افزودن پیوند

    مذهب: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    یکی از واژگان پر کاربرد در حوزۀ دینی کلمۀ "مذهب" است. در برابر این واژه، کلماتی دیگر نیز بسیار استعمال می‌شود، مانند: دین، شریعت، فرقه و ... باز شناسی مفهوم هر یک در کاربر آن تاثیر به سزایی دارد.
    '''مذهب''' به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک [[دین]] پیش می‌گیرند گفته می‌شود. در برابر این واژه، کلماتی دیگر نیز بسیار استعمال می‌شود، مانند: [[دین]]، [[شریعت]]، [[فرقه]] و ...  


    ==مفهوم شناسی==
    == معنای لغوی مذهب ==
    '''معنای لغوی:''' مذهب، اسم مکان از ریشه "ذهب" است. و چون ذهب به معنی رفتن است پس مذهب یعنی « محلّ رفتن » ؛ و محلَ رفتن همان راه است. لذا مذهب یعنی راه. بر این اساس به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک دین پیش می گیرند مذهب گفته می شود. البته روشن است که همه ی این راهها نمی توانند به مقصد واقعی ختم شوند. لذا بحث مذهب حقَ و مذهب باطل پیش می آید.<ref>https://www.porseman.com/article/%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8/166776</ref>
    مذهب اسم مکان از ریشه "ذهب" است. و چون ذهب به معنی رفتن است پس مذهب یعنی «محلّ رفتن»؛ و محلَ رفتن همان راه است. لذا مذهب یعنی راه. بر این اساس به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک [[دین]] پیش می‌گیرند مذهب گفته می‌شود. البته روشن است که همه ی این راه‌ها نمی‌توانند به مقصد واقعی ختم شوند. لذا بحث مذهب [[حق]] و مذهب [[باطل]] پیش می‌آید.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8/166776 معنای مذهب]</ref>


    اگر كلمه مذهب از ريشه «ذَهَب» به معني رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مكان است به معناي محل رفتن.<ref>المنجد، ج 1، ص 524.</ref> و اگر از ذهب به معني «در مسأله اي گرايش به نظريه اي پيدا كردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر ميمي مي شود به معناي «عقيده، اعتقاد، آيين.»المنجد، ج 1، ص 525.
    اگر کلمه مذهب از ریشه «ذَهَب» به معنی رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مکان است به معنای محل رفتن<ref>المنجد، ج 1، ص 524.</ref> و اگر از ذهب به معنی «در مسأله ای گرایش به نظریه ای پیدا کردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر میمی می‌شود به معنای «عقیده، اعتقاد، آیین. <ref>المنجد، ج 1، ص 525</ref>.


    لغت‌شناسان برای واژه «مذهب» معانی متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند: آیین، دین، روش، سنت، شرع، شریعت، طریقه، طریقت، کیش، مسلک، مشرب، نحله، راه‌ و روش، طریقه، هریک از فرقه‌ها و گرایشات دینی با مجموعه‌‌ای از آیین‌‌ها و آموزه‌‌ها.<ref>ر. ک: فرهنگ فارسی عمید، واژه «مذهب».</ref> به نظر می‌رسد همه این معانی به دو معنا بر می‌گردد: یک به معنای دین و دیگری فرقه و گرایش خاصی از یک دین. به بیان دیگر، "مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می‌شود.<ref> ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 394، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.</ref> در این تعریف، می‌توان مذهب را در ارتباط با اصل دین هم به کار برد. به عنوان نمونه، بیان شود که پیامبر( صلی الله علیه و آله و سلم )، بنیان‌گذار مذهب اسلام بود. اما اکنون در بیشتر موارد از واژۀ "مذهب" در روش‌های فرعی برگرفته از اسلام استفاده شده و در مورد اصل اسلام از واژه "دین" و یا "آیین" استفاده می‌شود.
    لغت‌شناسان برای واژه «مذهب» معانی متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند: آیین، [[دین]]، روش، سنت، شرع، [[شریعت]]، طریقه، [[طریقت]]، کیش، مسلک، مشرب، نحله، راه‌ و روش، طریقه، هریک از فرقه‌ها و گرایشات دینی با مجموعه‌‌ای از آیین‌‌ها و آموزه‌‌ها.<ref>ر. ک: فرهنگ فارسی عمید، واژه «مذهب».</ref> به نظر می‌رسد همه این معانی به دو معنا بر می‌گردد: یک به معنای [[دین]] و دیگری فرقه و گرایش خاصی از یک [[دین]].  
    به بیان دیگر، "مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می‌شود.<ref> ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 394، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.</ref> در این تعریف، می‌توان مذهب را در ارتباط با اصل [[دین]] هم به کار برد. به عنوان نمونه، بیان شود که پیامبر صلی الله علیه و آله، بنیان‌گذار مذهب [[اسلام]] بود. اما اکنون در بیشتر موارد از واژۀ "مذهب" در روش‌های فرعی برگرفته از [[اسلام]] استفاده شده و در مورد اصل [[اسلام]] از واژه "[[دین]]" و یا "آیین" استفاده می‌شود.


