مطالعات اسلام‌شناسی در کانادا
مطالعات اسلام‌شناسی در کانادا مدخلی است که به موضوع اسلام‌شناسی و مطالعات اسلام‌شناسی در کانادا می‌پردازد.
گروه مطالعات اسلامی در دانشگاه‌های کانادا
دانشگاه‌های مختلفی در کانادا گروه مطالعات اسلامی دارند. هرچند بسیاری از پژوهشگران وضعیت اسلام‌شناسی در دانشگاه‌های کانادا را با دانشگاه‌های آمریکا مقایسه می‌کنند و بر وضعیت نامطوب مطالعات اسلامی در دانشگاه‌های کانادا دست می‌گذارند کارهای خوبی در این چند دهه در زمینۀ اسلام‌شناسی در کانادا صورت گرفته‌اند. [1] مقایسۀ وضعیت اسلام‌شناسی در کانادا و آمریکا از آن بابت درست نیست که نه کانادا از جهت کمی میزان دانشگاه‌های آمریکا را دارد و نه به میزانی که آمریکاییان – به‌خصوص پس از رخداد ۱۱ سپتامبر – بر مطالعات اسلامی توجه کرده‌اند و سرمایه‌گذاری کرده‌اند در این زمینه هزینه نموده‌اند. با این همه در میان مؤسسه‌ها و گروه‌های دانشگاهی که در کانادا در حوزۀ اسلام‌شناسی فعالیت می‌کنند این گروه‌ها وضعیت اسلام‌شناسی در دانشگاه مک‌گیل بهتر و بیش‌تر از دانشگاه‌های دیگر کانادا است.
مؤسسۀ مطالعات اسلامی در دانشگاه مک‌گیل
مؤسسۀ مطالعات اسلامی در دانشگاه مک‌گیل در سال ۱۹۵۲ با تلاش‌های ویلفرد کانتول اسمیت تأسیس شد. کانتول اسمیت که درجۀ کارشناسی‌اش در زبان‌های شرقی را از دانشگاه تورنتو گرفته بود برای مدت هفت سال به‌عنوان مبلغ دینی در هندوستان تاریخ هند و اسلام را تدریس می‌کرد. در مدتی که او در لاهور بود مدیریت کلیسای شمال هند را برعهده داشت و کتاب «اسلام مدرن در هندوستان: یک تحلیلی اجتماعی» را به رشتۀ تحریر درآورد. البته جلوی انتشار این کتاب در هندوستان به جهت رویکرد کمونیستی‌اش گرفته شد. اسمیت به‌وضوح جدال میان هند و پاکستان و درگیری‌های خونین بین آنها را می‌دید؛ درگیری‌هایی که از تفاوت‌های دینی ناشی می‌شدند. همین وی را به مبانی دینی علاقمندتر کرد. اسمیت در سال ۱۹۴۸ از دانشگاه پرینستون مدرک دکترایش را گرفت و به استخدام دانشگاه مک‌گیل در زمینۀ ادیان تطبیقی درآمد. در این‌‍جا بود که وی مسئولان دانشگاه را متقاعد کرد که باید در زمینۀ مطالعات اسلامی کار و تلاش و سرمایه‌گذاری کنند.
