از آثار ابن‌عساکر در منابع گوناگون نام برده شده است <ref>نک: یاقوت، ادبا، 13/76-83؛ ذهبی، سیر، 20/558 -562؛ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/336؛ سیوطی، 475؛ شهابی، 25-27</ref>.
    بخشهای چاپ شده این اثر چنین است: تاریخ مدینة دمشق، السیرة النبویة، تحقیق غزاوی، دمشق، 1404ق /1984م؛ قسم اول از مجلد دوم با دو نقشه از دمشق قدیم، تحقیق صلاح‌الدین منجد، دمشق، 1954م؛ جلد 10 (حرف باء)، تحقیق دهمان، 1963م؛ (حرف ع) تحقیق نحاس، شهابى و چند تن دیگر، دمشق، 1978م؛ تهذیب 7 بخش با حذب اسانید از 1329ق به بعد توسط بدران و پس از او توسط عبید؛ ولاة دمشق فى العهد السلجوقى، تحقیق صلاح‌الدین منجد، دمشق، سپس بیروت، 1975م؛ نورالدین محمود بن زنگى، تحقیق الیسیف، دمشق، 1972م؛ على بن ابى طالب (ع)، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، 1975م؛ تراجم النساء، تحقیق محمد سکینة شهابى، دمشق، 1402ق /1981م؛ عبادله، دمشق، مجمع اللغة، 1978م؛ زهری، تحقیق قوچانى، دمشق، 1982م؛ معجم بنى امیة، تحقیق صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1970م؛ حسین بن على (ع) تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، 1979م <ref>منجد، معجم المخطوطات، 1/30، 2/30، 5/34، معجم المورخین، 51 -52؛ شهابى، 18-20</ref>.


    *تبیین کذب المفتری فیما نسب الى الامام ابن الحسن الاشعری <ref>بیروت، دارالکتاب العربى، چاپ سوم، 1404ق /1984م </ref>، در دفاع از عقاید اشعریان و در رد بر کتاب مثالب ابن ابى بشر الاشعری تألیف ابوعلى حسن بن على بن ابراهیم اهوازی (د 446ق)، از مخالفان عقاید اشعری. در این کتاب علاوه بر بیان مناقب اشعری و رد بر مخالفان او، شرح حال نزدیک به 80 تن از ائمه اشعری تا زمان مؤلف آمده است. این کتاب از زمان تألیف مورد توجه علمای شافعى بوده است و همواره طلاب را به مطالعه آن تشویق کرده‌اند. یافعى کتاب الشاش المعلم شاؤش کتاب الموهم را با حذب اسانید و افزودن 20 تن دیگر از ائمه اشعری در اختصار بر تبیین نوشت <ref>3/395-396</ref>. خلاصه‌ایاز تبیین توسط مرن 1 در 1878-1879م به فرانسوی ترجمه شده است GAL,)؛ I/603 سرکیس، 182).
    == معروف‌ترین افراد این خاندان  ==
    *الاربعون فى الجهاد، تحقیق عبدالله بن یوسف، کویت.
    === ابومحمد حسن بن هبة الله بن عبدالله بن حسین دمشقی شافعی ===
    *کشف المغطّا فى فضل الموطّا، در شرح بر کتاب الموطأ مالک بن انس، تحقیق عزت عطار، دمشق، 1954م.
    متولد470(1077) و متوفای519ق (1125م)، از نصر مقدسی حدیث شنید و با او مصاحبت داشت. وی در صرف و نحو به استادی رسید و در فقه از سران شافعیان دمشق شد.  
    *مجلسان من مجالس الحافظ فى مسجد دمشق: مجلس فى ذم من لایعمل بعلمه، مجلس فى ذم قرناء السوء، مجلس چهاردهم و پنجاه و سوم از امالى ابن‌عساکر، به اهتمام محمد مطیع در دمشق به سال 1979م چاپ شده است.
    *المعجم المشتمل على ذکر اسماء شیوخ الائمة النبل. ذهبى این کتاب را تلخیص کرد و مطالبى بر آن افزود. این اثر به کوشش سکینة شهابى در دمشق (1980م) چاپ شده است.


    ====آثار خطى====
    ازدواج وی با دختر قاضی دمشق ابوالفضل یحیی قرشی از خاندان اموی تبار و سرشناس بنی قرشی و نیز ازدواج ابوبکر سلمی محمد بن علی (د 564ق) شافعی، خطیب پرآوازه جامع دمشق با تنها دختر حسن شهرت و اعتبار او را در آن دیار بالا برد <ref>ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ سبکی، همانجا؛ نعیمی، 1/101، 181-182؛ ابن عماد، 4/105؛ دانشنامه </ref>. دانشمندان و قاضیان این 3 خاندان (بنی عساکر، بنی قرشی، بنی سلمی) از سده 5 تا 7ق /11 تا 13م در جریان تحولات فکری و رویدادهای اجتماعی دمشق نقشی فعال داشته‌اند.


    *اخبار لحفظ القرآن
    === صائن‌الدین هبة الله بن حسن بن هبة الله ===
    *الاربعون الابدال العوالى <ref>شهابى، 25</ref>
    متولد 488(1095) و متوفای563ق(1168م)، برادر بزرگ ابوالقاسم علی که کنیه‌اش را ابوالحسن <ref>اسنوی، 2/215</ref> و ابوالحسین <ref>نعیمی، 1/416</ref> نوشته‌اند. وی در دمشق زاده شد و در این شهر به دانش اندوزی پرداخت.  
    *الاشراف على معرفة الاطراف، 3 جزء در ذکر اسانید سنن ابى داوود، جامع ترمذی و نسائى <ref> تذکر النوادر، 46-47، کحاله، 134- 135</ref>
    *الاطراف <ref> الفهرس التمهیدی، 57، 58؛ خدیویه، 1/268</ref>
    *تبیین الامتنان بالامر بالاختتان <ref>همان، 1/278</ref>
    *تجرید السباعیة <ref>شهابى، 26</ref>
    *ترتیب اسماء الصحابة الذین اخرج حدیثهم الامام احمد بن حنبل فى المسند على ترتیب حروف المعجم
    *الجزء الحادی و الخمسون من الامالى فى الصوم <ref>شهابى، همانجا</ref>
    *حدیث اهل حُرْدان <ref> فهرس، 182</ref>
    *فضل على بن ابى طالب (ع)، جزء 221 و 222 از امالى <ref>ظاهریه، عش، 88؛ همان، ریان، 2/672</ref>
    *فضل یوم عرفة <ref>شهابى، همانجا</ref>
    *فضیلة ذکر الله عزوجل <ref> فهرس، 119</ref>
    *کتاب الاربعین البلدانیة <ref> آلوارت، شم 1466 </ref>
    *المجلس التاسع عشر من الامالى فى تحریم الابنة <ref>شهابى، همانجا</ref>
    *المجلس الثانى و الثلاثون فى التوبة من الامالى <ref> فهرس، 33</ref>
    *المجلس السابع و العشرون بعد المائة فى ذم ذی الوجهین واللسانین <ref>همان، 103</ref>
    *المجلس السابع و الثلاثون بعد المائة فى سعة رحمة الله عزوجل
    *المجلس الثامن و الثلاثون بعد المائة فى نفى التشبیه
    *المجلس التاسع و الثلاثون بعد المائة فى صفات الله عزوجل
    *المجلس الثامن و الثلاثون بعدالمائتین، فى فضل سعد بن ابى وقاص
    *المجلس الثمانون بعد المائتین فى فضل عبدالله بن مسعود
    *المجلس الخامس بعد الاربعمائة فى فضل شهر رمضان
    *فضل رجب، احتمالاً دو مجلس از امالى <ref> فهرس، 22، 364، 410، 419، 545</ref>
    *مدح التواضع و ذم الکبر <ref>ظاهریه، (ادب)، 2/202-203)</ref>
    *المعجم فى تراجم رجال الکتب الستة <ref> آربری، شم 2412 </ref>
    *معجم اسماء شیوخ المؤلف، TS) شم 2821؛ مرکزی، 2/140-141).


    افزون بر آنچه ذکر شد در حدود 100 نوشته دیگر از آثار ابن‌عساکر در منابع گوناگون نام برده شده است <ref>نک: یاقوت، ادبا، 13/76-83؛ ذهبى، سیر، 20/558 -562؛ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/336؛ سیوطى، 475؛ شهابى، 25-27</ref>.
    وجوه قرائات را از ابوالحوش سُبیع بن قیراط و احمد بن محمد بن خلف اندلسی، حدیث را از ابوالقاسم نسیب، ابوطاهر حنائی و ابوالحسن موازینی و فقه را از جمال الاسلام ابوالحسن ابن مسلم و نصرالله مصّیصی فراگرفت <ref>اسنوی، همانجا؛ نعیمی، 1/416-417</ref>. در 510ق <ref>ابن خلکان 3/311؛ 520ق </ref> به [[بغداد]] رفت و از گروهی محدثان آنجا از جمله ابوالقاسم ابن المهتدی بالله، ابوطالب زینبی و جز آنان حدیث شنید و در مدرسه نظامیه از اسعد میهنی، فقه، از ابوالفتح ابن برهان، اصول فقه و از ابوعبدالله ابن کدَیه اصول دین و کلام آموخت <ref>ابن خلکان اسنوی، نعیمی، همانجاها</ref>. صائن در 511ق به حج رفت و در مکه و کوفه حدیث شنید و در دانش به پایگاهی بلند دست یافت <ref>یاقوت، ادبا، 13/84</ref>.  