    '''معني اصطلاحي:''' در اصطلاح، مذهب به يكي از تيره ها و شعب يك دين گفته مي شود؛<ref>فرهنگ فارسي معين، ج 3، ص 3976.</ref> مي خواهد تيره هاي اعتقادي مانند اسماعيليه و معتزله در اسلام باشد يا طريق سير و سلوك مانند مذهب نقشبنديه در صوفيه باشد يا روش عمل نسبت به احكام مانند مذهب شافعيه و حنفيه در فقه.<ref> مشكور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامي، مقدمه استاد مدير شانه چي، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوي، چ سوم، سال 1375.</ref> اين توضيح لازم است كه در مغرب زمين واژه «Religion» به معناي مكتب هاي دروني يك دين و به معناي خود دين به كار مي رود و حدود نيم قرن است كه متجددان كشور ما تحت تأثير اين موضوع، كلمه «مذهب» را در هر دو معنا، يعني، «دين» و «فرقه هاي دروني يك دين» استعمال مي كنند.<ref> ر.ك: توفيقي، حسين، آشنايي با اديان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،1379، ص13.</ref>
    == معنای اصطلاحی مذهب ==
    در اصطلاح، مذهب به یکی از تیره‌ها و شعب یک [[دین]] گفته می‌شود؛<ref>فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 3976.</ref> می‌خواهد تیره‌های اعتقادی مانند [[اسماعیلیه]] و [[معتزله]] در [[اسلام]] باشد یا طریق سیر و سلوک مانند مذهب [[نقشبندیه]] در [[صوفیه]] باشد یا روش عمل نسبت به احکام مانند مذهب [[شافعیه]] و [[حنفیه]] در فقه.<ref> مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه استاد مدیر شانه چی، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، سال 1375.</ref> این توضیح لازم است که در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مکتب‌های درونی یک [[دین]] و به معنای خود [[دین]] به کار می‌رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تأثیر این موضوع، کلمه «مذهب» را در هر دو معنا، یعنی، «[[دین]]» و «فرقه‌های درونی یک [[دین]]» استعمال می‌کنند.<ref> ر. ک: توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،1379، ص13.</ref>


    ==نسبت مذهب، دین، شریعت و فرقه==
    == نسبت مذهب، دین، شریعت و فرقه ==
    '''دین:''' مذهب معمولا كار بردش اخص از دين است يعني دين عام است و مذهب خاص. مثلا دين مبين اسلام عام است و شامل همه فرقه­‌هاي اسلامي مي شود و لذا شيعه و سني همه بر اين اعتقادند كه اگر كسي به وجود خداوند و يگانگي او و نبوت پيامبر اكرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نمايد، مسلمان است و آثار اسلام كه در كتب فقه بيان شده بر آن مترتب است،<ref> رباني گلپايگاني، علي، فرق و مذاهب كلامي، قم، مركز جهاني علوم اسلامي، چاپ اول، 1377ش، ص20.</ref> ولي مذاهب منشعب از دين اسلام علاوه بر اين اعتقادات، اعتقادات يا اعتقاد خاصي دارند كه ديگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب شيعه معتقد به نصب الهي در امامت است، ولي مذهب تسنن چنين اعتقادي ندارد.
    === دین ===
    مذهب معمولا کار بردش اخص از [[دین]] است یعنی [[دین]] عام است و مذهب خاص. مثلا [[دین]] مبین [[اسلام]] عام است و شامل همه فرقه­‌های اسلامی‌می‌شود و لذا [[شیعه]] و [[سنی]] همه بر این اعتقادند که اگر کسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اکرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، [[مسلمان]] است و آثار [[اسلام]] که در کتب فقه بیان شده بر آن مترتب است،<ref> ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377ش، ص20.</ref> ولی مذاهب منشعب از [[دین]] [[اسلام]] علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند که دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب [[شیعه]] معتقد به نصب الهی در [[امامت]] است، ولی [[مذهب تسنن]] چنین اعتقادی ندارد.


