نقد و بررسی ادله قائلین به لزوم مرجعیت روایات در تفسیر قرآن

از جمله مسائلی که در مبانی تفسیری بررسی مستقل ان لازم است مساله لزوم یا عدم لزوم مرجعیت روایات در فهم قرآن است. برخی از عالمان فریقین معتقدند قرآن بدون روایات تفسیری قابل فهم نیست بنابر این در تفسیر ایات لازم است به سراغ روایات پیامبرص – بر اساس مبنای فریقین -  و نیز روایات اهل بیت ع – بر اساس مذهب امامیه- و روایات صحابه و تابعین – بر اساس مبنای اهل سنت – رفته واز انها در فهم ایات استمداد نمود. لازم به ذکر است که لازمه مبنای مذکور  - همانطور که قائلین  ان معتقدند - عدم حجیت ظواهر قرآن برای دیگران خواهد بود.  در این مرحله نخست دیدگاه فریقین را نسبت به این مساله بیان نموده و انگاه به نقد و بررسی انها می پردازیم:

گفتار اعلام فریقین در عدم امکان فهم قرآن بدون روایات

ملا امین استر ابادی در الفوائد المدنیه

ایشان از جمله شخصیت هائی است که معتقدند قرآن بدون روایات قابل تفسیر نیست و لازم است در تفسیر قرآن به روایات اهل بیت ع مراجعه گردد.

نکات اصلی دیدگاه ایشان به شرح ذیل می باشد:

1- احادیث زیاد بیانگر ان است که  تفسیرقرآن از جمله شئونات اهل بیت ع می باشد. ایشان  در تییین  اینکه استنباط احکام نظری از قرآن و سنت مخصوص ائمه ع بوده و دیگران حق ورود در ان را ندارند دلائلی را نقل می کند از جمله اینکه پیامبر ص علم تفسیر قرآن – ناسخ و منسوخ ظاهر و باطن و...-  را  به امیر المومنین ع و اهل بیتش ع اختصاص داد بعلاوه اینکه بر اساس برخی از روایات بسیاری از امور قرآن در نزد اهل بیت ع بوده که در اختیار مردم قرار نگرفته است.[1]  

2- مخاطب ایات امرکننده به تدبر در قرآن،  اهل بیت ع می باشند.ایشان ضمن رد استدلال برخی از مفسران به ایاتی نظیر: " لعلمه الّذین یستنبطونه منهم " – که بظاهر  فهم و تفسیر قرآن  بدون روایات را ممکن می داند - مدعی است  مخاطب این ایات، اهل الذکر  و ائمه ع می باشد.[2]

ایشان کلام ابن عباس را که تفسیر قرآن را به چهار قسم تقسیم نموده و فقط  برخی از ان اقسام برای غیر معصومین ممکن می باشد [3] خالی از ابهام دانسته و می نویسد:

ظاهرگفتارابن عباس این است که برخی از معانی قرآن از ضروریات دینی بوده که درکش بر همگان بدیهی و روشن است بگونه ای که همه مسلمین بدان اذعان دارند.  برخی از معانی قرآن هم تنها برای کسانی که عارف به لغت عربی هستند واضح و ضروری است اما برخی از معانی بگونه ای است که فقط علماء نسبت بدان اگاهی دارند.[4]

ایشان  ادامه می دهد  مراد ابن عباس از  علماء در قسم سوم اهل بیت ع می باشند بجهت انکه او از شاگردان امام علی ع بوده و گفتارش موافق مطلبی است که از امام ع شنیده است.[5]

محدث بحرانی در تفسیر برهان

ایشان در بیان اینکه تفسیر قرآن فقط با روایات ممکن خواهد بود می نویسد:

"مردم عصر خود را می بینم که به تفاسیر غیر معصوم روی اورده اند در حالی که لازم است در تفسیر و تاویل قرآن تنها به اهل بیت رجوع کنند بجهت انکه علم تاویل و تنزیل تنها در اختیار انان است. [6]"

ابن تیمیه:

تبیین دیدگاه ایشان در لزوم مراجعه به روایات در تفسیر قرآن مبتنی بر بیان نکات ذیل می باشد:

1-تبیین همه قرآن توسط پیامبر ص برای صحابه

ایشان در کتاب "مقدمة فی أصول التفسیر" تحت عنوان:" فصل فی عنایة الصحابة والتابعین بمعانی القرآن" اظهار می دارد تمام قرآن توسط پیامبر ص برای صحابه تفسیر شده است و در این راستا به ایات و  روایاتی نیز استناد می کند.[7]

2- دریافت تفسیر جامع قرآن توسط تابعین از صحابه

ایشان در رابطه  لزوم رجوع به تابعین  در تفسیر قرآن معتقد است انان همه تفسیر قرآن را از صحابه دریافت نمودند و در این زمینه نمونه هائی را نقل می کند. [8]

3- مراتب چهارگانه تفسیر قرآن که  برترین انها روش تفسیر قرآن به قرآن می باشد :

از منظر ایشان تفسیر قرآن دارای چهار مرحله می باشد: 1-تفسیر قرا ن به قرآن -2-تفسیر قرآن به روایات پیامبر-3- تفسیر قرآن به روایات  صحابه -4- تفسیر قرآن به روایات تابعین  که بصورت ترتب لازم است بر اساس ان عمل گردد. ایشان معتقد است بهترین روش تفسیر، تفسیر قرآن به قرآن و بعد از ان تفسیر قرآن به روایات  نبوی و بعد از ان تفسیر به قول صحابه و در مرتبه نهائی تفسیر به روایات تابعین می باشد..[9]