    ==ابومحمد بهاءالدین قاسم بن على ابن‌عساکر==
    در بازگشت به دمشق (514ق) نخست در مدرسه امینیه، معید درس ابوالحسن جمال الاسلام ابن مسلم شد و پس از آن در مدرسه غزالیه و نیز در مقصوره غربی جامع دمشق به تدریس و افتا پرداخت <ref>ابن خلکان همانجا؛ ابن کثیر، 12/294؛ اسنوی، همانجا</ref>. وی از پذیرش مناصب رسمی همچون نیابت قضا و خطابت جامع دمشق پرهیز داشت و روزگار را به تدریس و افتا و نوشتن حدیث گذراند. وی گذشته از قرائات در نحو و لغت و سرودن شعر نیز دست داشت <ref>اسنوی، 2/216؛ نعیمی، 1/417- 418</ref>.
    متولد 527(1133) و متوفای 600ق(1203م)، فقیه، محدث و مورخ بزرگ شافعى که پس از پدرش برجسته‌ترین چهره علمى این خاندان به شمار مى‌آید و در نگارش و جمع و تدوین بزرگ‌ترین اثر پدر خود تاریخ مدینة دمشق سهمى بسزا داشت <ref>منذری، 2/8 -9؛ یاقوت، همان، 13/73؛ ابن خلکان 3/311؛ ابن کثیر، 13/38؛ ذهبى، دول، 319</ref> و به گفته پسرش عمادالدین على بازنویسى و ویرایش این کتاب به سعى و همت او انجام پذیرفت <ref>همو، سیر، 21/410</ref>. در خردسالى گذشته از برخى افراد خاندان خود <ref>سبکى، 8/352؛ ذهبى، همانجا</ref>. از ابوالفتح نصرالله بن محمد مصّیصى و ابوطالب على بن عبدالرحمان صوری و نیز بسیاری از کسانى که از پدرش حدیث شنیده بودند، همچون عبدالرحمان بن عبدالله ابن حسن بن ابى الحدید و ابوالدر یاقوت الرومى و ابوسعید عبدالکریم سمعانى حدیث شنید <ref>ذهبى، تذکرة، 4/1368، سیر، 21/406؛ منذری، 2/9</ref>.


    قاسم گذشته از پدر، از عالمان و حافظانى همچون احمد بن سَلامة حدّاد و ابوالغنائم بن عَلاّن اجازه روایت داشته است <ref>منذری، همانجا؛ ذهبى، همان، 21/409</ref>. وی در 555ق حج گزارد و در مکه از ابوبکر احمد بن مقرب کرخى و ابومنصور مسعود بن حصین و ابوالنجیب عبدالقاهر سهروردی و قطب‌الدین ابومحمد انصاری استماع حدیث کرد <ref>منذری، همانجا؛ ابن فوطى، 4(4)/676؛ ذهبى، همان، 21/407، 410</ref> و در مدینه، بیت‌المقدس و مصر به استماع و روایت حدیث پرداخت و حدود 100 تن از حافظان حدیث که قاسم تنها راوی بسیاری از آنان بود، از مشایخ او به شمار رفته اند <ref>ابوشامه، 47؛ منذری، ذهبى، همانجاها</ref>.
    از جمله کسانی که از وی حدیث شنیدند و روایت کردند، باید از برادرش ابوالقاسم علی و پسر وی قاسم، قاضی شمس‌الدین ابونصر ابن شیرازی و عبدالرحیم سمعانی و ابوالقاسم ابن صصری و نیز تاج الامناء احمد و فخرالدین عبدالرحمان پسران برادرش محمد نام برد <ref>نعیمی، همانجا؛ سبکی، 8/106</ref>. صائن‌الدین در پایان عمر مفلوج شد و چون درگذشت، در آرامگاه پدر در باب الصغیر دمشق به خاک سپرده شد. از وی فرزندی به جای نماند.
    === ابومحمد بهاءالدین قاسم بن علی ابن‌عساکر ===
    متولد 527(1133) و متوفای 600ق(1203م)، فقیه، محدث و مورخ بزرگ شافعی که پس از پدرش برجسته‌ترین چهره علمی این خاندان به شمار می‌آید و در نگارش و جمع و تدوین بزرگ‌ترین اثر پدر خود تاریخ مدینة دمشق سهمی بسزا داشت <ref>منذری، 2/8 -9؛ یاقوت، همان، 13/73؛ ابن خلکان 3/311؛ ابن کثیر، 13/38؛ ذهبی، دول، 319</ref> و به گفته پسرش عمادالدین علی بازنویسی و ویرایش این کتاب به سعی و همت او انجام پذیرفت <ref>همو، سیر، 21/410</ref>. در خردسالی گذشته از برخی افراد خاندان خود <ref>سبکی، 8/352؛ ذهبی، همانجا</ref>. از ابوالفتح نصرالله بن محمد مصّیصی و ابوطالب علی بن عبدالرحمان صوری و نیز بسیاری از کسانی که از پدرش حدیث شنیده بودند، همچون عبدالرحمان بن عبدالله ابن حسن بن ابی الحدید و ابوالدر یاقوت الرومی و ابوسعید عبدالکریم سمعانی حدیث شنید <ref>ذهبی، تذکرة، 4/1368، سیر، 21/406؛ منذری، 2/9</ref>.


    شاگردان قاسم خود از دانشمندان شافعى و عالمان حدیث بودند. ابوشامه شهاب‌الدین مقدسى، ابوالتقى صالح بن شجاع مُدْلِحى، احمد بن سلامه و مسلم بن علان از او حدیث شنیده و اجازه روایت داشته اند <ref>ابن صابونى، 41؛ ذهبى، تذکرة، 4/1369؛ ابوشامه، همانجا</ref>. قاسم را به درستکاری و امانت در روایت، پارسایى و خوش خویى و هوشمندی و شناخت متوسط در حدیث و تمایل شدید به ابوالحسن اشعری وصف کرده‌اند <ref>ذهبى، سیر، 21/407- 408، تذکرة، 4/1368</ref>.
    قاسم گذشته از پدر، از عالمان و حافظانی همچون احمد بن سَلامة حدّاد و ابوالغنائم بن عَلاّن اجازه روایت داشته است <ref>منذری، همانجا؛ ذهبی، همان، 21/409</ref>. وی در 555ق حج گزارد و در مکه از ابوبکر احمد بن مقرب کرخی و ابومنصور مسعود بن حصین و ابوالنجیب عبدالقاهر سهروردی و قطب‌الدین ابومحمد انصاری استماع حدیث کرد <ref>منذری، همانجا؛ ابن فوطی، 4(4)/676؛ ذهبی، همان، 21/407، 410</ref> و در مدینه، بیت‌المقدس و مصر به استماع و روایت حدیث پرداخت و حدود 100 تن از حافظان حدیث که قاسم تنها راوی بسیاری از آنان بود، از مشایخ او به شمار رفته‌اند <ref>ابوشامه، 47؛ منذری، ذهبی، همانجاها</ref>.


    قاسم پس از درگذشت پدر به جانشینى وی عهده دار تدریس در جامع اموی و دارالحدیث نوریة دمشق شد. پرهیز و پارسایى، او را از دریافت حقوق تدریس باز مى داشت و از باب احتیاط از آب آنجا ننوشید و وضو نساخت و هر چه او را مى رسید، در اختیار دانشجویان و تازه واردان مى نهاد <ref>ابن قاضى شهبه، 2/42-43؛ ذهبى، العبر، 4/314- 315</ref>.
    شاگردان قاسم خود از دانشمندان شافعی و عالمان حدیث بودند. ابوشامه شهاب‌الدین مقدسی، ابوالتقی صالح بن شجاع مُدْلِحی، احمد بن سلامه و مسلم بن علان از او حدیث شنیده و اجازه روایت داشته‌اند <ref>ابن صابونی، 41؛ ذهبی، تذکرة، 4/1369؛ ابوشامه، همانجا</ref>. قاسم را به درستکاری و امانت در روایت، پارسایی و خوش خویی و هوشمندی و شناخت متوسط در حدیث و تمایل شدید به ابوالحسن اشعری وصف کرده‌اند <ref>ذهبی، سیر، 21/407- 408، تذکرة، 4/1368</ref>.
    ===آثار===


    *جزء فى اخبار والده الحافظ ابن‌عساکر، تنها اثر چاپ شده او به تحقیق صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1980م
    قاسم پس از درگذشت پدر به جانشینی وی عهده‌دار تدریس در جامع اموی و دارالحدیث نوریة دمشق شد. پرهیز و پارسایی، او را از دریافت حقوق تدریس باز می‌داشت و از باب احتیاط از آب آنجا ننوشید و وضو نساخت و هر چه او را می‌رسید، در اختیار دانشجویان و تازه‌واردان می‌نهاد <ref>ابن قاضی شهبه، 2/42-43؛ ذهبی، العبر، 4/314- 315</ref>.
    *الجامع المستقصى فى فضائل المسجد الاقصى <ref>اسنوی، 2/218؛ حاجى خلیفه، 1/574</ref> یا فضائل القدس <ref>ذهبى، سیر، 21/407</ref> یا فضائل بیت‌المقدس و یا فضل المسجد الاقصى <ref>سبکى، 8/352؛ سیوطى، 487</ref>، که ابن فرکاح برهان‌الدین ابراهیم فزاری (د 729ق) آن را با عنوان باعث النفوس الى زیارة القدس المحروس <ref>ازهریه، 5/556؛ نولدکه، 311؛ ریو، شم 1250 I/567-568,II/161;؛ GAL,S, منجد، «المورخون »، 28، معجم المورخین، 71</ref> تلخیص کرده است
    === آثار ===
    *منتخب من تاریخ دمشق، گزیده‌ایاست از تاریخ بزرگ دمشق در 8 مجلد <ref>ظاهریه، عش، 129؛ همان، ریان، 2/694؛ منجد، معجم المورخین، همانجا</ref>
    *الجهاد <ref>اسنوی، 2/218</ref> یا فضائل الجهاد <ref>زرکلى، 5/178</ref>. کتاب در تشویق مسلمانان به جهاد بر ضدّ مهاجمان صلیبى و دفاع از سرزمینهای اسلامى نوشته شده است. مؤلف تمامى کتاب را در 576ق برای [[صلاح الدین ایوبی|صلاح‌الدین ایوبى]] خواند و آنگونه که ذهبى از قول وی آورده است <ref> سیر، 21/411</ref>، دعایى که در آغاز و انجام کتاب برای فتح و استرداد [[بیت‌المقدس]] کرده بود، سرانجام در 26 رجب 583 در حضور او برآورده شد
    *ذیل تاریخ دمشق، که ناتمام ماند <ref>حاجى خلیفه، 1/294</ref>
    *فضائل الحرم <ref>همو، 2/1275</ref>
    *فضل زیارة الخلیل ‌علیه‌السلام و موضع قبره و قبور ابنائه الکرام <ref>زرکلى، همانجا</ref>، که گویا بخشهایى از کتاب فضل المسجد الاقصى است
    *فضل المدینة <ref>سبکى، 8/352</ref> یا الانباء المبینة فى فضل المدینة یا فضائل المدینة. این اثر مفقود است، اما رودانى صاحب صلة الخلف آن را روایت کرده است <ref>منجد، معجم المورخین، همانجا؛ سخاوی، 274؛ حاجى خلیفه، 2/1278</ref>
    *مجالس، که همان امالى قاسم است <ref>ذهبى، تذکرة، 4/1368؛ سبکى، همانجا</ref>
    *کتاب فى من حدّث بمدائن الشام و قراها <ref>ذهبى، سیر، 21/407</ref>
    *کتاب المناسک و نیز موافقات و ابدال و سباعیات که از مستخرجات حدیثى او بوده است <ref>همانجا</ref>.