    بر اين اساس گاهي يك دين داراي چند مذهب است؛ بنابراين بين دين و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است يعني دين شامل مذهب مي شود و عام است و مذهب جزء دين است و خاص مي باشد.
    بر این اساس گاهی یک [[دین]] دارای چند مذهب است؛ بنابراین بین [[دین]] و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی [[دین]] شامل مذهب می‌شود و عام است و مذهب جزء [[دین]] است و خاص می‌باشد.


    گاهي هم دين و مذهب را مترادف مي دانند و از دين به مذهب تعبير مي كند. بعنوان نمونه يكي از نويسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند كه تمام جوامع بشري بدون استثناء داراي نوعي مذهب بوده اند. جامعه شناس معروف غربي ماسموئل كنيك در كتاب جامعه شناسي، خود مي گويند: «كليه جوامع بشري داراي نوعي مذهب بوده اند... امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلكه تحقيقات دقيق نشان مي دهد طوائف نخستين بشر نيز داراي نوعي مذهب بوده اند.
    گاهی هم [[دین]] و مذهب را مترادف می‌دانند و از [[دین]] به مذهب تعبیر می‌کند. بعنوان نمونه یکی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند که تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده‌اند. جامعه‌شناس معروف غربی ماسموئل کنیک در کتاب جامعه‌شناسی، خود می‌گویند:  
    «کلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده‌اند... امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلکه تحقیقات دقیق نشان می‌دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند.


    دين و مذهب با هم منافاتي ندارند، بلكه نسبت بين آنها يا عموم خصوص مطلق است اين در صورتي است كه مذهب به عقيده يك فرقه خاص از ديني يعني همان معناي اصطلاحي مذهب استعمال شود و يا اينكه بين اين دو مفهوم نسبت تساوي است و مذهب به معناي دين استعمال مي شود.<ref>انگيزه پيدايش مذهب، آية الله مكارم شيرازي، مقدمه.</ref>
    [[دین]] و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای [[دین]] استعمال می‌شود.<ref>انگیزه پیدایش مذهب، آیة الله مکارم شیرازی، مقدمه.</ref>


    '''شریعت:''' شریعت از نظر مفهومی اخص از دین است در حالی که دین عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امتها؛ از این رو، شریعت قابل نسخ است؛ لیکن دین به این معنا نسخ پذیر نیست. حاصل آنکه دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می شود. در عرف مردم نیز هرگاه می خواهند افراد مقید به دین و متدین را توصیف کنند می گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد دین دار استعمال می نمایند.<ref>https://www.porseman.com/article/%D8%AF%D9%8A%D9%86---%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8---%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D8%AA---%D9%81%D8%B1%D9%82-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D8%AA/45415</ref>
    === شریعت ===
    '''فرقه:''' كلمه فرقه در لغت از ريشة «فَرْق» به معناي جدا كردن، گرفته شده است و اسم است براي گروهي از مردم.<ref>المنجد (عربي به فارسي) و ترجمه محمد بندريگي، انتشارات ايران، چ دوم، ج 2، ص 1321(بيتا). و معين، محمد، فرهنگ معين، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ دهم، 1375، ج2، ص2523.</ref>
    [[شریعت]] از نظر مفهومی اخص از [[دین]] است در حالی که [[دین]] عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امت‌ها؛ از این رو، [[شریعت]] قابل نسخ است؛ لیکن [[دین]] به این معنا نسخ پذیر نیست. حاصل آنکه [[دین]] و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای [[دین]] استعمال می‌شود. در [[عرف]] [[مردم]] نیز هرگاه می‌خواهند افراد مقید به [[دین]] و متدین را توصیف کنند می‌گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد [[دین]] دار استعمال می‌نمایند.<ref>[https://www.porseman.com/article/%D8%AF%D9%8A%D9%86---%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8---%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B9%D8%AA---%D9%81%D8%B1%D9%82-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D8%AA/45415 فرق دین، مذهب و شریعت چیست؟]</ref>