4-لزوم رجوع به سنت در تفسیر قرآن  در صورت فقدان تفسیر قرآن به قرآن

گفتار ایشان در این زمینه به شرح  ذیل می باشد:

سنت نیز همانند قرآن است که از طریق وحی  به پیامبر ص القا شده است بنابر این هرگاه تفسیر قرآن بوسیله تدبردر قرآن ممکن نبود لازم است به سنت رجوع گردد همانگونه که در روایت معاذبن جبل این مطلب ذکر شده است..[10]

5-لزوم تفسیر قرآن به اقوال صحابه

ایشان در زمینه تفسیر قرآن به گفتار صحابة – در صورت فقدان تبیین ان از قرآن و روایات نبوی، می نویسد: هر گاه در قرآن و سنت، تفسیری از ایات یافت نشد لازم است به گفتار صحابه مراجعه گرددچون انان بدلیل شهود و حضورشان در عصر نزول اگاهی بیشتری به مسائل قرآن خواهند داشت  [11]

6-لزوم تفسیرقرآن به قول تابعین فی الجمله

ایشان در زمینه رجوع به قول تابعین  تحت عنوان: "فصل تفسیر القرآن بأقوال التابعین" می نویسد:

هر گاه در قرآن و سنت و کلام صحابه تفسیری از ایات یافت نشد سیره بسیاری از عالمان  مراجعه به گفتار تابعین می باشد. [12]

البته می گوید هر چند برخی رجوع به تابعین  را درتفسیر قرآن ناصواب می داننداما قول درست ان است که رجوع به تابعین در تفسیر قرآن تنها زمانی است که همه انان بر چیزی اجماع کنند و در صورت اختلاف، قول هیچیک  بر دیگری ترجیح نخواهد داشت: [13]               

از مطالبی که بیان گردید معلوم شد در بین اعلام فریقین عده ای قائل به لزوم رجوع به روایات در تفسیر قرآن و عدم جواز تفسیر به غیر این روش می باشند

نقد و بررسی گفتار قائلین به لزوم مراجعه به روایات در فهم قرآن

در برابر دیدگاه قائلین به لزوم رجوع به سنت و صحابه در فهم و تفسیر قرآن  برخی از اعلام فریقین به نقادی انها پرداخته و معتقدند بدون روایات نیز می توان قرآن را تفسیر نمود. دراینجا به بیان برخی از این اقوال می پردازیم:

شیخ طوسی:

ایشان در تفسیر "التبیان فی تفسیر القرآن" ضمن بیان دیدگاه قائلین به لزوم مراجعه به روایات در تفسیر قرآن، انرا مناقض با اموزه های قرآن دانسته و معتقد است باید از ظاهر روایاتی که دلالت بر چنین معنائی دارند چشم پوشید:

چگونه می توان در کلام خداوند متعال قائل به تناقض شد بدین معنا که ایا معقول است که خداوند متعال در ایات متعدد، قرآن را کتابی قابل فهم برای مردم دانسته و از طرفی فهم انرا مبتنی بر رجوع به اهل بیت دانسته و انرا از دسترس مستقیم  مردم خارج نماید.بعلاوه انکه مبنای مذکور چگونه با روایات عرض احادیث بر قرآن مطابقت خواهد داشت.  [14]

ایشان بعد ازذکرتنافی ادعای قائلین به مرجعیت روایات درفهم قرآن  با مضامین ایات و روایات مختلف، در تبیین  اقسام و صور چهارگانه مواجهه بامعانی قرآن  می فرماید:

صورت اول: ایاتی که علم به معانی ان مختص به خداوند متعال می باشد نظیر ایه: یسألونك عن الساعة أیان مرساها قل: إنما علمها عند ربی لا یجلیها لوقتها إلا هو

صورت دوم: ایاتی که معانی ظاهری شان مراد واقعی بوده و برای کسانی که عارف به لغت عرب می باشند قابل درک می باشد نظیر ایه: ولا تقتلوا النفس التی حرم الله إلا بالحق " ومثل قوله تعالى: ( قل هو الله أحد )  

صورت سوم: ایاتی که مجمل بوده  و از ظهورشان مراد واقعی بدست نمی اید نظیر ایه: ( أقیموا الصلاة، وآتوا الزكاة ) که نمی توان تقاصیل احکام نماز و زکات را از ایه مذکور درک کرد. 

صورت چهارم: ایاتی که مشتمل بر الفاظ مشترک بوده و مراد واقعی در ان مشخص نیست که در این فرض، هیچیک از معانی بر دیگری ترجیح نداشته و تنها می توان بصورت احتمال هر یک را مراد واقعی دانست. اری در صورت وجود روایت از معصوم می توان به مراد واقعی ایه پی برد. [15]

نتیجه انکه بر اساس دیدگاه شیخ طوسی، فهم فی الجمله قرآن  - بدون  مراجعه به روایت لااقل درفرض دوم و چهارم - خواهد بود.

علامه طباطبائی در المیزان

نقد علامه طباطبائی به گفتار اخباریین  در لزوم مرجعیت روایات  در فهم قرآن مشتمل بر اموری است که در اینجا بیان می کنیم:

1 – تنافی ادعای اخباریین  با ایات متعدد قرآنی 

متن کلام ایشان در پاسخ  به ادعای اخباریین  به شرح ذیل است:

آیات قرآن عموم افراد بشر از كافر و مؤمن از آنان كه عصر رسول خدا ( ص ) را درك كردند و آنان را كه درك نكردند دعوت مىكند به اینكه پیرامون قرآن تعقل و تامل كنند، در بین آن آیات، خصوصا آیه: « أفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّه لَوَجَدُوا فِیه اخْتِلافاً كَثِیراً » دلالت روشنى دارد بر اینكه معارف قرآن معارفى است كه هر دانشمندى با تدبر و بحث پیرامون آن مىتواند آن را درك كند، و اختلافى كه در ابتدا و به ظاهر در آیات آن مىبیند بر طرف سازد، و با اینكه این آیه در مقام تحدى و بیان اعجاز قرآن است، معنا ندارد در چنین مقامى فهم قرآن را مشروط به فهم صحابه و شاگردان ایشان بدانیم، حتى معنا ندارد كه در چنین مقامى آن را مشروط به بیان رسول خدا ( ص ) بدانیم.