    ==ابومنصور فخرالدین عبدالرحمان بن محمد بن حسن==
    * جزء فی اخبار والده الحافظ ابن‌عساکر، تنها اثر چاپ شده او به تحقیق صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1980م
    متولد550 (1155) و متوفای 620ق(1223م)، فقیه و محدث معروف شام که به دیانت و دانش و کثرت عبادت شهرت داشت. از اعمام خود <ref>صائن الدین و ابوالقاسم على </ref> و حسان زیات و ابوالمعالى ابن صابر حدیث شنید و از شاگردان زبده درس فقه قطب‌الدین نیشابوری بود که دختر او را به همسری گرفت و پس از مرگ استاد (578 ق) به جای او در مدرسه جاروخیة دمشق به تدریس پرداخت <ref>نعیمى، 1/84؛ ابن کثیر، 13/101</ref>. چندگاهى در مدارس تقویه، عذراویه، عزیزیة دمشق و صلاحیة ناصریه در قدس تدریس کرد و بزرگان علمى شام در حلقه درس او شرکت مى کردند. پیشنهاد ملک عادل را مبنى بر قبول قضای دمشق نپذیرفت و به سبب انتقاد از میگساری ملک معظم پسر و جانشین او از تدریس در مدرسه تقویة دمشق بر کنار شد و تنها در جاروخیه و دارالحدیث نوریه تدریس مى کرد و آثاری در فقه و حدیث تألیف کرد <ref>اسنوی، 2/219-220؛ قنوجى، 3/104؛ ابن کثیر، 13/101</ref>. شیخ عزالدین ابن عبدالسلام، زکى برزالى، ضیاء مقدسى و تاج عبدالوهاب بن زین الامناء از شاگردان فقه و حدیث و راویان او بوده‌اند <ref>نعیمى، 1/84 - 85؛ ابن عماد، 5/92-93</ref>.
    * الجامع المستقصی فی فضائل المسجد الاقصی <ref>اسنوی، 2/218؛ حاجی خلیفه، 1/574</ref> یا فضائل القدس <ref>ذهبی، سیر، 21/407</ref> یا فضائل بیت‌المقدس و یا فضل المسجد الاقصی <ref>سبکی، 8/352؛ سیوطی، 487</ref>، که ابن فرکاح برهان‌الدین ابراهیم فزاری (د 729ق) آن را با عنوان باعث النفوس الی زیارة القدس المحروس <ref>ازهریه، 5/556؛ نولدکه، 311؛ ریو، شم 1250 I/567-568,II/161;؛ GAL,S, منجد، «المورخون»، 28، معجم المورخین، 71</ref> تلخیص کرده است
    * منتخب من تاریخ دمشق، گزیده‌ایاست از تاریخ بزرگ دمشق در 8 مجلد <ref>ظاهریه، عش، 129؛ همان، ریان، 2/694؛ منجد، معجم المورخین، همانجا</ref>
    * الجهاد <ref>اسنوی، 2/218</ref> یا فضائل الجهاد <ref>زرکلی، 5/178</ref>. کتاب در تشویق مسلمانان به جهاد بر ضدّ مهاجمان صلیبی و دفاع از سرزمینهای اسلامی نوشته شده است. مؤلف تمامی کتاب را در 576ق برای [[صلاح‌الدین ایوبی|صلاح‌الدین ایوبی]] خواند و آنگونه که ذهبی از قول وی آورده است <ref> سیر، 21/411</ref>، دعایی که در آغاز و انجام کتاب برای فتح و استرداد [[بیت‌المقدس]] کرده بود، سرانجام در 26 رجب 583 در حضور او برآورده شد
    * ذیل تاریخ دمشق، که ناتمام ماند <ref>حاجی خلیفه، 1/294</ref>
    * فضائل الحرم <ref>همو، 2/1275</ref>
    * فضل زیارة الخلیل ‌علیه‌السلام و موضع قبره و قبور ابنائه الکرام <ref>زرکلی، همانجا</ref>، که گویا بخش‌هایی از کتاب فضل المسجد الاقصی است
    * فضل المدینة <ref>سبکی، 8/352</ref> یا الانباء المبینة فی فضل المدینة یا فضائل المدینة. این اثر مفقود است، اما رودانی صاحب صلة الخلف آن را روایت کرده است <ref>منجد، معجم المورخین، همانجا؛ سخاوی، 274؛ حاجی خلیفه، 2/1278</ref>
    * مجالس، که همان امالی قاسم است <ref>ذهبی، تذکرة، 4/1368؛ سبکی، همانجا</ref>
    * کتاب فی من حدّث بمدائن الشام و قراها <ref>ذهبی، سیر، 21/407</ref>
    * کتاب المناسک و نیز موافقات و ابدال و سباعیات که از مستخرجات حدیثی او بوده است <ref>همانجا</ref>.


    ==سایر افراد مشهور خاندان==
    === ابومنصور فخرالدین عبدالرحمان بن محمد بن حسن ===
    از دیگر افراد مشهور خاندان ابن‌عساکر مى توان به افراد زیر اشاره کرد:
    متولد550 (1155) و متوفای 620ق(1223م)، فقیه و محدث معروف شام که به دیانت و دانش و کثرت عبادت شهرت داشت. از اعمام خود <ref>صائن الدین و ابوالقاسم علی </ref> و حسان زیات و ابوالمعالی ابن صابر حدیث شنید و از شاگردان زبده درس فقه قطب‌الدین نیشابوری بود که دختر او را به همسری گرفت و پس از مرگ استاد (578 ق) به جای او در مدرسه جاروخیة دمشق به تدریس پرداخت <ref>نعیمی، 1/84؛ ابن کثیر، 13/101</ref>. چندگاهی در مدارس تقویه، عذراویه، عزیزیة دمشق و صلاحیة ناصریه در قدس تدریس کرد و بزرگان علمی شام در حلقه درس او شرکت می‌کردند. پیشنهاد ملک عادل را مبنی بر قبول قضای دمشق نپذیرفت و به سبب انتقاد از میگساری ملک معظم پسر و جانشین او از تدریس در مدرسه تقویة دمشق بر کنار شد و تنها در جاروخیه و دارالحدیث نوریه تدریس می‌کرد و آثاری در فقه و حدیث تألیف کرد <ref>اسنوی، 2/219-220؛ قنوجی، 3/104؛ ابن کثیر، 13/101</ref>. شیخ عزالدین ابن عبدالسلام، زکی برزالی، ضیاء مقدسی و تاج عبدالوهاب بن زین الامناء از شاگردان فقه و حدیث و راویان او بوده‌اند <ref>نعیمی، 1/84 - 85؛ ابن عماد، 5/92-93</ref>.


    *ابوعبدالله محمد بن حسن بن هبة الله برادر کوچک ابن‌عساکر معروف که چندی قاضى دمشق بود <ref>ابن طولون، 168</ref>
    == سایر افراد مشهور خاندان ==
    *ابوالمظفر عبدالله بن محمد بن حسن بن هبة الله (549 -591ق) مدرس مدرسه تقویة دمشق
    از دیگر افراد مشهور خاندان ابن‌عساکر می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
    *ابوالفضل تاج الامناء احمد بن محمد بن حسن (542 -610ق) مؤلف الانس فى فضل القدس <ref>سبکى، 7/70؛ ابن کثیر، 13/66؛ نعیمى، 2/302؛ ابن عماد، 5/40</ref>؛ ابوالقاسم عمادالدین على بن قاسم بن على (581 -616ق) که آخرین فرد از طبقه محدثان شام بود که پیش از حمله مغول به خراسان رفت و اظهار تشیع مى کرد <ref>ابن عماد، 5/69، 70</ref>
    *ابوالبرکات زین الامناء حسن بن محمد (544 -627ق) ملقب به سجاد، خزانه دار و ناظر موقوفات دمشق <ref>ابن کثیر، 13/127، 128؛ اسنوی، 2/220؛ نعیمى، 1/104، 105</ref>
    *زین الامناء تاج‌الدین عبدالوهاب بن ابى البرکات (د 660ق) و پسرش امین‌الدین ابوالیمن عبدالصمد (د 680ق) از مدرسان مدرسه نوریه <ref>قنوجى، 3/104؛ نعیمى، 1/85</ref>
    *ابوعبدالله العز محمد بن احمد بن محمد معروف به نَسّابه (د 643 ق)
    *ابوالفتح حسن بن على بن حسن (د 601ق)
    *ابوالحسین هبة الله بن احمد بن محمد (د 619ق)
    *ابوبکر محمود بن احمد بن محمد (د 629ق)
    *ابونصر عبدالرحیم بن محمد (د 631ق)
    *ابوالعباس فضل بن احمد بن محمد (631 ق)
    *محمد بن حسن بن على از نوادگان ابن‌عساکر و پسر او عمر ابن محمد بن حسن بن على
    *محمد بن اسماعیل بن عثمان بن مظفر بن هبة الله <ref>ابن عماد، 5/331</ref>
    *بدرالدین محمد بن حسین بن على بن قاسم ابن على
    *شرف‌الدین ابوالفضل احمد بن هبة الله بن احمد بن محمد
    *شیخ فخرالدین اسماعیل بن نصرالله بن احمد بن محمد
    *مظفر بن محمود بن احمد بن محمد و پسر او قاسم بن مظفر <ref>نک: سبکى، 7/70، 71؛ ابن عماد، 5/40، 226</ref>


