مراقبه

مراقبه یکی از مهم ترین مراحل در تهذیب و محاسبه آن در حوزه دین، عرفان و اخلاق اسلامی است.

مراقبه از نظر لغوی و اصطلاحی

مراقبه در مفهوم عام، واژه ای عربی است که از ماده رقبه به معنای گردن و ورود گرفته شده ‌است. زیرا که انسان هنگام نظارت بر چیزی و مواضبت از آن؛ در حالی که گردن خود را می کشد، اوضاع و احوال آن چیز را زیر نظر می‌گیرد.پس به طور کلی می‌توان گفت که کلمه مراقبه به معنای نظارت و مواظبت و تحقیق و زیر نظر گرفتن چیزی اطلاق شده ‌است. و اما مراقبه به معنای خاص لغوی از واژه‌ی «رَقَبَ» به معنای حفظ کردن است.

مراقبه در اصطلاح عبارت است از متوجه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال، تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده تخلف نکند.» همچنین مراقبه به معنای در نظر گرفتن مراقِب، و توجه دادن فکر به سوی او می‌باشد و هر کسی از انجام کاری به سبب رعایت دیگری دوری جوید، گفته می‏‌شود: فلانی را مراقبت کرد.

پیشینه مراقبه

مُراقبه اصطلاحی مربوط به عرفان اسلامی در حوزه دین و اخلاق است که قدمتی طولانی دارد و به معنای مواظبت بر تمامی اعمال، گفتار و اندیشه‌ها برای سرپیچی نکردن از دستورهای الهی است. مراقبه، مرحله دوم از مراحل سه‌گانه سلوک (مشارطه، مراقبه و محاسبه) است.در متون اخلاق اسلامی، پیشینه‌ مراقبه به «مرابطه» باز می‌گردد که عبارت است از نگاهبانی و مواظبت عقل از نفس. علمای اخلاق با استناد به برخی از آیات و روایات، مراقبه را از ضروریات سلوک می‌دانند. علاوه بر این، کلمه مراقبه متعلق به ادبیات عرفانی اسلامی است، اما در چند دهه اخیر، برخی از علاقه‌مندان به ادیان شرقی، برای اصطلاحاتی همچون مدیتیشن (Meditation) ،چن و یا ذن (Zen)، به غلط از اصطلاح تخصصی مراقبه استفاده می‌کنند. ر.ک. مجله معرفت ادیان، مقاله بررسي تطبيقي مفهوم و حقيقت «مراقبه» در عرفان اسلامي و عرفان بودايي».

ارزش مراقبه در قرآن

قرآن می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌‏اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کسی باید بنگرد تا برای فردایش چه چیزی از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‏‌دهید آگاه است!»     

یکی از مفسرین در تفسیر آیه مذکور آورده است: این آیه مؤمنین را وادار می‏ کند که به یاد خدای سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند، که چه می‏کنند، صالح آن‌ها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص برای رضای خدا به جای آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکی که در کرده‏های خود یافتند خدا را شکر گزارند و هر عمل زشتی دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خدای تعالی طلب مغفرت کنند. [۶]

فسیرالمیزان، سید محمد حسین طباطبایی، ج‌۱۹، ص۳۷۳-۳۷۴.

خدای متعال که خود دیده‏بان و مراقب انسان و رفتار اوست [۷] نساء/سوره۴، آیه۱.

، انسان را توبیخ می‌کند که مگر نمی‏داند که خدا می‏‌بیند! [۸]

علق/سوره۹۶، آیه۱۴.

تفسیر مراقبه از منظر علما

در تعریف مراقبه آورده‌اند: «مراقبه عبارت است از توجه و التفات به خود داشتن در تمام زمان‌ها و تمام احوال تا از آنچه به آن قصد و عهد کرده تخلف نکند. همچنین نوشته‌اند: «مراقبه یعنی کشیک نفس را کشیدن که مبادا اعضا و جوارح را به خلاف وا دارد و عمر عزیز را که هر آنی از آن بیش از تمام دنیا و هر آنچه در آن است، ضایع کند. آداب مراقبه». وبگاه حوزه. .شیخ محمد بهاری

مراتب مراقبه

برای مراقبه مراتبی بیان شده است. 1. انجام واجبات و ترک محرمات 2. انجام هر کاری که برای رضایت خداوند و پرهیز از امور لهو و لعب باشد 3. ناظر دیدن خداوند در همه حال و اعتراف به این‌که خداوند در همه جا حاضر و ناظر مخلوقات است. 4. عالی‌ترین مرتبه مراقبه آن است که سالک خدا را ناظر اعمال خود ببیند و جمال الهی اش را مشاهده کند.

طهرانی، رساله لب اللباب، ۱۴۲۶ق، ص۱۴۴ و ۱۴۵.

به اعتقاد برخی در اثر مراقبه تام و اهتمام به آن، توحید افعالی، توحید صفاتی، توحید اسماء و توحید ذات برای سالک منکشف می‌شود. طهرانی، رساله لب اللباب، ۱۴۲۶ق، ص۱۶۴.

معناشناسی مراقبه

مراقبه،یعنی مواظبت بر انجام اعمال به طوری که بر خلاف دستورهای الهی نباشد. در مراقبه بنده به این نکته توجه می کند که خداوند بر ظاهر و باطن اعمال وی و آن چه در قلبش می‌گذرد، آگاه است نراقی، جامع السعادات، بی‌تا، ج۳، ص۹۶؛

بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۵ق، ص۱۵۰.

علمای اخلاق بر مراقبه تأکید فراوان داشته و با استناد به آیات و روایات، آن را از امور ضروری‌ سلوک می‌دانند طهرانی، رساله لب اللباب، ۱۴۲۶ق، ص۱۱۳. از جمله • آیه ۱۴ سوره علق: أَ لَمْ یعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ یَری (آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) می‌بیند؟ • حدیثی از رسول خدا(ص): «خدا را به گونه‌ای عبادت كن كه گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را می‌بیند.

فیض کاشانی، ترجمه المحجة البیضاء، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۹۱ و ۱۹۲.

اثر مراقبه

در اثر مراقبه، حالتی پیش می‌آید که مراقب با معرفت دل، پیوسته (حضور در محضر) مراقَب (خداوند) را رعایت می‌کند و به او اشتغال و توجه داشته و به وی بازگشت دارد. فیض کاشانی، ترجمه المحجة البیضاء، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۹۳.

درجات مراقبه

مراتب برای مراقبه مراتبی ذکر کرده‌اند: 1. انجام واجبات و ترک محرمات 2. انجام هر کاری برای رضایت خداوند و اجتناب از امور لهو و لعب 3. ناظر دیدن خداوند در همه حال و اعتراف به این‌که خداوند در همه جا حاضر و ناظر مخلوقات است. 4. عالی‌ترین مرتبه مراقبه آن است که سالک خود، خدا را ناظر ببیند و اجمالاً جمال الهی را مشاهده کند.[۶] برخی معتقدند که در اثر مراقبه تام و اهتمام به آن، توحید افعالی، توحید صفاتی، توحید اسماء و توحید ذات برای سالک منکشف می‌شود.[۷]