پیش‌نویس:قاضی ابویوسف
قاضی ابویوسف بعقوب بن ابراهیم ابن سعد ابن جبیر انصاری (م ۱۸۲ ه ق) از معروفترین شاگردان امام ابوحنیفه بود که تاْثیر بسزایی نیز در شکل گیری مذهب حنفی داشته است.[۱]امروزه آثار به جای مانده از ابویوسف چون «اختلاف الامصار» ، «الرد علی سیر الاْوزاعی» و «الخراج» و «الجوامع» در حوزه ی اختلافات و کتبی چند در ابواب فقهی مختلف چون «کتاب الصلاه» و «کتاب الزکاه» و غیره[۲] از زمره ی منابع دست اول در مورد مذهب حنفی محسوب می شود. بدیهی است چنانکه ضروریست هر فقیه مسلمان در فتاوای خود به احادیث نبوی نیز توجه داشته باشد امام ابویوسف نیز همواره احادیث پیامبر (ص) را مورد عنایت ویژه ی خویش قرار می داد. شاید بتوان گفت که ابویوسف اولین شخصیتی بود که میان اندیشه ی اهل رأی و اهل حدیث جمع نمود و بیشترین توجه خویش را در فتاوای فقهی به احادیث پیامبر‹ص› مبذول داشت.
کتاب الخلاف
معرفی کتاب
نام کتاب: الخلاف فی الاحکام نویسند: ابوجعفر محمد ابن حسن طوسی موضوع کتاب: فقه مقارن زبان: عربی
معرفی اجمالی
این کتاب که بنام های الخلاف، الخلاف فی الاحکام یا مسائل الخلاف یاد می شود یکی از مهم ترین کتاب های فقهی و منبع و مرجع مسائل و موضوعات فقهی هست که توسط ابو جعفر محمد ابن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی یا شیخ الطائفه تالیف شده است و از جمله نخستین کتاب هایی هست که با موضوع فقه مقارن نوشته شده است. یکی از راه های مهم تقریب بین مذاهب اسلام تدوین کتاب ها با موضوع فقه مقارن هست که در آن موضوعات و ابواب فقهی از همه مذاهب اسلامی بیان می شود و دیدگاه هر فقیه از فقهای مذاهب مختلف اسلامی مطرح می شود.
نهضت تدوین فقه مقارن
نهضت تدوین کتاب‌ها با موضوع فقه مقارن توسط سید مرتضی با نوشتن کتاب الانتصار آغاز شد و شاگردش شیخ طوسی با پیروی از استاد خود کتاب الخلاف را در همین زمینه تدوین کرد. کتاب خلاف یکی از جامع ترین کتاب‌ها در زمینه فقه مقارن هست که دیدگاه فقهی مذاهب خمسه اسلامی را بیان نموده است. البته تدوین کتاب با موضوع فقه مقارن توسط علماء اهل سنت قبل شیعه آغاز شده است و در اول قرن چهارم توسط طبری از علماء عامه کتاب اختلاف الفقها در همین زمینه نوشته شده است. از آنجا شیخ طوسی کتاب خلاف را پس از کتاب های دیگر فقهی نوشته در بسیاری از ابواب دلیل نظر خود را به کتاب‌های دیگر ارجاع داده است. در این کتاب یک دوره فقه کامل از طهارت تا دیات را با مطرح کردن دیدگاه های فقهی مذاهب خمسه اسلامی با ادله آنان بصورت مقارنه ای و مقایسه ای بحث کرده است. شیخ طوسی دراین کتاب بعد از مطرح کردن دیدگاه مذاهب دیگر اسلامی دیدگاه شیعه را بیان می کند و با بیان دلیلنا اجماع الفرقه و اخبارهم دلیل حکم شرعی دیدگاه شیعه را مطرح می کند.
تلخیص کتاب الخلاف
این کتاب از همان زمان تالیف مورد توجه فقهای اسلام واقع شد و شرح و تلخیص هایی بر آن نوشته شده است. 1 ـ «الموتلف من المختلف بین ائمه السلف» که امین الاسلام طبرسی (م 548 ق) صاحب کتاب تفسیر مجمع البیان آن را به عنوان «تلخیص الخلاف» تدوین کرده است. 2 ـ منتخب الخلاف یا تلخیص الخلاف، تالیف شیخ مفلح بن حسن صیمرانی بحرانی (م بعد از 887 ق).
شیوه استدلال در کتاب الخلاف
شیوه بحث شیخ طوسی در این کتاب به این صورت است که ادله متفاوتی را برای اثبات نظر حق و فتوای فقهای شیعه به کار برده است؛ مثل: 1 ـ استناد به ظهورآیات قرآن و اخبار آحاد: با عبارت دلیلنا عموم ظاهر القرآن و الاخبار؛ 2 ـ استناد به دلیل عام و نفی مخصص؛ با عبارت ذلک عام و تخصیصه یحتاج الی دلیل؛ 3 ـ دلالت امر بر وجوب؛ 4 ـ استدلال به خبرواحد؛ 5 ـ دلالت امر بر فور؛ 6 ـ استناد به گفتار لغت شناسان؛ 7 ـ ارجاع به مطالب کتاب اصول فقه: با عبارت دلیلنا ما ذکرناه فی الکتاب فی الاصول؛ 8 ـ ارجاع به مطالب کتاب های حدیثی و فقهی خود؛ 9 ـ اجماع شیعه؛ 10 ـ دلالت اصول یا نحوه خطاب و دلیل خطاب؛ 11 ـ توجه ویژه به احادیث نبوی که مورد قبول اهل سنت می باشد. این کتاب در بیش از پنج مجلد بارها در کشورهای اسلامی مثل عراق و ایران به چاپ رسیده است.