    {{پانویس|2}}
    {{فهرست ستونی|2}}
    * ابوعبدالله محمد بن حسن بن هبة الله برادر کوچک ابن‌عساکر معروف که چندی قاضی دمشق بود <ref>ابن طولون، 168</ref>
    * ابوالمظفر عبدالله بن محمد بن حسن بن هبة الله (549 -591ق) مدرس مدرسه تقویة دمشق
    * ابوالفضل تاج الامناء احمد بن محمد بن حسن (542 -610ق) مؤلف الانس فی فضل القدس <ref>سبکی، 7/70؛ ابن کثیر، 13/66؛ نعیمی، 2/302؛ ابن عماد، 5/40</ref>؛
    * ابوالقاسم عمادالدین علی بن قاسم بن علی (581 -616ق) که آخرین فرد از طبقه محدثان شام بود که پیش از حمله مغول به خراسان رفت و اظهار تشیع می‌کرد <ref>ابن عماد، 5/69، 70</ref>
    * ابوالبرکات زین الامناء حسن بن محمد (544 -627ق) ملقب به سجاد، خزانه دار و ناظر موقوفات دمشق <ref>ابن کثیر، 13/127، 128؛ اسنوی، 2/220؛ نعیمی، 1/104، 105</ref>
    * زین الامناء تاج‌الدین عبدالوهاب بن ابی البرکات (د 660ق) و پسرش امین‌الدین ابوالیمن عبدالصمد (د 680ق) از مدرسان مدرسه نوریه <ref>قنوجی، 3/104؛ نعیمی، 1/85</ref>
    * ابوعبدالله العز محمد بن احمد بن محمد معروف به نَسّابه (د 643 ق)
    * ابوالفتح حسن بن علی بن حسن (د 601ق)
    * ابوالحسین هبة الله بن احمد بن محمد (د 619ق)
    * ابوبکر محمود بن احمد بن محمد (د 629ق)
    * ابونصر عبدالرحیم بن محمد (د 631ق)
    * ابوالعباس فضل بن احمد بن محمد (631 ق)
    * محمد بن حسن بن علی از نوادگان ابن‌عساکر و پسر او عمر ابن محمد بن حسن بن علی
    * محمد بن اسماعیل بن عثمان بن مظفر بن هبة الله <ref>ابن عماد، 5/331</ref>
    * بدرالدین محمد بن حسین بن علی بن قاسم ابن علی
    * شرف‌الدین ابوالفضل احمد بن هبة الله بن احمد بن محمد
    * شیخ فخرالدین اسماعیل بن نصرالله بن احمد بن محمد
    * مظفر بن محمود بن احمد بن محمد و پسر او قاسم بن مظفر <ref>نک: سبکی، 7/70، 71؛ ابن عماد، 5/40، 226</ref>
    {{پایان}}


    ==منابع==
    == منابع ==
    {{رده|2}}
    {{فهرست ستونی|3}}
    # ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1358ق
    # ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1370ق /1951م
    # ابن خلکان، وفیات
    # ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی الدهان، دمشق، 1375ق /1956م
    # ابن صابونی، محمد، تکملة اکمال الاکمال، به کوشش مصطفی جواد، عراق، 1377ق /1957م
    # ابن طولون، محمد، قضاة دمشق، به کوشش صلاح‌الدین، منجد، دمشق، 1956م
    # ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق
    # ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، 1967م
    # ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399ق /1979م
    # ابن کثیر، البدایة
    # ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، 1947م
    # ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، 1931م
    # ازهریه، فهرست
    # اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش جبوری، بغداد، 1391ق /1971م
    # بستانی
    # تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن، 1350ق
    # حاجی خلیفه، کشف
    # خدیویه، فهرست
    # ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1333-1334ق
    # همو، دول الاسلام، بیروت، 1405ق /1985م
    # همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق /1985م
    # همو، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، [[کویت]]، 1963م
    # همو، المختصر المحتاج الیه، بیروت، دارالکتب العلمیة
    # زرکلی، اعلام
    # زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، دارالهلال
    # سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود طناحی و دیگران، قاهره، 1383ق /1964م
    # سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، 1382ق /1963م
    # سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق /1928م
    # سیوطی، طبقات الحفاظ، بیروت، 1403ق /1983م
    # شهابی، سکینه، مقدمه و حاشیه بر تاریخ مدینة دمشق (تراجم النساء)، دمشق، 1402ق /1981م
    # ظاهریه، خطی، (تاریخ)، ریان
    # همان، عشق
    # همان، (ادب)
    # همان، (مجامیع)
    # غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسائی، [[تهران]]، 1364ش
    # فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984م
    # الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة... ، قاهره، 1948م
    # فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالکتب الظاهریة بدمشق، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408ق /1987م
    # قنوجی، صدیق، ابجد العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیة
    # کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393ق /1973م
    # مارگلیوث، د. س. ، دراسات عن المورخین العرب، ترجمة حسین نصار، بیروت، دارالثقافة
    # منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعة، بیروت، 1978، 1980، 1981، 1982م
    # همو، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، 1398ق
    # همو، «المورخون الدمشقیون و آثار هم المخطوطة»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، 1375ق /1956م، ج 2(1)
    # منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1984م
    # نعیمی دمشقی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر الحسنی، دمشق، 1367ق /1948م
    # یاقوت، ادبا
    # همو، بلدان
    {{پایان}}


    #[[ابن جوزی]]، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1358ق
    == پانویس ==
    #ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1370ق /1951م
    {{پانویس}}
    #[[ابن خلکان]]، وفیات
    #[[ابن شداد]]، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامى الدهان، دمشق، 1375ق /1956م
    #ابن صابونى، محمد، تکملة اکمال الاکمال، به کوشش مصطفى جواد، عراق، 1377ق /1957م
    #ابن طولون، محمد، قضاة دمشق، به کوشش صلاح‌الدین، منجد، دمشق، 1956م
    #ابن عماد حنبلى، عبدالحى، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق
    #ابن فوطى، عبدالرزاق، مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفى جواد، دمشق، 1967م
    #ابن قاضى شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399ق /1979م
    #[[ابن کثیر]]، البدایة
    #ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل على الروضتین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، 1947م
    #ابونعیم اصفهانى، احمد، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، 1931م
    #ازهریه، فهرست
    #اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش جبوری، بغداد، 1391ق /1971م
    #بستانى
    #تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن، 1350ق
    #حاجى خلیفه، کشف
    #خدیویه، فهرست
    #ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1333-1334ق
    #همو، دول الاسلام، بیروت، 1405ق /1985م
    #همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق /1985م
    #همو، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، [[کویت]]، 1963م
    #همو، المختصر المحتاج الیه، بیروت، دارالکتب العلمیة
    #زرکلى، اعلام
    #زیدان، جرجى، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، دارالهلال
    #سبکى، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود طناحى و دیگران، قاهره، 1383ق /1964م
    #سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، 1382ق /1963م
    #سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق /1928م
    #سیوطی، طبقات الحفاظ، بیروت، 1403ق /1983م
    #شهابى، سکینه، مقدمه و حاشیه بر تاریخ مدینة دمشق (تراجم النساء)، دمشق، 1402ق /1981م
    #ظاهریه، خطى، (تاریخ)، ریان
    #همان، عشق
    #همان، (ادب)
    #همان، (مجامیع)
    #غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامى، ترجمه نورالله کسائى، [[تهران]]، 1364ش
    #فروخ، عمر، تاریخ الادب العربى، بیروت، 1984م
    #الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة...، قاهره، 1948م
    #فهرس مجامیع المدرسة العمریة فى دارالکتب الظاهریة بدمشق، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408ق /1987م
    #قنوجى، صدیق، ابجد العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیة
    #کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393ق /1973م
    #مارگلیوث، د. س.، دراسات عن المورخین العرب، ترجمة حسین نصار، بیروت، دارالثقافة
    #منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعة، بیروت، 1978، 1980، 1981، 1982م
    #همو، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، 1398ق
    #همو، «المورخون الدمشقیون و آثار هم المخطوطة »، مجلة معهد المخطوطات العربیة، 1375ق /1956م، ج 2(1)
    #منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1984م
    #نعیمى دمشقى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، به کوشش جعفر الحسنى، دمشق، 1367ق /1948م
    #یاقوت، ادبا
    #همو، بلدان
    #Ahlwardt; Arberry; GAL,S; GAS; N N ldeke, Th., X Die arabishchen Handschriften Spitta, s n , ZDMG, Leipzig, 1889, vol. XL; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts of the British Museum, London, 1894; TS.


    [[رده: عالمان اهل سنت]]
    {{علمای اسلام}}
    [[رده: خاندان ها]]
    [[رده:عالمان]]
    [[رده:عالمان اهل سنت]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۵ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۰۱

    ابن عساکر
    عالمان اهل سنت.jpg
    نام کاملابوالقاسم على بن حسن بن هبه الله ابن عساکر شافعى دمشقى
    نام‌های دیگرابن عساکر
    اطلاعات شخصی
    سال تولد449 ق، ۴۳۶ ش‌، ۱۰۵۷ م
    محل تولددمشق، سوریه
    سال درگذشت571 ق، ۵۵۴ ش‌، ۱۱۷۶ م
    محل درگذشتدمشق
    دیناسلام، سنی (شافعی)

    ابن عساکر (ابوالقاسم على بن حسن بن هبه الله ابن عساکر شافعى دمشقى)، چهره نامدار این خاندان می‌باشد؛ پس از درگذشت وی نام تنی چند از دودمان بنی عساکر به این عنوان خوانده شدند. شهرت و پایگاه علمی و اجتماعی بنی‌عساکر بیشتر به سبب نفوذ و اقتدار قاضیان و فقیهان بنام شافعی اشعری است که از میان آنان برخاسته‌اند. اینان نزدیک به 200 سال (470-660ق) با وجود دشمنی و رقابت حنبلیان، در دمشق و خطه شام شوکت و اعتبار فراوان داشتند [۱].