چون آنچه این آیه شریفه بیان نموده یا معنایى است موافق با ظاهر آیه كه خود الفاظ آیه، آن معنا را مىفهماند، هر چند كه احتیاج به تدبر و بحث داشته باشد، و یا معنایى است كه ظاهر آیه نامبرده آن را نمىرساند خلاصه كلام، اینكه مىفرماید: « چرا در قرآن تدبر نمىكنید » منظورش معنایى است خلاف ظاهر این عبارت، چنین سخنى مناسب مقام تحدى نیست، و حجت با آن تمام نمىشود، و این بسیار روشن است..[16]

.ایشان ادامه می دهد: استغنای قرآن در تفسیر به غیر خود منافاتی با رجوع به روایات در بیان تفصیلی احکام و نظائر ان نخواهد داشت:

...بله، البته جزئیات احكام چیزى نیست كه هر كس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بیانات رسول خدا ( ص ) آن را از قرآن كریم استخراج كند، هم چنان كه خود قرآن هم مردم را به آن جناب ارجاع داده، و فرموده: « ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوه وَما نَهاكُمْ عَنْه فَانْتَهُوا » و در این معنا آیاتى دیگر نیز هست، و همچنین جزئیات قصص و معارفى از قبیل مساله معاد..[17]

2-تنافی ادعای اخباریین فریقین با روایات متواتر 

ایشان در تمسک به روایات متواتر  جهت رد ادعای اخباریین فریقین  می نویسد:

علاوه بر اینكه اخبار متواتره اى از آن جناب رسیده كه امت را توصیه مىكند به تمسك به قرآن، و اخذ به آن، و اینكه هر روایتى از آن جناب به دستشان رسید عرضه بر قرآنش كنند، اگر با قرآن مطابق بود به آن عمل كنند، و گرنه به دیوارش بزنند، و این توصیه ها وقتى معنا دارد كه تمامى مضامین احادیث نبوى را بتوان از قرآن كریم در آورد، و گرنه اگر بنا باشد استفاده آنها منوط به بیانى از رسول خدا ( ص ) باشد دور لازم مىآید، ( یعنى لازم مىآید كه فهم قرآن منوط به بیانات رسول خدا ( ص ) باشد، و فهم بیانات رسول خدا ( ص ) هم منوط به فهم قرآن باشد، كه اصطلاحا این را دور و محال مىدانند).[18]

3-  اختلاف در روایات  صحابه مانع از مرجعیت انان در تفسیر قرآن خواهد بود:

گفتار ایشان در این زمینه به شرح ذیل می باشد:

... احادیثى كه از طرق صحابه از رسول خدا نقل شده در بین خود آنها اختلاف، و بلكه در بین احادیثى كه از یكى از صحابه نقل شده اختلاف هست، و این بر هیچ حدیث شناس متتبع پوشیده نیست.[19]

4- تنافی ادعای اخباریین فریقین با روش صحابه در موارد اختلاف اقوال در تفسیر ایات  

ایشان در این زمینه می نویسد:

اگر کسی بگوید در موارد اختلاف روایات صحابه در تفسیر، مسلمانان مىتوانند از بین اقوالى كه صحابه در معناى یك آیه دارند قولى را اختیار كنند كه مخالف اجماع نباشد، این سخن مردود است، براى اینكه خود صحابه این راه را، راه حل ندانسته و به این روش عمل نكرده‌اند، و وقتى از یكى از ایشان تفسیر آیه اى سؤال مىشده بدون پروا از مساله اجماع، تفسیرى مىكرده كه مخالف تفسیر سایر صحابه بوده است، آن وقت چطور بگوئیم دیگران از مخالفت اجماع پرهیز نموده، و تنها نظریه اى بدهند كه در اقوال صحابه وجود داشته باشد، با اینكه قول صحابه هیچ فرقى با سایر اقوال ندارد، و بر سایر امت حجت نیست و چنان نیست كه مخالفت با قول یك صحابى بر سایر اصحاب حلال و بر دیگر مردم حرام باشد..[20]

5-توالی فاسدی که بر نظریه اخباریین فریقین – مرجعیت روایات در فهم قرآن - مترتب می شود:

ایشان در این زمینه می فرماید:

علاوه بر اینكه اكتفاء كردن به اقوال مفسرین صدر اسلام، و تجاوز نكردن از آن در فهم معانى آیات، باعث مىشود كه علم در سیر خود متوقف شود، و آزادى در تفكر از مسلمین سلب گردد، هم چنان كه دیدیم ( در اثر سانسور شدن بحث از ناحیه بعضى خلفا ) مسلمانان صدر اول، نظریه قابل توجهى در این باب از خود بروز ندادند، و به جز كلماتى ساده و خالى از دقت و تعمق از ایشان به یادگار نمانده، در حالى كه قرآن به حكم آیه: « وَنَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَیْءٍ » مشتمل بر دقائقى از معارف است.