    كلمه فِرْقه در اصطلاح، نیز معنايي نزديك به معني لغوي دارد و به گروهي از مردم كه اعتقاد واحدي غير از اعتقاد ديگران را انتخاب و دنبال كنند، فرقه گفته مي شود.<ref> ر.ك: فرهنگ فارسي معين، ج 3، ص 2523.</ref> مثلاً اگر عده اي از پيروان يك دين، اعتقاد خاصي غير از اعتقاد عموم پيروان آن دين داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته مي شود.
    === فرقه ===
    کلمه فرقه در لغت از ریشة «فَرْق» به معنای جدا کردن، گرفته شده است و اسم است برای گروهی از مردم.<ref>المنجد (عربی به فارسی) و ترجمه محمد بندریگی، انتشارات ایران، چ دوم، ج 2، ص 1321(بیتا). و معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم، 1375، ج2، ص2523.</ref>


    با توجه به معناي اصطلاحي فرقه و مذهب مي توان گفت كه «فرقه» به افرادي كه از يك دين جدا شده و عقيده خاصي دارند، اطلاق مي شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته مي شود؛ بنابراين اين دو كلمه به يك تعبير، معناي مترادفي دارند با اين تفاوت كه كلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و كلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار مي دهد. پس اين دو كلمه مي توانند به جاي همديگر به كار گرفته شوند. ولي بايد توجه داشت كه فرقه اسم سخت افزاري و مذهب اسم نرم افزاري يك گروه با عقيده خاص مي باشد. تفاوت ديگري كه از استعمال دو كلمه فرقه و مذهب مي توان به دست آورد اين است كه فرقه بيشتر به تقسيم هاي يك دين از لحاظ كلامي و اعتقادي اطلاق مي شود؛ اما مذهب در تقسيم هاي يك دين از لحاظ فقهي، اعتقادي، اخلاقي و... كاربرد دارد و حتي يك فرقه ديني احتمالاً چندين مذهب مي تواند داشته باشد.
    کلمه فِرْقه در اصطلاح، نیز معنایی نزدیک به معنی لغوی دارد و به گروهی از مردم که اعتقاد واحدی غیر از اعتقاد دیگران را انتخاب و دنبال کنند، فرقه گفته می‌شود.<ref> ر. ک: فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 2523.</ref> مثلاً اگر عده‌ای از پیروان یک [[دین]]، اعتقاد خاصی غیر از اعتقاد عموم پیروان آن [[دین]] داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته می‌شود.


    به عنوان مثال اهل سنت چهار مذهب فقهي دارند كه عبارت است از مالكي، شافعي، حنفي و حنبلي و ده ها فرقه ريز و درشت كلامي دارند مانند معتزله، اشعري، ماتريدي، اهل حديث، مشبهه و... به همين دليل مي توان ادعا كرد كه به اصطلاح علماي منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه اي مذهب است، ولي هر مذهبي فرقه نيست. البته اين فرق برگرفته از استعمال است و با تغيير استعمال اين فرق هم تغيير مي كند.
    با توجه به معنای اصطلاحی فرقه و مذهب می‌توان گفت که «فرقه» به افرادی که از یک [[دین]] جدا شده و عقیده خاصی دارند، اطلاق می‌شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته می‌شود؛ بنابراین این دو کلمه به یک تعبیر، معنای مترادفی دارند با این تفاوت که کلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و کلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار می‌دهد. پس این دو کلمه می‌توانند به جای همدیگر به کار گرفته شوند. ولی باید توجه داشت که فرقه اسم سخت افزاری و مذهب اسم نرم‌افزاری یک گروه با عقیده خاص می‌باشد. تفاوت دیگری که از استعمال دو کلمه فرقه و مذهب می‌توان به دست آورد این است که فرقه بیشتر به تقسیم‌های یک [[دین]] از لحاظ کلامی و اعتقادی اطلاق می‌شود؛ اما مذهب در تقسیم‌های یک [[دین]] از لحاظ فقهی، اعتقادی، اخلاقی و... کاربرد دارد و حتی یک فرقه دینی احتمالاً چندین مذهب می‌تواند داشته باشد.