    زندگی‌نامه

    او برجسته‌ترین فرد از خاندان ابن‌عساکر که در دمشق زاده شد و همانجا درگذشت [۲]. وی به سبب حفظ و روایت احادیث بسیار، کثرت سفرهای علمی و استفاده از مشایخ بزرگ در شهرهای اسلامی و نیز تألیف اثر چشمگیر تاریخ بزرگ دمشق در شمار یکی از بزرگ‌ترین حافظان حدیث و نویسندگان تاریخ در روزگار خویش درآمد [۳].

    از عنوان ابن‌عساکر که به صورت شهرت خانوادگی او درآمد، در نسب نامه پدرانش نشانی نیست، بنابراین شاید این نام از خاندان مادرش ام قاسم دختر قاضی ابوالفضل یحیی بن علی قرشی گرفته شده باشد [۴].

    دوران زندگی ابن‌عساکر با انقراض سلاجقه شام و روزگار حکمرانی نورالدین زنگی (569ق /1174م) و صلاح‌الدین ایوبی ( 589ق /1193م) بر مناطق شام تقارن داشت. سیاست مذهبی نورالدین زنگی و جانشینان وی و نیز ایوبیان بر مبارزه با تبلیغات فاطمیان شیعی مذهب و حمایت از مذاهب اهل سنت و پیروان حدیث استوار بود، از این رو کار گردآوری و روایت حدیث در روزگار ابن‌عساکر سخت بالا گرفت و خود وی در این زمینه به چهره‌ایدرخشان بدل گشت.

    تحصیلات ابتدایی ابن‌عساکر از 6 سالگی در دمشق آغاز شد. پدرش، برادر بزرگش صائن و نیای مادریش از جمله نخستین استادان او در حدیث و فقه بودند [۵]. سپس از سُبیع بن قیراط، ابوالقاسم ابن نسیب، ابوطاهر حنائی، جمال الاسلام ابوالحسن علی سلمی، ابوالبرکات ابن عبدحارثی و دیگران قرآن حدیث، فقه و خلاف و اصول آموخت.

    ابن‌عساکر در جامع اموی و مدارس امینیه، عمادیه، غزالیه دمشق به دانش اندوزی پرداخت [۶]. وی پس از درگذشت پدر برای ادامه تحصیل بار سفر بست و نخست به بغداد، مرکز بزرگ علوم دینی آن روزگار روی آورد و در مدرسه نظامیه و دیگر حوزه‌های علمیه آن شهر حدیث شنید و فقه و خلاف و نحو آموخت [۷]. در 521 ق، به مکه رفت و حج گزارد. وی در مکه و مدینه از کسان بسیاری حدیث شنید و خود نیز حدیث گفت [۸].

    در بازگشت از مکه تا 525 ق، در بغداد ماند و از استادان نظامیه و دیگر بزرگان دارالخلافه از جمله ابوالقاسم هبة الله بن حصین، ابوالحسن علی بن عبدالواحد دینوری و هبة الله شروطی حدیث آموخت. در این هنگام بینش علمی و معلومات و محفوظات او اعجاب بغدادیان را برانگیخت [۹]. در خلال 5 سالی که در بغداد بود، از شهرهای کوفه، موصل رحبه، دیار بکر و نیز جزیره دیدار کرد و با محدثان و حافظان حدیث گفت و شنید داشت. آنگاه به دمشق بازگشت و ازدواج کرد و در 527ق پسرش قاسم به دنیا آمد که بعدها کاتب و راوی آثار پدر شد [۱۰].

    دومین سفر ابن‌عساکر در 529 ق، به قصد خراسان و از راه آذربایجان آغاز شد. وی در این سفر با ابوسعد عبدالحریم سمعانی صاحب کتاب الانساب در مرو دیدار کرد و همراه او به نیشابور و هرات رفت [۱۱]. ابن‌عساکر در این سفر 4 ساله در نیشابور، مرو، فزار، سرخس ابیورد، طوس بسطام بیهق دامغان زنجان تبریز، ری اصفهان حلوان و همدان حدیث گفت و حدیث شنید [۱۲] و کتاب الاربعین البلدانیة را مشتمل بر روایت 40 حدیث از 40 محدث در 40 شهر نوشت [۱۳].

    سفرهای علمی ابن‌عساکر از 520 ق تا 533 ق، به درازا کشید و سرانجام با ره‌آوردی بی مانند از شنیده‌ها و نوشته‌هایی در باب روایات و احادیث چون مسند احمد بن حنبل و مسند ابویعلی موصلی به دمشق بازگشت [۱۴].

    شمار مشایخ او را در حدیث بالغ بر 1300 مرد و بیش از 80 زن نوشته‌اند که بسیاری از آنان از همان دوره خردسالی به او اجازه روایت داده بودند [۱۵]. از این پس (533 ق) دوره 40 ساله تألیف و تصنیف و فعالیت‌های آموزشی ابن‌عساکر آغاز می‌شود و تا واپسین روزهای زندگی او ادامه می‌یابد.

    تشکیل و ترتیب مجالس املا، در فضائل خلفا و فنون دیگر که گاه به 408 مجلس در یک فن می‌رسید، استخراج مشایخ استادان خود از جمله ابوغالب بنائی، ابوالمعالی عبدالله بن احمد حلوانی، ابوعبدالله فراوی، ابوسعد سمعانی، ابوالحسن سلمی و تألیف دیگر آثار از ثمرات علمی او در این دوره است [۱۶].

    پایگاه والای ابن‌عساکر در مذهب شافعی و در حفظ و روایت احادیث، از بزرگان آن زمان چون سلفی، ابن ناصر سلامی، ابوموسی مدینی و ابوالعلاء عطار همدانی فراتر می‌رفت [۱۷] و طالبان علم را از همه شهرها به سوی او می‌کشید.

    شاگردان و راویان ابن‌عساکر بسیار زیاد و غالب آنان از فقیهان رجال حدیث در روزگار خود بوده‌اند [۱۸].

    با وجود بی‌اعتنایی ابن‌عساکر به حاکمان و صاحبان قدرت، نورالدین زنگی حکمران شام همواره او را بزرگ می‌داشت و علاوه بر تشویق و حمایتی که از او در تألیف تاریخ دمشق به عمل آورد، دارالحدیث نوریه را که از نخستین مرکز تخصصی در آموزش حدیث بوده است [۱۹]، برای او تأسیس کرد و ریاست آن را به وی واگذاشت [۲۰]. پس از درگذشت نورالدین (569 ق)، صلاح‌الدین ایوبی و بزرگان دستگاه او بر مقام علمی و مرتبه اجتماعی ابن‌عساکر ارج نهادند و چون درگذشت، قطب‌الدین نیشابوری قاضی دمشق با حضور صلاح‌الدین بر جنازه‌اش نماز خواند [۲۱].

    آثار

    بیشتر تألیفات ابن‌عساکر در زمینه حدیث و رجال و تاریخ، و بالغ بر 134 عنوان است [۲۲] که از آن میان دو کتاب تاریخ دمشق و تبیین کذب المفتری... از شهرت و اعتبار بیشتری برخوردار است:

    آثار چاپی

    تاریخ دمشق با عنوان مفصل تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلّها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها، از جامع‌ترین کتاب‌ها در جغرافیای تاریخی و زندگی‌نامه دانشمندان به ویژه محدثان و حافظان حدیث شهر کهن سال دمشق است که پس از تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری (د 412ق)، ذکر اخبار اصبهان ابونعیم اصفهانی و تاریخ بغداد خطیب بغدادی در تاریخ شهرهای اسلامی نوشته شده است.

    شیوه نگارش و تدوین تاریخ دمشق به ترتیب تاریخ بغداد است که ابن‌عساکر مطالب آن را نزد مشایخ بغداد و دمشق که بعضاً از اصحاب خطیب بوده‌اند، خوانده و شنیده بود [۲۳]. کتاب را پیش گفتاری است مفصل از پیشینه تاریخی دمشق: پیدایش و بنا و وجه تسمیه آن، اخبار وارده در فضایل دمشق و شام در احادیث نبوی و فتح آن به دست سپاه اسلام، نقشه شهر دمشق، مساجد، کلیساها، دیرها، دروازه‌ها و تاریخ بنای هر کدام، ذکر رودها و کاریزها، و زندگی‌نامه پیامبران، خلفا، والیان، فقیهان، محدثان، قاضیان، قاریان، ادیبان، شاعران و راویانی که از دمشق و دیگر شهرهای دیار شام چون بیروت رمله حلب و بعلبک دیدار کرده‌اند [۲۴]. مؤلف از نوشته‌های پیشینیان چون احمد بن معلی (د 286ق) و ابن حمید بن ابی العجائز بهره برده است. زندگی‌نامه رجال را به شیوه ابونعیم در ذکر اخبار اصبهان [۲۵] با نام احمد و از پیامبر اسلام آغاز کرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموری را که از دیار شام دیدار کرده‌اند، به دنبال آورده است.

    حجم مطالب کتاب که فاصله زمانی دوره پیش از اسلام تا سده 6ق را در برگرفته. به 80 مجلد (هر مجلد در 10 جزء 20 برگی) رسیده است [۲۶]. این حجم عظیم، از آوردن اساتید بسیار و تکرار یک موضوع از طرق مختلف ناشی شده است [۲۷]. تألیف کتاب در خلال اقامت در دمشق و پیش از سفر به خراسان آغاز شد و تا 549 ق، که نورالدین بر دمشق دست یافت، حدود 57 مجلد 10 جزئی از آن آماده شده بود، از آن پس با تشویق نورالدین باقی مانده کار، با سرعت دنبال شد و در 559 -560ق یعنی در 60 سالگی مؤلف قسمت اعظم کتاب به پایان رسید و عمادالدین کاتب در سفر اول خود به دمشق (562 ق) 700 جزء از این کتاب را دید و بخش‌هایی از آن را نزد مؤلف خواند. به گفته پسرش قاسم که پاکنویس و ویرایش آن به کوشش او صورت گرفت، تألیف این کتاب در 565ق به پایان رسیده است [۲۸]. تاریخ دمشق در همان زمان مؤلف شهرت و اعتبار فراوان یافت و ابن‌عساکر خود در دارالحدیث نوریه و جامع دمشق به تدریس آن پرداخت و چون درگذشت، قاسم کار پدر را دنبال کرد [۲۹].