وی بر مفهوم اسلام دست گذاشت چون معتقد بود بدون فهم دقیق اسلام فهم تاریخ اسلام و جایگاه مسلمانان در تمدن‌های مختلف بشری قابل درک و هضم نیست. او هم‌چنین بر این عقیده بود که بدون حضور خود مسلمانان بسیاری از پژوهش‌ها و مطالعات اسلامی عقیم و ابتر می‌مانند و مغرب‌زمینیان بدون مدد و یاری پژوهشگران مسلمان توان آن را ندارند که این مطالعات را به‌خوبی به سامان برسانند. با تکیه بر این بینش بود که مؤسسۀ مطالعات اسلامی با یک کتابخانۀ تأسیس شد. در این مدت وقت زیادی از وی صرف این می‌شد که میان پژوهشگران مسلمان و غربی گفت‌وگو و مکالمه ایجاد کند تا بدین وسیله درک متفقابلی بین این پژهش‌گران که از فرهنگ‌های مختلف بودند به وجود آید. اسمیت کتابخانۀ مؤسسه را با ۲۵۰ کتاب افتتاح کرد. گسترش این کتابخانه به حدی بود که هم‌اکنون این کتابخانه بیش از ۱۱۰۰۰۰ جلد کتاب را در خود جای داده است. از این تعداد بیش از نیمی از آثار به زبان‌های اسلامی است. مجموعه‌های نفیسی از کتاب و آثار در این کتابخانه موجودند که در هیچ کجای دیگر جهان نمی‌توان آنها را یافت. این آثار هم کتاب چاپی، هم نسخه‌های خطی و هم آرشیوهای صوتی – تصویری هستند. کتاب‌های این کتابخانۀ عظیم به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، ایتالیایی، اسپانیایی، روسی، اردو، فارسی، عربی و ترکی هستند. با تلاش‌ها و کوشش‌های دکتر اسمیت و شاگردان وی مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل هم‌اکنون از مهم‌ترین مراکز اسلام‌شناسی در آمریکای شمالی به حساب می‌آید.
رابطۀ میان مؤسسۀ مطالعات اسلامی مک‌گیل با مراکز دانشگاهی ایران
در این میان رابطۀ مؤسسۀ مطالعات اسلامی مک‌گیل با مراکز دانشگاهی ایران به‌خصوص دانشگاه تهران هم قابل توجه است. دکتر مهدی محقق که سابقۀ دو سال تدریس در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۳ در دانشکدۀ مطالعات شرقی و آفریقائی دانشگاه لندن (SOAS) را داشت، در سال ۱۹۶۵ از طرف دانشگاه تهران برای تدریس زبان و ادب فارسی به آن مؤسسه اعزام شد و در طی سه سال اقامت خود در کانادا موفق شد که توجه استادان و دانشجویان مؤسسه را به فلسفه و کلام و عرفان و اصول فقه شیعی که تا آن وقت در آن دیار ناشناخته مانده بود جلب کند و خود به تدریس این علوم بپردازد.
وی با همکاری پروفسور توشی هیکو ایزوتسو نشر مجموعه‌ای از متون فلسفی و کلامی و عرفانی را باعنوان «سلسله دانش ایرانی» پایه‌ریزی کرد و سپس این همکاری علمی را به تهران منتقل نمود.
دکتر چارلزآدامز رئیس مؤسسۀ مطالعات اسلامی به جهت تمرکز این فعالیت‌های مشترک توانست موافقت هیئت امنای دانشگاه مک‌گیل را برای تأسیس شعبه‌ای از مؤسسه در تهران اخذ کند و سپس با موافقت وزارت امور خارجه ایران و وزارت علوم و آموزش عالی این شعبه در تاریخ ۱۴ دیماه ۱۳۴۷ مصادف با ۴ ژانویه ۱۹۶۹ طی مراسمی با سخنرانی آقایان، پروفسور فضل الله رضا (رئیس دانشگاه تهران)، دکتر عبدالله فریار (معاون وزارت علوم و آموزش عالی) و دکتر سید حسین نصر (رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی) از طرف ایران، و آقایان، جناب کریستوفر ابرتز (سفیر کشور کانادا در ایران)، پروفسور استانلی فراست (رئیس دانشکده مطالعات و تحقیقات عالی دانشگاه مک گیل) و پروفسور چارلز آدامز (رئیس مؤسسه مطالعات اسلامی آن دانشگاه از طرف کانادا) در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران افتتاح شد.
مؤسسه تهران سپس فعالیت خود را آغاز کرد و آقایان پروفسور ایزوتسو (استاد فلسفه اسلامی) و دکتر هرمان لندلت(استاد تصوف اسلامی) در پایه‌ریزی و شکل‌گیری آن همکاری و یاری کردند.