و اما اینكه بعید شمردند كه معانى قرآن بر صحابه پوشیده مانده باشد، با اینكه مردمى فهمیده و كوشاى در فهم بوده‌اند استبعادى است نابجا، به دلیل همان اختلافى كه در اقوال آنان در معانى بسیارى از آیات هست، و اختلاف و تناقض جز با پوشیده ماندن حق و مشتبه شدن راه حق و راه باطل، تصور ندارد [21]

6- فهم قرآن بر متدبرین در ایات پوشیده نیست:

ایشان در این زمینه – امکان فهم قرآن بوسیله تدبر در ایات قرآن - می فرماید :

حق مطلب این است كه: راه به سوى فهم قرآن به روى كسى بسته نیست، و خود بیان الهى و ذكر حكیم بهترین راه براى فهم خودش مىباشد، به این معنا كه قرآن كریم در بیانگرى مقاصدش احتیاج به هیچ راهى دیگر ندارد، پس چگونه تصور مىشود كتابى كه خداى تعالى آن را هدایت و نور معرفى كرده و « تبیان كل شىء » خوانده، محتاج به هادى و رهنمایى دیگر باشد، و با نور غیر خودش روشن، و با غیر خودش مبین گردد.[22]

7-عدم تنافی قول به استغنای قرآن در تفسیر به غیر قرآن  با حدیث ثقلین

علامه در این زمینه نخست به ذکرگفتار اخباریین در تمسک به حدیث ثقلین در اثبات مدعای خود پرداخته و می فرماید:

  باز ممكن است اخباریین و قائلین به لزوم مرجعیت روایات در تفسیر بگویند: از رسول خدا ( ص ) به نقل صحیح رسیده است كه در آخرین خطبه اى كه ایراد كرد فرمود: « انى تارك فیكم الثقلین، الثقل الاكبر و الثقل الاصغر، فاما الاكبر فكتاب ربى، و اما الاصغر فعترتى اهل بیتى، فاحفظونى فیهما، فلن تضلوا ما تمسكتم بهما ».

و این سخن را شیعه و سنى به طرق متواتره از جمعیتى بسیار از صحابه رسول خدا ( ص ) از آن جناب نقل كرده‌اند، كه علماى حدیث عده آن صحابه را تا سى و پنج نفر شمرده‌اند، و در بعضى از این طرق عبارت « لن یفترقا حتى یردا على الحوض » نیز آمده، و این حدیث دلالت دارد بر اینكه قول اهل بیت ( ع ) حجت است.پس هر چه در باره قرآن گفته باشند حجت و واجب الاتباع است، و باید در معناى قرآن تنها به گفته آنان اكتفاء كرد، و گرنه لازم مىآید كه اهل بیت با قرآن نباشند، و از آن جدا محسوب شوند.

ایشان در پاسخ گفتار فوق می فرماید:

... این حدیث نمىخواهد حجیت ظاهر قرآن را باطل نموده و آن را منحصر در ظاهر بیان اهل بیت ( ع ) كند، چگونه ممكن است چنین چیزى منظور باشد، با اینكه در متن همین حدیث فرموده: « قرآن و عترت هرگز از هم جدا نمىشوند ». و با این بیان مىخواهد قرآن و عترت را با هم حجت كند.

پس این حدیث به ما مىگوید قرآن بر معانى خود دلالت دارد و معارف الهیه را كشف مىكند و اهل بیت ( ع ) ما را به طریق این دلالت هدایت نموده، به سوى اغراض و مقاصد قرآن راهنمایى مىكنند.

علاوه بر اینكه نظیر روایاتى كه از رسول خدا ( ص ) در دعوت مردم به اخذ قرآن و تدبر در آن و عرضه احادیث بر آن وارد شده، روایاتى هم از ائمه اهل بیت ( ع ) وارد شده است..[23]

8-سیره اهل بیت در اثبات روش تدبر در قرآن و تعلیم روش استغنای قرآن در تفسیر قرآن به غیر خود

ایشان در این زمینه می فرماید:

در گروه بسیارى از روایات تفسیرى كه از این خاندان رسیده طریقه استدلال به آیه اى براى آیه دیگر، و استشهاد به یك معنا بر معناى دیگر به كار رفته، و این درست نیست مگر وقتى كه معنا معنایى باشد كه در افق فهم شنونده باشد، و ذهن شنونده بتواند مستقلا آن را درك كند، چیزى كه هست به او سفارش كنند از فلان طریق معین در این كلام تدبر كن..[24]

9-تمسک به روایات در اثبات  استغناء فهم و تفسیر قرآن  از غیر خود -حتی روایات- :

در این زمینه علامه می فرماید:

.... روایاتى از اهل بیت ( ع ) رسیده كه بطور صریح دلالت بر همین معنا – عدم لزوم رجوع به حدیث در فهم قرآن- دارد، نظیر روایتى كه صاحب محاسن آن را بسند خود از ابى لبید بحرانى از ابى جعفر ( ع ) نقل كرده كه در ضمن حدیثى فرمود: « هر كس خیال كند كه كتاب خدا مبهم است هم خودش هلاك شده و هم دیگران را هلاك كرده »، و قریب به این مضمون باز در محاسن و احتجاج از همان جناب آمده و آن این است كه فرمود: « وقتى از چیزى برایتان سخن مىگویند و خلاصه وقتى حدیثى و یا سخنى از من مىشنوید همان مطلب را از كتاب خدا بپرسید،... »[25]الحدیث

نتائج  فصل پنجم :

از مجموع مباحثی که در فصل پنجم مطرح  گردید امور ذیل اثبات شد:

1-  عدم تمامیت ادله قائلین به لزوم  مراجعه به روایات در تفسیر و فهم  قرآن

2-  برترین روش فهم و تفسیر قرآن، تدبر درایات قرآن می باشد.