    پس از درگذشت ابن‌عساکر، تاریخ دمشق همچنان محل مراجعه مورخان و جغرافی نویسان و منبع تدریس حافظان حدیث و دانشمندان شافعی بود. هنوز نیم قرن از تاریخ تألیف آن نگذشته بود که یاقوت در تدوین بزرگ‌ترین معجم جغرافیایی خود به ویژه در مطالب مربوط به خطه شام از آن بهره بسیار برد [۳۰]. عبدالقادر رهاوی (د 612 ق) مدت‌ها در مدرسه ابن حنبلی دمشق ماند و کتاب را از آغاز تا انجام به خط خویش نوشت [۳۱]. ابن شداد در کتاب الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة در بخش مربوط به تاریخ دمشق از این کتاب بهره جست (ص 17، 25، 26، 27، 61، 73، 269، جم). قاسم ابن‌عساکر (د 600 ق)، ابوعمرو ابن حاجب، قاسم بن محمد برزالی هر کدام ذیلی بر تاریخ دمشق نوشتند و نیز قاسم ابن‌عساکر، کرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامة مقدسی، احمد بن عبدالدائم مقدسی، ابن منظور، شمس‌الدین ذهبی، ابن قاضی شهبه، عبدالرحمان سیوطی، ابوالفتح خطیب و چند تن دیگر آن را خلاصه کردند [۳۲].

    نسخه‌های خطی بسیاری از تاریخ دمشق در کتابخانه‌ها موجود است از جمله: نسخه‌ایدر کتابخانه الازهر قاهره به شماره 714 به قرائت و تصحیح و اضافات ابن‌عساکر و پسرش قاسم که با وجود کاستی از کهن‌ترین نسخ موجود است [۳۳] و نسخه‌ایدر ظاهریه دمشق به شماره‌های 3367-3383 [۳۴] و نیز نسخه‌هایی در کتابخانه‌های عراق مغرب تونس ترکیه لندن دوبلین کمبریج لنینگراد، ایالات متحده آمریکا و هند که هیچ یک کامل نیست [۳۵]. بخش‌های چاپ شده این اثر چنین است: تاریخ مدینة دمشق، السیرة النبویة، تحقیق غزاوی، دمشق، 1404ق /1984م؛ قسم اول از مجلد دوم با دو نقشه از دمشق قدیم، تحقیق صلاح‌الدین منجد، دمشق، 1954م؛ جلد 10 (حرف باء)، تحقیق دهمان، 1963م؛ (حرف ع) تحقیق نحاس، شهابی و چند تن دیگر، دمشق، 1978م؛ تهذیب 7 بخش با حذب اسانید از 1329ق به بعد توسط بدران و پس از او توسط عبید؛ ولاة دمشق فی العهد السلجوقی، تحقیق صلاح‌الدین منجد، دمشق، سپس بیروت، 1975م؛ نورالدین محمود بن زنگی، تحقیق الیسیف، دمشق، 1972م؛ علی بن ابی طالب (ع)، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، 1975م؛ تراجم النساء، تحقیق محمد سکینة شهابی، دمشق، 1402ق /1981م؛ عبادله، دمشق، مجمع اللغة، 1978م؛ زهری، تحقیق قوچانی، دمشق، 1982م؛ معجم بنی امیة، تحقیق صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1970م؛ حسین بن علی (ع) تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، 1979م [۳۶].

    • تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابن الحسن الاشعری [۳۷]، در دفاع از عقاید اشعریان و در رد بر کتاب مثالب ابن ابی بشر الاشعری تألیف ابوعلی حسن بن علی بن ابراهیم اهوازی (د 446ق)، از مخالفان عقاید اشعری. در این کتاب علاوه بر بیان مناقب اشعری و رد بر مخالفان او، شرح حال نزدیک به 80 تن از ائمه اشعری تا زمان مؤلف آمده است. این کتاب از زمان تألیف مورد توجه علمای شافعی بوده است و همواره طلاب را به مطالعه آن تشویق کرده‌اند. یافعی کتاب الشاش المعلم شاؤش کتاب الموهم را با حذب اسانید و افزودن 20 تن دیگر از ائمه اشعری در اختصار بر تبیین نوشت [۳۸]. خلاصه‌ایاز تبیین توسط مرن 1 در 1878-1879م به فرانسوی ترجمه شده است GAL,)؛ I/603 سرکیس، 182).
    • الاربعون فی الجهاد، تحقیق عبدالله بن یوسف، کویت.
    • کشف المغطّا فی فضل الموطّا، در شرح بر کتاب الموطأ مالک بن انس، تحقیق عزت عطار، دمشق، 1954م.
    • مجلسان من مجالس الحافظ فی مسجد دمشق: مجلس فی ذم من لایعمل بعلمه، مجلس فی ذم قرناء السوء، مجلس چهاردهم و پنجاه و سوم از امالی ابن‌عساکر، به اهتمام محمد مطیع در دمشق به سال 1979م چاپ شده است.
    • المعجم المشتمل علی ذکر اسماء شیوخ الائمة النبل. ذهبی این کتاب را تلخیص کرد و مطالبی بر آن افزود. این اثر به کوشش سکینة شهابی در دمشق (1980م) چاپ شده است.

    آثار خطی

    • اخبار لحفظ القرآن
    • الاربعون الابدال العوالی [۳۹]
    • الاشراف علی معرفة الاطراف، 3 جزء در ذکر اسانید سنن ابی داوود، جامع ترمذی و نسائی [۴۰]
    • الاطراف [۴۱]
    • تبیین الامتنان بالامر بالاختتان [۴۲]
    • تجرید السباعیة [۴۳]
    • ترتیب اسماء الصحابة الذین اخرج حدیثهم الامام احمد بن حنبل فی المسند علی ترتیب حروف المعجم
    • الجزء الحادی و الخمسون من الامالی فی الصوم [۴۴]
    • حدیث اهل حُرْدان [۴۵]
    • فضل علی بن ابی طالب (ع)، جزء 221 و 222 از امالی [۴۶]
    • فضل یوم عرفة [۴۷]
    • فضیلة ذکر الله عزوجل [۴۸]
    • کتاب الاربعین البلدانیة [۴۹]
    • المجلس التاسع عشر من الامالی فی تحریم الابنة [۵۰]
    • المجلس الثانی و الثلاثون فی التوبة من الامالی [۵۱]
    • المجلس السابع و العشرون بعد المائة فی ذم ذی الوجهین واللسانین [۵۲]
    • المجلس السابع و الثلاثون بعد المائة فی سعة رحمة الله عزوجل
    • المجلس الثامن و الثلاثون بعد المائة فی نفی التشبیه
    • المجلس التاسع و الثلاثون بعد المائة فی صفات الله عزوجل
    • المجلس الثامن و الثلاثون بعدالمائتین، فی فضل سعد بن ابی وقاص
    • المجلس الثمانون بعد المائتین فی فضل عبدالله بن مسعود
    • المجلس الخامس بعد الاربعمائة فی فضل شهر رمضان
    • فضل رجب، احتمالاً دو مجلس از امالی [۵۳]
    • مدح التواضع و ذم الکبر [۵۴]
    • المعجم فی تراجم رجال الکتب الستة [۵۵]
    • معجم اسماء شیوخ المؤلف، TS) شم 2821؛ مرکزی، 2/140-141).

    افزون بر آنچه ذکر شد در حدود 100 نوشته دیگر از آثار ابن‌عساکر در منابع گوناگون نام برده شده است [۵۶].

    معروف‌ترین افراد این خاندان

    ابومحمد حسن بن هبة الله بن عبدالله بن حسین دمشقی شافعی

    متولد470(1077) و متوفای519ق (1125م)، از نصر مقدسی حدیث شنید و با او مصاحبت داشت. وی در صرف و نحو به استادی رسید و در فقه از سران شافعیان دمشق شد.

    ازدواج وی با دختر قاضی دمشق ابوالفضل یحیی قرشی از خاندان اموی تبار و سرشناس بنی قرشی و نیز ازدواج ابوبکر سلمی محمد بن علی (د 564ق) شافعی، خطیب پرآوازه جامع دمشق با تنها دختر حسن شهرت و اعتبار او را در آن دیار بالا برد [۵۷]. دانشمندان و قاضیان این 3 خاندان (بنی عساکر، بنی قرشی، بنی سلمی) از سده 5 تا 7ق /11 تا 13م در جریان تحولات فکری و رویدادهای اجتماعی دمشق نقشی فعال داشته‌اند.

    صائن‌الدین هبة الله بن حسن بن هبة الله

    متولد 488(1095) و متوفای563ق(1168م)، برادر بزرگ ابوالقاسم علی که کنیه‌اش را ابوالحسن [۵۸] و ابوالحسین [۵۹] نوشته‌اند. وی در دمشق زاده شد و در این شهر به دانش اندوزی پرداخت.

    وجوه قرائات را از ابوالحوش سُبیع بن قیراط و احمد بن محمد بن خلف اندلسی، حدیث را از ابوالقاسم نسیب، ابوطاهر حنائی و ابوالحسن موازینی و فقه را از جمال الاسلام ابوالحسن ابن مسلم و نصرالله مصّیصی فراگرفت [۶۰]. در 510ق [۶۱] به بغداد رفت و از گروهی محدثان آنجا از جمله ابوالقاسم ابن المهتدی بالله، ابوطالب زینبی و جز آنان حدیث شنید و در مدرسه نظامیه از اسعد میهنی، فقه، از ابوالفتح ابن برهان، اصول فقه و از ابوعبدالله ابن کدَیه اصول دین و کلام آموخت [۶۲]. صائن در 511ق به حج رفت و در مکه و کوفه حدیث شنید و در دانش به پایگاهی بلند دست یافت [۶۳].