    البته در زبان فارسي اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چنداني نداشته و به جاي همديگر استعمال مي شوند و شايد تنها تفاوت شان در استعمال، اين باشد كه براي انشعاب هاي اعتقادي و كلامي از اصطلاح فرقه استفاده مي كنند و براي روشن كردن انشعاب هاي فقهي، اصطلاح «مذهب» را به كار مي برند.
    برای مثال [[اهل سنت]] چهار مذهب فقهی دارند که عبارت است از [[مالکی|مالکی]]، [[شافعی]]، [[حنفی]] و [[حنبلی]] و ده‌ها فرقه ریز و درشت کلامی‌ دارند مانند: [[معتزله]]، [[اشعری]]، [[ماتریدی]]، اهل [[حدیث]]، مشبهه و... به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که به اصطلاح علمای منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه‌ای مذهب است، ولی هر مذهبی فرقه نیست. البته این فرق برگرفته از استعمال است و با تغییر استعمال این فرق هم تغییر می‌کند.


    البته در زبان فارسی اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چندانی نداشته و به جای همدیگر استعمال می‌شوند و شاید تنها تفاوت‌شان در استعمال این باشد که برای انشعاب‌های اعتقادی و کلامی از اصطلاح فرقه استفاده می‌کنند و برای روشن کردن انشعاب‌های فقهی، اصطلاح «مذهب» را به کار می‌برند.


    ==پانویس==
    == پانویس ==
    {{پانویس رنگی|1}}
    {{پانویس}}


    [[رده: ادیان]]
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
     
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
    [[رده: مذاهب]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۰۹

    مذهب به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک دین پیش می‌گیرند گفته می‌شود. در برابر این واژه، کلماتی دیگر نیز بسیار استعمال می‌شود، مانند: دین، شریعت، فرقه و ...

    معنای لغوی مذهب

    مذهب اسم مکان از ریشه "ذهب" است. و چون ذهب به معنی رفتن است پس مذهب یعنی «محلّ رفتن»؛ و محلَ رفتن همان راه است. لذا مذهب یعنی راه. بر این اساس به هر کدام از مسیرهایی که افراد در یک دین پیش می‌گیرند مذهب گفته می‌شود. البته روشن است که همه ی این راه‌ها نمی‌توانند به مقصد واقعی ختم شوند. لذا بحث مذهب حق و مذهب باطل پیش می‌آید.[۱]

    اگر کلمه مذهب از ریشه «ذَهَب» به معنی رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مکان است به معنای محل رفتن[۲] و اگر از ذهب به معنی «در مسأله ای گرایش به نظریه ای پیدا کردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر میمی می‌شود به معنای «عقیده، اعتقاد، آیین. [۳].

    لغت‌شناسان برای واژه «مذهب» معانی متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند: آیین، دین، روش، سنت، شرع، شریعت، طریقه، طریقت، کیش، مسلک، مشرب، نحله، راه‌ و روش، طریقه، هریک از فرقه‌ها و گرایشات دینی با مجموعه‌‌ای از آیین‌‌ها و آموزه‌‌ها.[۴] به نظر می‌رسد همه این معانی به دو معنا بر می‌گردد: یک به معنای دین و دیگری فرقه و گرایش خاصی از یک دین. به بیان دیگر، "مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می‌شود.[۵] در این تعریف، می‌توان مذهب را در ارتباط با اصل دین هم به کار برد. به عنوان نمونه، بیان شود که پیامبر صلی الله علیه و آله، بنیان‌گذار مذهب اسلام بود. اما اکنون در بیشتر موارد از واژۀ "مذهب" در روش‌های فرعی برگرفته از اسلام استفاده شده و در مورد اصل اسلام از واژه "دین" و یا "آیین" استفاده می‌شود.