3-  احادیث و سیره اهل بیت ع،  روش تدبر در قرآن و استنباط معارف  و احکام الهی از ان  را –  تفسیر و درک معارف  قرآن از طریق  تدبر در ایات - به مسلمانان اموزش داده اند.

---

... وتلك الأحادیث الشریفة – نظیر: "أنّ تفسیر القرآن لا یجوز إلاّ بالأثر الصحیح والنصّ الصریح  و من فسّر القرآن برأیه فأصاب..."- مع تواترها معنىً صریحة فی أنّ استنباط الأحكام النظریةمن كتاب الله ومن السنّة النبویة شغلُهم -سلام الله علیهم - لا شغل الرعیة، معلّلا بأنّه ( صلى الله علیه وآله ) بأمر الله تعالى خصّ أمیر المؤمنین وأولاده الطاهرین ( علیهم السلام ) بتعلیم ناسخ القرآن ومنسوخه وبتعلیم ما هو المراد منه وبتعلیم أنّ أیّة آیة من القرآن باقیة على ظاهرها وأیّة آیة لم تبق منه على ظاهرها، وبأنّ كثیراً من ذلك مخفی عندهم ( علیهم السلام ) وبأنّ ما اشتهر بین العامّة - من أنّ كلّ ما جاء به النبیّ ( صلى الله علیه وآله ) من حكم وتفسیر ونسخ وتقیید وغیرها أظهره بین یدی أصحابه وتوفّرت الدواعی على أخذه ونشره ولم تقع بعده[1] ( صلى الله علیه وآله ) فتنة اقتضت إخفاء بعضها -غیر صحیح- انتهی –.[1]

[2]همان...و ثانیا انّ أحادیثهم ( علیهم السلام ) صریحة فی أنّ مراده تعالى من قوله ( لعلمه الّذین یستنبطونه منهم ) ومن نظائره أهل الذكر ( علیه السلام ) خاصّة لا صاحب الملكة من الرعیّة

[3]  رک به:  زبده البیان فی احکام القرآن ص 2 : وروی عن عبدالله بن عباس أنه قسم وجوه التفسیر على أربعة أقسام: تفسیر

لا یعذر أحد بجهالته، وتفسیر تعرفه العرب بكلامها، وتفسیر یعلمه العلماء، و تفسیر لا یعلمه إلا الله عز وجل: فأما الذی لا یعذر أحد بجهالته، فهو ما یلزم الكافة من الشرائع التی فی القرآن، وجمل دلائل التوحید وأما الذی تعرفه العرب بلسانها

فهو حقائق اللغة ومصوغ كلامهم وأما الذی یعلمه العلماء فهو تأویل المتشابه و فروع الأحكام وأما الذی لا یعلمه إلا الله عز وجل فهو ما یجری مجرى الغیوب وقیام الساعة تم كلامه.

  [4]:  وأمّا كلام ابن عبّاس: فمعناه واضح لا غبار علیه، وهو أنّ معانی القرآن بعضها من ضروریّات الدین یعرفه المسلمون كوجوب الصلاة والزكاة والحجّ إمّا من القرآن أو من غیره، وبعضها من ضروریّات اللغة یعرفها كلّ عارف بها، وبعضها من النظریّات لا یعلمها إلاّ العلماء.

  الفوائد المدنیه ص 354-357 الظاهر أنّ مراده علماء آل محمّد ( علیهم السلام ) لأنّه من تلامذة أمیر المؤمنین ( علیه السلام والظاهر أنّه تكلّم موافقاً لما سمعه منه ( علیه السلام.– انتهی -  [5]

[6] البرها ن فی تفسیر القرآن ص 6-5....فأقول: إذا عرفت ذلك[6] فقد رأیت عكوف أهل الزمان على تفسیر من لم یرووه عن أهل العصمة ( سلام الله علیهم )، الذین نزل التنزیل والتأویل فی بیوتهم، وأوتوا من العلم ما لم یؤته غیرهم، بل كان یجب التوقف حتى یأتی تأویله عنهم، لأن علم التنزیل والتأویل فی أیدیهم، فما جاء عنهم ( علیهم السلام ) فهو النور والهدى، وما جاء عن غیرهم فهو الظلمة والعمى.ایشان در ادامه شگفتی شان را از برخی علمای معانی و بیان که ادعا می کنند به اسرار الهی در قرآن واقفند ذکر می کند:

والعجب كل العجب من علماء علمی المعانی والبیان، حیث زعموا أن معرفة هذین العلمین تطلع على مكنون سر الله جل جلاله من تأویل القرآن قال بعض أئمتهم: ویل ثم ویل لمن تعاطى التفسیر وهو فی هذین العلمین راجل  وذلك أنهم ذكروا أن العلمین مأخوذان من استقراء تراكیب كلام العرب البلغاء، باحثان عن مقتضیات الأحوال والمقام كالحذف، والإضمار، والفصل، والوصل، والحقیقة، والمجاز، وغیر ذلك. ولا ریب أن محل ذلك من كتاب الله جل جلاله تحتاج معرفة إلى العلم به من أهل التنزیل والتأویل، - وهم أهل البیت ( علیهم السلام ) - الذین علمهم الله سبحانه وتعالى، فلا ینبغی معرفة ذلك إلا منهم، ومن تعاطى معرفته من غیرهم ركب متن عمیاء، وخبط خبط عشواء، فما ذا بعد الحق إلا الضلال فأنى تصرفون ؟