    در بازگشت به دمشق (514ق) نخست در مدرسه امینیه، معید درس ابوالحسن جمال الاسلام ابن مسلم شد و پس از آن در مدرسه غزالیه و نیز در مقصوره غربی جامع دمشق به تدریس و افتا پرداخت [۶۴]. وی از پذیرش مناصب رسمی همچون نیابت قضا و خطابت جامع دمشق پرهیز داشت و روزگار را به تدریس و افتا و نوشتن حدیث گذراند. وی گذشته از قرائات در نحو و لغت و سرودن شعر نیز دست داشت [۶۵].

    از جمله کسانی که از وی حدیث شنیدند و روایت کردند، باید از برادرش ابوالقاسم علی و پسر وی قاسم، قاضی شمس‌الدین ابونصر ابن شیرازی و عبدالرحیم سمعانی و ابوالقاسم ابن صصری و نیز تاج الامناء احمد و فخرالدین عبدالرحمان پسران برادرش محمد نام برد [۶۶]. صائن‌الدین در پایان عمر مفلوج شد و چون درگذشت، در آرامگاه پدر در باب الصغیر دمشق به خاک سپرده شد. از وی فرزندی به جای نماند.

    ابومحمد بهاءالدین قاسم بن علی ابن‌عساکر

    متولد 527(1133) و متوفای 600ق(1203م)، فقیه، محدث و مورخ بزرگ شافعی که پس از پدرش برجسته‌ترین چهره علمی این خاندان به شمار می‌آید و در نگارش و جمع و تدوین بزرگ‌ترین اثر پدر خود تاریخ مدینة دمشق سهمی بسزا داشت [۶۷] و به گفته پسرش عمادالدین علی بازنویسی و ویرایش این کتاب به سعی و همت او انجام پذیرفت [۶۸]. در خردسالی گذشته از برخی افراد خاندان خود [۶۹]. از ابوالفتح نصرالله بن محمد مصّیصی و ابوطالب علی بن عبدالرحمان صوری و نیز بسیاری از کسانی که از پدرش حدیث شنیده بودند، همچون عبدالرحمان بن عبدالله ابن حسن بن ابی الحدید و ابوالدر یاقوت الرومی و ابوسعید عبدالکریم سمعانی حدیث شنید [۷۰].

    قاسم گذشته از پدر، از عالمان و حافظانی همچون احمد بن سَلامة حدّاد و ابوالغنائم بن عَلاّن اجازه روایت داشته است [۷۱]. وی در 555ق حج گزارد و در مکه از ابوبکر احمد بن مقرب کرخی و ابومنصور مسعود بن حصین و ابوالنجیب عبدالقاهر سهروردی و قطب‌الدین ابومحمد انصاری استماع حدیث کرد [۷۲] و در مدینه، بیت‌المقدس و مصر به استماع و روایت حدیث پرداخت و حدود 100 تن از حافظان حدیث که قاسم تنها راوی بسیاری از آنان بود، از مشایخ او به شمار رفته‌اند [۷۳].

    شاگردان قاسم خود از دانشمندان شافعی و عالمان حدیث بودند. ابوشامه شهاب‌الدین مقدسی، ابوالتقی صالح بن شجاع مُدْلِحی، احمد بن سلامه و مسلم بن علان از او حدیث شنیده و اجازه روایت داشته‌اند [۷۴]. قاسم را به درستکاری و امانت در روایت، پارسایی و خوش خویی و هوشمندی و شناخت متوسط در حدیث و تمایل شدید به ابوالحسن اشعری وصف کرده‌اند [۷۵].

    قاسم پس از درگذشت پدر به جانشینی وی عهده‌دار تدریس در جامع اموی و دارالحدیث نوریة دمشق شد. پرهیز و پارسایی، او را از دریافت حقوق تدریس باز می‌داشت و از باب احتیاط از آب آنجا ننوشید و وضو نساخت و هر چه او را می‌رسید، در اختیار دانشجویان و تازه‌واردان می‌نهاد [۷۶].

    آثار

    • جزء فی اخبار والده الحافظ ابن‌عساکر، تنها اثر چاپ شده او به تحقیق صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1980م
    • الجامع المستقصی فی فضائل المسجد الاقصی [۷۷] یا فضائل القدس [۷۸] یا فضائل بیت‌المقدس و یا فضل المسجد الاقصی [۷۹]، که ابن فرکاح برهان‌الدین ابراهیم فزاری (د 729ق) آن را با عنوان باعث النفوس الی زیارة القدس المحروس [۸۰] تلخیص کرده است
    • منتخب من تاریخ دمشق، گزیده‌ایاست از تاریخ بزرگ دمشق در 8 مجلد [۸۱]
    • الجهاد [۸۲] یا فضائل الجهاد [۸۳]. کتاب در تشویق مسلمانان به جهاد بر ضدّ مهاجمان صلیبی و دفاع از سرزمینهای اسلامی نوشته شده است. مؤلف تمامی کتاب را در 576ق برای صلاح‌الدین ایوبی خواند و آنگونه که ذهبی از قول وی آورده است [۸۴]، دعایی که در آغاز و انجام کتاب برای فتح و استرداد بیت‌المقدس کرده بود، سرانجام در 26 رجب 583 در حضور او برآورده شد
    • ذیل تاریخ دمشق، که ناتمام ماند [۸۵]
    • فضائل الحرم [۸۶]
    • فضل زیارة الخلیل ‌علیه‌السلام و موضع قبره و قبور ابنائه الکرام [۸۷]، که گویا بخش‌هایی از کتاب فضل المسجد الاقصی است
    • فضل المدینة [۸۸] یا الانباء المبینة فی فضل المدینة یا فضائل المدینة. این اثر مفقود است، اما رودانی صاحب صلة الخلف آن را روایت کرده است [۸۹]
    • مجالس، که همان امالی قاسم است [۹۰]
    • کتاب فی من حدّث بمدائن الشام و قراها [۹۱]
    • کتاب المناسک و نیز موافقات و ابدال و سباعیات که از مستخرجات حدیثی او بوده است [۹۲].

    ابومنصور فخرالدین عبدالرحمان بن محمد بن حسن

    متولد550 (1155) و متوفای 620ق(1223م)، فقیه و محدث معروف شام که به دیانت و دانش و کثرت عبادت شهرت داشت. از اعمام خود [۹۳] و حسان زیات و ابوالمعالی ابن صابر حدیث شنید و از شاگردان زبده درس فقه قطب‌الدین نیشابوری بود که دختر او را به همسری گرفت و پس از مرگ استاد (578 ق) به جای او در مدرسه جاروخیة دمشق به تدریس پرداخت [۹۴]. چندگاهی در مدارس تقویه، عذراویه، عزیزیة دمشق و صلاحیة ناصریه در قدس تدریس کرد و بزرگان علمی شام در حلقه درس او شرکت می‌کردند. پیشنهاد ملک عادل را مبنی بر قبول قضای دمشق نپذیرفت و به سبب انتقاد از میگساری ملک معظم پسر و جانشین او از تدریس در مدرسه تقویة دمشق بر کنار شد و تنها در جاروخیه و دارالحدیث نوریه تدریس می‌کرد و آثاری در فقه و حدیث تألیف کرد [۹۵]. شیخ عزالدین ابن عبدالسلام، زکی برزالی، ضیاء مقدسی و تاج عبدالوهاب بن زین الامناء از شاگردان فقه و حدیث و راویان او بوده‌اند [۹۶].

    سایر افراد مشهور خاندان

    از دیگر افراد مشهور خاندان ابن‌عساکر می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

    • ابوعبدالله محمد بن حسن بن هبة الله برادر کوچک ابن‌عساکر معروف که چندی قاضی دمشق بود [۹۷]
    • ابوالمظفر عبدالله بن محمد بن حسن بن هبة الله (549 -591ق) مدرس مدرسه تقویة دمشق
    • ابوالفضل تاج الامناء احمد بن محمد بن حسن (542 -610ق) مؤلف الانس فی فضل القدس [۹۸]؛
    • ابوالقاسم عمادالدین علی بن قاسم بن علی (581 -616ق) که آخرین فرد از طبقه محدثان شام بود که پیش از حمله مغول به خراسان رفت و اظهار تشیع می‌کرد [۹۹]
    • ابوالبرکات زین الامناء حسن بن محمد (544 -627ق) ملقب به سجاد، خزانه دار و ناظر موقوفات دمشق [۱۰۰]
    • زین الامناء تاج‌الدین عبدالوهاب بن ابی البرکات (د 660ق) و پسرش امین‌الدین ابوالیمن عبدالصمد (د 680ق) از مدرسان مدرسه نوریه [۱۰۱]
    • ابوعبدالله العز محمد بن احمد بن محمد معروف به نَسّابه (د 643 ق)
    • ابوالفتح حسن بن علی بن حسن (د 601ق)
    • ابوالحسین هبة الله بن احمد بن محمد (د 619ق)
    • ابوبکر محمود بن احمد بن محمد (د 629ق)
    • ابونصر عبدالرحیم بن محمد (د 631ق)
    • ابوالعباس فضل بن احمد بن محمد (631 ق)
    • محمد بن حسن بن علی از نوادگان ابن‌عساکر و پسر او عمر ابن محمد بن حسن بن علی
    • محمد بن اسماعیل بن عثمان بن مظفر بن هبة الله [۱۰۲]
    • بدرالدین محمد بن حسین بن علی بن قاسم ابن علی
    • شرف‌الدین ابوالفضل احمد بن هبة الله بن احمد بن محمد
    • شیخ فخرالدین اسماعیل بن نصرالله بن احمد بن محمد
    • مظفر بن محمود بن احمد بن محمد و پسر او قاسم بن مظفر [۱۰۳]