هزینه این مؤسسه از سال ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۵۰ از طرف دانشگاه مک‌گیل تأمین می‌شد و سپس در این سال به جهت مضیقه‌هایی که برای آن دانشگاه در نتیجۀ اختلاف فرانسوی‌زبان‌ها و انگلیسی زبان‌ها در ایالت کبک فراهم آمده بود کمک آن دانشگاه قطع شد و مؤسسه در آستانۀ تعطیل و انحلال قرار گرفت.
دکتر سید حسین نصر طی نامه‌ای به رئیس دانشگاه تهران با تأکید بر این‌که «این مؤسسه یکی از مهم‌ترین مراکز موجود برای معرفی فلسفۀ اسلامی مخصوصاً فلسفۀ مخصوص ایران در قرون اخیر است» درخواست کرد که دانشگاه تهران سالانه صد و پنجاه هزار تومان که معادل بیست هزار دلار آن زمان بود به مؤسسه کمک کند و در برابر نام و نشان دانشگاه تهران همپایه با نام و نشان دانشگاه مک گیل در انتشارات و مکاتبات قرار گیرد و نیز مؤسسه استادان و دانشجویان دانشگاه تهران را در فعالیت‌های علمی خود شرکت دهد.
مؤسسۀ مطالعات اسلامی تا سال ۲۰۰۱ بخشی از گروه مطالعات کارشناسی ارشد و دکترا بود اما پس از این به گروه هنرها ملحق شد و تلاش خود را برای فهم تمدن اسلامی با تکیه بر مبانی فکری اسلام پی گرفت. این مؤسسه هرچند به مبانی تفکر اسلامی علقه و علاقه نشان داده با نسبت میان وضعیت کنونی تمدن اسلامی با این مبانی عقیدتی هم بیگانه نیست و به این موضوع هم عطف توجه بسیاری نشان داده است.
برخی از درس‌هایی که در این مؤسسه ارائه می‌شوند عبارتند از: زبان‌های اسلامی (عربی، فارسی، ترکی و اردو)، تاریخ اسلام، نهادهای اجتماعی و اقتصادی اسلام، تفکر اسلامی و پیشرفت‌ها و گسترش‌های اسلام در زمانۀ ما در سرتاسر جهان. این درس‌ها همان‌طور که از عناوین آنها هم مشخص هستند در صدد هستند نسبت میان تمدن اسلام و مبانی اسلام را برجسته کنند.
هدف دکتر اسمیت مبنی بر این‌که مسلمانان و غیرمسلمانان با هم در گسترش مطالعات اسلامی در این مرکز با هم همکاری کنند هنوز هم دنبال می‌شود و در این مؤسسه پژوهشگران و دانشجویانی از جای جای جهان ما حضور دارند. در این میان حضور دانشجویان مسلمان ایرانی، عرب نمایان بوده و هست.
برخی از اعضای هیئت علمی این مؤسسه بدین قرارند: مالک ابی صعب (متخصص تاریخ جدید خاورمیانه و تاریخ زنان)، رولا ابی صعب (متخصص زبان عربی)، شکری گوهر (متخصص زبان عربی)، مایکل هارتمن (متخصص ادبیات عرب)، پرشنت کشاومورتی (متخصص زبان و ادبیات فارسی)، ستراگ مانوکیان (متخصص انسان‌شناسی و ایران)، خالد مصطفی مدنی (متخصص اسلام و سیاست در آفریقا)، دیوید نانسکی ول (متخصص زبان عربی)، لیلا پارسونز (متخصص تاریخ خاور میانۀ جدید)، جمیل راغب (متخصص تاریخ علم در اسلام)، پونه شعبانی جدیدی (متخصص زبان و زبان‌شناسی فارسی) و رابرت ویسنوفسکی (متخصص فلسفه و کلام اسلامی.
هم‌چنین پژوهش‌گرانی چون: تارو میمورا، رضا پورجوادی، سالی راغب و سرجری تورکین هم در این مؤسسه حضور دارند[2].
[1] تکیم، نامۀ فرهنگی کانادا، ش ۳
[2] نامۀ فرهنگی کانادا، ش ۳