  مقدمة فی أصول التفسیر ص -9- یجب أن یعلم أن النبی صلى الله علیه وسلم بَیَّنَ لأصحابه معانی القرآن كما بین لهم ألفاظه، فقوله تعالى: {لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ } [ النحل: 44 ] یتناول هذا وهذا، [7]

  [8]مقدمة فی أصول التفسیر ص -9- ومن التابعین من تلقى جمیع التفسیر عن الصحابة، كما قال مجاهد: عرضت المصحف على ابن عباس أوقفه عند كل آیة منه وأسأله عنها؛ ولهذا قال الثوری: إذا جاءك التفسیر عن مجاهد فحسبك به؛ ولهذا یعتمد على تفسیره الشافعی والبخاری وغیرهما من أهل العلم، وكذلك الإمام أحمد وغیره ممن صنف فی التفسیر یكرر الطرق عن مجاهد أكثر من غیره.والمقصود أن التابعین تلقوا التفسیر عن الصحابة، كما تلقوا عنهم – انتهی –  

م[9] جموعه الفتاوی ج 13ص 363 و مقدمه التفسیر فإن قال قائل: فما أحسن طرق التفسیر ؟ فالجواب: إن أصح الطرق فی ذلك أن یفسر القرآن بالقرآن، فما أُجْمِلَ فی مكان فإنه قد فُسِّرَ فی موضع آخر، وما اخْتُصِر من مكان فقد بُسِطَ فی موضع آخر، فإن أعیاك ذلك فعلیك بالسنة، فإنها شارحة للقرآن وموضحة له، بل قد قال الإمام أبو عبد اللّه محمد بن إدریس الشافعی: كل ما حكم به رسول اللّه صلى الله علیه وسلم فهو مما فهمه من القرآن، قال اللّه تعالى: {إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیمًا } [ النساء: 105 ]، وقال تعالى: {وَأَنزَلْنَا إِلَیْكَ الذِّكْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُونَ } [ النحل: 44 ]، وقال تعالى: {وَمَا أَنزَلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَابَ إِلاَّ لِتُبَیِّنَ ص -40- لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُواْ فِیهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ } [ النحل: 64 ]، ولهذا قال رسول اللّه صلى الله علیه وسلم: " ألا إنی أوتیت القرآن ومثله معه " یعنی السنة

[10]همان  ج 13ص364 و مقدمه التفسیر "....والسنة أیضًا تنزل علیه بالوحی كما ینزل القرآن، لا أنها تتلى كما یتلى، وقد استدل الإمام الشافعی وغیره من الأئمة على ذلك بأدلة كثیرة لیس هذا موضع ذلك والغرض أنك تطلب تفسیر القرآن منه، فإن لم تجده فمن السنة، كما قال رسول اللّه صلى الله علیه وسلم لمعاذ حین بعثه إلى الیمن: " بم تحكم ؟ " قال: بكتاب اللّه. قال: " فإن لم تجد ؟ " قال: بسنة رسول اللّه. قال: " فإن لم تجد ؟ " قال: أجتهد رأیی. قال: فضرب رسول اللّه صلى الله علیه وسلم فی صدره وقال: " الحمد لله الذی وفق رسولَ رَسُولِ اللّه لما یرضى رسولَ اللّه "، وهذا الحدیث فی المساند والسنن بإسناد جید

همان  ج 13ص365-364 و مقدمه التفسیر وحینئذ، إذا لم نجد التفسیر فی القرآن ولا فی السنة رجعنا فی ذلك إلى أقوال الصحابة، فإنهم أدرى بذلك لما شاهدوه من القرآن، والأحوال التی اختصوا بها، ولما لهم من الفهم التام، والعلم الصحیح، والعمل الصالح، لا سیما علماؤهم وكبراؤهم، كالأئمة الأربعة الخلفاء الراشدین، والأئمة المهدیین؛ مثل عبد اللّه بن مسعود.[11]

مقدمه فی اصول التفسیر ص -46- مجموعه الفتاوی ج 13ص368 إذا لم تجد التفسیر فی القرآن ولا فی السنة، ولا وجدته عن الصحابة، فقد رجع كثیر من الأئمة فی ذلك إلى أقوال التابعین، كمجاهد بن جبر؛ فإنه كان آیة فی التفسیر، كما قال محمد بن إسحاق: حدثنا أبان بن صالح، عن مجاهد قال: عرضتُ المصحف على ابن عباس ثلاث عرضات من فاتحته إلى خاتمته، أوقفه عند كل آیة منه وأسأله عنها. وبه إلى الترمذی،....[12]

[13] مقدمه فی اصول التفسیر ص 47-46- مجموعه الفتاوی ج 13ص370 وقال شعبة بن الحجاج وغیره: أقوال التابعین فی الفروع لیست حجة، فكیف تكون حجة فی التفسیر ؟ یعنی أنها لا تكون حجة على غیرهم ممن خالفهم،...وهذا صحیح، أما إذا أجمعوا على الشىء فلا یرتاب فی كونه حجة؛ فإن اختلفوا فلا یكون قول بعضهم حجة على بعض ولا على من بعدهم، ویرجع فی ذلك إلى لغة القرآن، أو السنة، أو عموم لغة العرب، أو أقوال الصحابة فی ذلك.- انتهی –  