    منابع

    1. ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1358ق
    2. ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1370ق /1951م
    3. ابن خلکان، وفیات
    4. ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی الدهان، دمشق، 1375ق /1956م
    5. ابن صابونی، محمد، تکملة اکمال الاکمال، به کوشش مصطفی جواد، عراق، 1377ق /1957م
    6. ابن طولون، محمد، قضاة دمشق، به کوشش صلاح‌الدین، منجد، دمشق، 1956م
    7. ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق
    8. ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، 1967م
    9. ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399ق /1979م
    10. ابن کثیر، البدایة
    11. ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، 1947م
    12. ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، 1931م
    13. ازهریه، فهرست
    14. اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش جبوری، بغداد، 1391ق /1971م
    15. بستانی
    16. تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن، 1350ق
    17. حاجی خلیفه، کشف
    18. خدیویه، فهرست
    19. ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1333-1334ق
    20. همو، دول الاسلام، بیروت، 1405ق /1985م
    21. همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق /1985م
    22. همو، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، 1963م
    23. همو، المختصر المحتاج الیه، بیروت، دارالکتب العلمیة
    24. زرکلی، اعلام
    25. زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، دارالهلال
    26. سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود طناحی و دیگران، قاهره، 1383ق /1964م
    27. سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، 1382ق /1963م
    28. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق /1928م
    29. سیوطی، طبقات الحفاظ، بیروت، 1403ق /1983م
    30. شهابی، سکینه، مقدمه و حاشیه بر تاریخ مدینة دمشق (تراجم النساء)، دمشق، 1402ق /1981م
    31. ظاهریه، خطی، (تاریخ)، ریان
    32. همان، عشق
    33. همان، (ادب)
    34. همان، (مجامیع)
    35. غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسائی، تهران، 1364ش
    36. فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984م
    37. الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة... ، قاهره، 1948م
    38. فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالکتب الظاهریة بدمشق، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408ق /1987م
    39. قنوجی، صدیق، ابجد العلوم، بیروت، دارالکتب العلمیة
    40. کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393ق /1973م
    41. مارگلیوث، د. س. ، دراسات عن المورخین العرب، ترجمة حسین نصار، بیروت، دارالثقافة
    42. منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعة، بیروت، 1978، 1980، 1981، 1982م
    43. همو، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، 1398ق
    44. همو، «المورخون الدمشقیون و آثار هم المخطوطة»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، 1375ق /1956م، ج 2(1)
    45. منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1984م
    46. نعیمی دمشقی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر الحسنی، دمشق، 1367ق /1948م
    47. یاقوت، ادبا
    48. همو، بلدان

    پانویس

    1. ↑ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/336؛ سبکی، 7/70؛ نعیمی، 1/85
    2. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمان، 10/261؛ یاقوت، همان، 13/74- 75
    3. ↑ ابن خلکان 3/309-310
    4. ↑ ابن جوزی، یوسف، همانجا
    5. ↑ یاقوت، همان، 13/74
    6. ↑ ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ ذهبی، المختصر، 302؛ ابن قاضی شهبه، 2/5 -6؛ نعیمی، 1/84 - 85، 180-183، 407- 408
    7. ↑ ذهبی، همان، 301-302، سیر، 20/554 - 555
    8. ↑ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/337؛ ذهبی، همانجا
    9. ↑ ذهبی، المختصر، 301، تذکره، 4/1328؛ ابن خلکان 3/309؛ یاقوت، همان، 13/84
    10. ↑ همان، 13/75-76؛ بستانی، 3/374
    11. ↑ ذهبی، المختصر، همانجا؛ یاقوت، همانجا؛ ابن خلکان 3/309؛ دانشنامه
    12. ↑ ذهبی، سیر، 20/555 - 556؛ سیوطی، 476
    13. ↑ یاقوت، همان، 13/78؛ آلوارت، شم 1466
    14. ↑ ذهبی، المختصر، همانجا؛ اسنوی، 2/216
    15. ↑ یاقوت، همان، 13/76؛ ذهبی، سیر، 20/556 - 558
    16. ↑ یاقوت، همان، 13/80 -82؛ ذهبی، همان، 20/562
    17. ↑ سیوطی، همانجا
    18. ↑ در‌این‌باره، نک: ذهبی، المختصر، همانجا، تذکره، 4/1328، 1329؛ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/337؛ نعیمی، 1/101، 167، 182، 221، 283، 473، 2/154، 302، 441-442
    19. ↑ غنیمه، 147- 148
    20. ↑ نعیمی، 1/100
    21. ↑ ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ ابن خلکان 3/311؛ ابن کثیر، همانجا
    22. ↑ یاقوت، همان، 13/76-83؛ شهابی، 18
    23. ↑ مارگلیوث، 166؛ شهابی، 20
    24. ↑ منجد، معجم المورخین، 38-39؛ فروخ، 3/357
    25. ↑ 1/77
    26. ↑ بستانی، 3/376
    27. ↑ مارگلیوث، همانجا
    28. ↑ شهابی، 23-24
    29. ↑ بستانی، همانجا
    30. ↑ بلدان، 1/178، 388، 2/63، 64، 65، 3/98، جم
    31. ↑ نعیمی، 2/87
    32. ↑ بستانی، همانجا
    33. ↑ منجد، معجم المورخین، 41-42؛ زیدان، 3/79
    34. ↑ منجد، همان، 39؛ زیدان، همانجا
    35. ↑ منجد، همان، 44-49
    36. ↑ منجد، معجم المخطوطات، 1/30، 2/30، 5/34، معجم المورخین، 51 -52؛ شهابی، 18-20
    37. ↑ بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1404ق /1984م
    38. ↑ 3/395-396
    39. ↑ شهابی، 25
    40. ↑ تذکر النوادر، 46-47، کحاله، 134- 135
    41. ↑ الفهرس التمهیدی، 57، 58؛ خدیویه، 1/268
    42. ↑ همان، 1/278
    43. ↑ شهابی، 26
    44. ↑ شهابی، همانجا
    45. ↑ فهرس، 182
    46. ↑ ظاهریه، عش، 88؛ همان، ریان، 2/672
    47. ↑ شهابی، همانجا
    48. ↑ فهرس، 119
    49. ↑ آلوارت، شم 1466
    50. ↑ شهابی، همانجا
    51. ↑ فهرس، 33
    52. ↑ همان، 103
    53. ↑ فهرس، 22، 364، 410، 419، 545
    54. ↑ ظاهریه، (ادب)، 2/202-203)
    55. ↑ آربری، شم 2412
    56. ↑ نک: یاقوت، ادبا، 13/76-83؛ ذهبی، سیر، 20/558 -562؛ ابن جوزی، یوسف، 8(1)/336؛ سیوطی، 475؛ شهابی، 25-27
    57. ↑ ابن جوزی، یوسف، همانجا؛ سبکی، همانجا؛ نعیمی، 1/101، 181-182؛ ابن عماد، 4/105؛ دانشنامه
    58. ↑ اسنوی، 2/215
    59. ↑ نعیمی، 1/416
    60. ↑ اسنوی، همانجا؛ نعیمی، 1/416-417
    61. ↑ ابن خلکان 3/311؛ 520ق
    62. ↑ ابن خلکان اسنوی، نعیمی، همانجاها
    63. ↑ یاقوت، ادبا، 13/84
    64. ↑ ابن خلکان همانجا؛ ابن کثیر، 12/294؛ اسنوی، همانجا
    65. ↑ اسنوی، 2/216؛ نعیمی، 1/417- 418
    66. ↑ نعیمی، همانجا؛ سبکی، 8/106
    67. ↑ منذری، 2/8 -9؛ یاقوت، همان، 13/73؛ ابن خلکان 3/311؛ ابن کثیر، 13/38؛ ذهبی، دول، 319
    68. ↑ همو، سیر، 21/410
    69. ↑ سبکی، 8/352؛ ذهبی، همانجا
    70. ↑ ذهبی، تذکرة، 4/1368، سیر، 21/406؛ منذری، 2/9
    71. ↑ منذری، همانجا؛ ذهبی، همان، 21/409
    72. ↑ منذری، همانجا؛ ابن فوطی، 4(4)/676؛ ذهبی، همان، 21/407، 410
    73. ↑ ابوشامه، 47؛ منذری، ذهبی، همانجاها
    74. ↑ ابن صابونی، 41؛ ذهبی، تذکرة، 4/1369؛ ابوشامه، همانجا
    75. ↑ ذهبی، سیر، 21/407- 408، تذکرة، 4/1368
    76. ↑ ابن قاضی شهبه، 2/42-43؛ ذهبی، العبر، 4/314- 315
    77. ↑ اسنوی، 2/218؛ حاجی خلیفه، 1/574
    78. ↑ ذهبی، سیر، 21/407
    79. ↑ سبکی، 8/352؛ سیوطی، 487
    80. ↑ ازهریه، 5/556؛ نولدکه، 311؛ ریو، شم 1250 I/567-568,II/161;؛ GAL,S, منجد، «المورخون»، 28، معجم المورخین، 71
    81. ↑ ظاهریه، عش، 129؛ همان، ریان، 2/694؛ منجد، معجم المورخین، همانجا
    82. ↑ اسنوی، 2/218
    83. ↑ زرکلی، 5/178
    84. ↑ سیر، 21/411
    85. ↑ حاجی خلیفه، 1/294
    86. ↑ همو، 2/1275
    87. ↑ زرکلی، همانجا
    88. ↑ سبکی، 8/352
    89. ↑ منجد، معجم المورخین، همانجا؛ سخاوی، 274؛ حاجی خلیفه، 2/1278
    90. ↑ ذهبی، تذکرة، 4/1368؛ سبکی، همانجا
    91. ↑ ذهبی، سیر، 21/407
    92. ↑ همانجا
    93. ↑ صائن الدین و ابوالقاسم علی
    94. ↑ نعیمی، 1/84؛ ابن کثیر، 13/101
    95. ↑ اسنوی، 2/219-220؛ قنوجی، 3/104؛ ابن کثیر، 13/101
    96. ↑ نعیمی، 1/84 - 85؛ ابن عماد، 5/92-93
    97. ↑ ابن طولون، 168
    98. ↑ سبکی، 7/70؛ ابن کثیر، 13/66؛ نعیمی، 2/302؛ ابن عماد، 5/40
    99. ↑ ابن عماد، 5/69، 70
    100. ↑ ابن کثیر، 13/127، 128؛ اسنوی، 2/220؛ نعیمی، 1/104، 105
    101. ↑ قنوجی، 3/104؛ نعیمی، 1/85
    102. ↑ ابن عماد، 5/331
    103. ↑ نک: سبکی، 7/70، 71؛ ابن عماد، 5/40، 226
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=ابن_عساکر&oldid=194400»