  التبیان فی تفسیر القرآن ج 1ص 3-6: والذی نقول فی ذلك: إنه لا یجوزان یكون فی كلام الله تعالى وكلام نبیه تناقض وتضاد وقد قال الله تعالى: " انا جعلناه قرآنا عربیا " وقال:" بلسان عربی مبین " وقال " وما أرسلنا من رسول إلا بلسان قومه " وقال: " فیه تبیان كل شئ " وقال: " ما فرطنا فی الكتاب من شئ " فكیف یجوز ان یصفه بأنه عربی مبین، وانه بلسان قومه، وانه بیان للناس ولا یفهم بظاهره شئ ؟ وهل ذلك إلا وصف له باللغز والمعمى الذی لا یفهم المراد به إلا بعد تفسیره وبیانه ؟ وذلك منزه عن القرآن وقد مدح الله أقواما على استخراج معانی القرآن فقال: " لعلمه الذین یستنبطونه منهم "، [14]وقال فی قوم یذمهم حیث لم یتدبروا القرآن، ولم یتفكروا فی معانیه: " أفلا یتدبرون القرآن أم على قلوب وقال النبی صلى الله علیه وآله. ( انی مخلف فیكم الثقلین: كتاب الله، وعترتی أهل بیتی ) فبین ان الكتاب حجة، كما أن العترة حجة. وكیف یكون حجة ما لا یفهم به شئ ؟ وروى عنه علیه السلام أنه قال: ( إذا جاءكم عنی حدیث، فاعرضوه على كتاب الله، فما وافق كتاب الله فاقبلوه، وما خالفه فاضربوا به عرض الحائط ) وروی مثل ذلك عن أئمتنا علیهم السلام، وكیف یمكن العرض على كتاب الله، وهو لا یفهم به شئ ؟ وكل ذلك یدل على أن ظاهر هذه الأخبار متروك.

  [15]

التبیان فی تفسیر القرآن ج 1ص 3-6 والذی نقول به: إن معانی القرآن على أربعة أقسام: أحدها - ما اختص الله تعالى بالعلم به، فلا یجوز لاحد تكلف القول فیه، ولا تعاطی معرفته، وذلك مثل قوله تعالى: " یسألونك عن الساعة أیان مرساها قل: إنما علمها عند ربی لا یجلیها لوقتها إلا هو " ومثل قوله تعالى: " ان الله عنده علم الساعة.. " إلى آخرها فتعاطی معرفة ما اختص الله تعالى به خطأ وثانیها - ما كان ظاهره مطابقا لمعناه، فكل من عرف اللغة التی خوطب بها، عرف معناها، مثل قوله تعالى: " ولا تقتلوا النفس التی حرم الله إلا بالحق " ومثل قوله تعالى: ( قل هو الله أحد ) وغیر ذلك. وثالثها - ما هو مجمل لا ینبئ ظاهره عن المراد به مفصلا. مثل قوله تعالى: ( أقیموا الصلاة، وآتوا الزكاة ) ومثل قوله: ( ولله على الناس حج البیت من استطاع إلیه سبیلا ) وقوله: ( وآتوا حقه یوم حصاده ) وقوله: ( وفی أموالهم حق معلوم ) وما أشبه ذلك... ورابعها - ما كان اللفظ مشتركا بین معنیین فما زاد عنهما، ویمكن أن یكون كل واحد منهما مرادا. فإنه لا ینبغی أن یقدم أحد به فیقول: ان مراد الله فیه بعض ما یحتمل - إلا بقول نبی أو امام معصوم - بل ینبغی ان یقول: ان الظاهر یحتمل لأمور، وكل واحد یجوز أن یكون مرادا على التفصیل. والله أعلم بما أراد ومتى كان اللفظ مشتركا بین شیئین، أو ما زاد علیهما، ودل الدلیل على أنه لا یجوزان یرید إلا وجها واحدا، جاز ان یقال: إنه هو المراد- انتهی –

المیزان ج 3ص 84 : أن الآیات التی تدعو الناس عامة من كافر أو مؤمن ممن شاهد عصر النزول أو غاب عنه إلى تعقل القرآن وتأمله والتدبر فیه وخاصة قوله تعالى: " أ فلا یتدبرون القرآن ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا  النساء - 82 تدل دلالة واضحة على أن المعارف القرآنیة یمكن أن ینالها الباحث بالتدبر والبحث ویرتفع به ما یترائى من الاختلاف بین الآیات والآیة فی مقام التحدی ولا معنى لارجاع فهم معانی الآیات والمقام هذا المقام إلى فهم الصحابة وتلامذتهم من التابعین حتى إلى بیان النبی صلى الله علیه وآله وسلم فإن ما بینه إما أن یكون معنى یوافق ظاهر الكلام فهو مما یؤدى إلیه اللفظ ولو بعد التدبر والتأمل والبحث وإما أن

یكون معنى لا یوافق الظاهر ولا أن الكلام یؤدی إلیه فهو مما لا یلائم التحدی ولا تتم به الحجة وهو ظاهر -ترجمه از تفسیر المیزان ج 3ص 130-131 استفاده شده است -. [16]

  [17]  رک به: المیزان ج 3ص 83-84 نعم تفاصیل الاحكام مما لا سبیل إلى تلقیه من غیر بیان النبی صلى الله علیه وآله وسلم كما أرجعها القرآن إلیه فی قوله تعالى: " وما آتاكم الرسول فخذوه وما نهاكم عنه فانتهوا " الحشر - 7وما فی معناه من الآیات وكذا تفاصیل القصص والمعاد مثلا- ترجمه از کتاب: ترجمه تفسیر المیزان ج 3ص 131

المیزان ج 3ص85: على أن الأخبار المتواترة عنه صلى الله علیه وآله وسلم المتضمنة لوصیته بالتمسك بالقرآن والاخذ به وعرض الروایات المنقولة عنه صلى الله علیه وآله وسلم على كتاب الله لا یستقیم معناها إلا مع كون جمیع ما نقل عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم مما یمكن استفادته من الكتاب ولو توقف ذلك على بیان النبی صلى الله علیه وآله وسلم كان من الدور الباطل وهو ظاهر- ترجمه از ترجمه المیزان ج 3ص 132

. [19]. المیزان ج 3ص85  على أن ما ورد به النقل من كلام الصحابة مع قطع النظر عن طرقه لا یخلو عن الاختلاف فیما بین الصحابة أنفسهم بل عن الاختلاف فیما نقل عن الواحد منهم على ما لا یخفى على المتتبع المتأمل فی أخبارهم- ترجمه از ترجمه المیزان ج 3ص132

[20] المیزان ج 3ص 85: والقول بأن الواجب حینئذ أن یختاروا أحد الأقوال المختلفة المنقولة عنهم فی الآیة ویجتنب عن خرق إجماعهم والخروج عن جماعتهم مردود بأنهم أنفسهم لم یسلكوا هذا الطریق ولم یستلزموا هذا المنهج ولم یبالوا بالخلاف فیما بینهم فكیف یجب على غیرهم أن یقفوا على ما قالوا به ولم یختصوا بحجیة قولهم على غیرهم ولا بتحریم الخلاف على غیرهم دونهم- ترجمه از ترجمه المیزان ج 3ص132

[21]: المیزان ج 3ص 86:....على أن هذا الطریق وهو الاقتصار على ما نقل من مفسری صدرالاسلام من الصحابة والتابعین فی معانی الآیات القرآنیة یوجب توقف العلم فی سیره وبطلان البحث فی أثره كما هو مشهود فی ما بأیدینا من كلمات الاوایل والكتب المؤلفة فی التفسیر فی القرون الأولى من الاسلام ولم ینقل منهم فی التفسیر إلا معان ساذجة بسیطة خالیة عن تعمق البحث وتدقیق النظر فأین ما یشیر إلیه قوله تعالى " ونزلنا علیك الكتاب تبیانا لكل شئ " النحل - 89 -من دقائق المعارف فی القرآن ؟وأما استبعاد أن یختفی علیهم معانی القرآن مع ما هم علیه من الفهم والجد والاجتهاد فیبطله نفس الخلاف الواقع بینهم فی معانی كثیر من الآیات والتناقض الواقع فی الكلمات المنقولة عنهم إذ لا یتصور اختلاف ولا تناقض إلا مع فرض خفاء الحق واختلاط طریقه بغیره- ترجمه از ترجمه المییزان ج 3ص133-

المیزان ج 3ص86[22]   فالحق أن الطریق إلى فهم القرآن الكریم غیر مسدود وإن البیان الإلهی والذكر الحكیم بنفسه هو الطریق الهادی إلى نفسه أی انه لا یحتاج فی تبیین مقاصده إلى طریق فكیف یتصور أن یكون الكتاب الذی عرفه الله تعالى بأنه هدى وأنه نور وأنه تبیان لكل شئ مفتقرا إلى هاد غیره ومستنیرا بنور غیره ومبینا بأمر غیره- ترجمه از ترجمه المییزان ج 3ص133-

المیزان ج 3ص86-87:[23]    فإن قلت: قد صح عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم أنه قال فی آخر خطبة خطبها: إنی تارك فیكم الثقلین - الثقل الأكبر والثقل الأصغر - فأما الأكبر فكتاب ربی - وأما الأصغر فعترتی أهل بیتی - فاحفظونی فیهما فلن تضلوا ما تمسكتم بهما رواه الفریقان بطرق متواترة عن جم غفیر من أصحاب رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم عنه أنهى علماء الحدیث عدتهم إلى خمس وثلاثین صحابیا وفی بعض الطرق لن یفترقا حتى یردا على الحوض والحدیث دال على حجیة قول أهل البیت علیهم السلام فی القرآن ووجوب اتباع ما ورد عنهم فی تفسیره والاقتصار على ذلك وإلا لزم التفرقة بینهم وبینه.

قلت : ما ذكرناه فی معنى اتباع بیان النبی صلى الله علیه وآله وسلم آنفا جار هیهنا بعینه والحدیث غیر مسوق لابطال حجیة ظاهر القرآن وقصر الحجیة على ظاهر بیان أهل البیت علیهم السلام كیف وهو صلى الله علیه وآله وسلم یقول: لن یفترقا فیجعل الحجیة لهما معا فللقرآن الدلالة على معانیه والكشف عن المعارف الإلهیة ولأهل البیت الدلالة على الطریق وهدایة الناس إلى أغراضه ومقاصده. على أن نظیر ما ورد عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم فی دعوة الناس إلى الاخذ بالقرآن والتدبر فیه وعرض ما نقل عنه علیه وارد عن أهل البیت علیهم السلام- ترجمه از ترجمه المییزان ج 3ص133-134

[24]المیزان ج 3ص87: على أن جما غفیرا من الروایات التفسیریة الواردة عنهم علیهم السلام مشتملة على الاستدلال بآیة على آیة والاستشهاد بمعنى على معنى ولا یستقیم ذلك إلا بكون المعنى مما یمكن أن یناله المخاطب ویستقل به ذهنه لوروده من طریقه المتعین له- ترجمه از ترجمه المیزان ج 3ص134

[25]المیزان ج 3 ص 87ّ:   على أن هیهنا روایات عنهم علیهم السلام تدل على ذلك بالمطابقة كما رواه فی المحاسن بإسناده عن أبی لبید البحرانی عن أبی جعفر علیه السلام فی حدیث قال: فمن زعم أن كتاب الله مبهم فقد هلك وأهلك. ویقرب منه ما فیه وفی الاحتجاج عنه علیه السلام قال: إذا حدثتكم بشئ  فاسألونی عنه من كتاب الله