    معنای اصطلاحی مذهب

    در اصطلاح، مذهب به یکی از تیره‌ها و شعب یک دین گفته می‌شود؛[۶] می‌خواهد تیره‌های اعتقادی مانند اسماعیلیه و معتزله در اسلام باشد یا طریق سیر و سلوک مانند مذهب نقشبندیه در صوفیه باشد یا روش عمل نسبت به احکام مانند مذهب شافعیه و حنفیه در فقه.[۷] این توضیح لازم است که در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مکتب‌های درونی یک دین و به معنای خود دین به کار می‌رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تأثیر این موضوع، کلمه «مذهب» را در هر دو معنا، یعنی، «دین» و «فرقه‌های درونی یک دین» استعمال می‌کنند.[۸]

    نسبت مذهب، دین، شریعت و فرقه

    دین

    مذهب معمولا کار بردش اخص از دین است یعنی دین عام است و مذهب خاص. مثلا دین مبین اسلام عام است و شامل همه فرقه­‌های اسلامی‌می‌شود و لذا شیعه و سنی همه بر این اعتقادند که اگر کسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اکرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، مسلمان است و آثار اسلام که در کتب فقه بیان شده بر آن مترتب است،[۹] ولی مذاهب منشعب از دین اسلام علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند که دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب شیعه معتقد به نصب الهی در امامت است، ولی مذهب تسنن چنین اعتقادی ندارد.

    بر این اساس گاهی یک دین دارای چند مذهب است؛ بنابراین بین دین و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی دین شامل مذهب می‌شود و عام است و مذهب جزء دین است و خاص می‌باشد.

    گاهی هم دین و مذهب را مترادف می‌دانند و از دین به مذهب تعبیر می‌کند. بعنوان نمونه یکی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند که تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده‌اند. جامعه‌شناس معروف غربی ماسموئل کنیک در کتاب جامعه‌شناسی، خود می‌گویند: «کلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده‌اند... امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلکه تحقیقات دقیق نشان می‌دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند.

    دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می‌شود.[۱۰]

    شریعت

    شریعت از نظر مفهومی اخص از دین است در حالی که دین عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امت‌ها؛ از این رو، شریعت قابل نسخ است؛ لیکن دین به این معنا نسخ پذیر نیست. حاصل آنکه دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می‌شود. در عرف مردم نیز هرگاه می‌خواهند افراد مقید به دین و متدین را توصیف کنند می‌گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد دین دار استعمال می‌نمایند.[۱۱]

    فرقه

    کلمه فرقه در لغت از ریشة «فَرْق» به معنای جدا کردن، گرفته شده است و اسم است برای گروهی از مردم.[۱۲]

    کلمه فِرْقه در اصطلاح، نیز معنایی نزدیک به معنی لغوی دارد و به گروهی از مردم که اعتقاد واحدی غیر از اعتقاد دیگران را انتخاب و دنبال کنند، فرقه گفته می‌شود.[۱۳] مثلاً اگر عده‌ای از پیروان یک دین، اعتقاد خاصی غیر از اعتقاد عموم پیروان آن دین داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته می‌شود.

    با توجه به معنای اصطلاحی فرقه و مذهب می‌توان گفت که «فرقه» به افرادی که از یک دین جدا شده و عقیده خاصی دارند، اطلاق می‌شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته می‌شود؛ بنابراین این دو کلمه به یک تعبیر، معنای مترادفی دارند با این تفاوت که کلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و کلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار می‌دهد. پس این دو کلمه می‌توانند به جای همدیگر به کار گرفته شوند. ولی باید توجه داشت که فرقه اسم سخت افزاری و مذهب اسم نرم‌افزاری یک گروه با عقیده خاص می‌باشد. تفاوت دیگری که از استعمال دو کلمه فرقه و مذهب می‌توان به دست آورد این است که فرقه بیشتر به تقسیم‌های یک دین از لحاظ کلامی و اعتقادی اطلاق می‌شود؛ اما مذهب در تقسیم‌های یک دین از لحاظ فقهی، اعتقادی، اخلاقی و... کاربرد دارد و حتی یک فرقه دینی احتمالاً چندین مذهب می‌تواند داشته باشد.

    برای مثال اهل سنت چهار مذهب فقهی دارند که عبارت است از مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی و ده‌ها فرقه ریز و درشت کلامی‌ دارند مانند: معتزله، اشعری، ماتریدی، اهل حدیث، مشبهه و... به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که به اصطلاح علمای منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه‌ای مذهب است، ولی هر مذهبی فرقه نیست. البته این فرق برگرفته از استعمال است و با تغییر استعمال این فرق هم تغییر می‌کند.

    البته در زبان فارسی اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چندانی نداشته و به جای همدیگر استعمال می‌شوند و شاید تنها تفاوت‌شان در استعمال این باشد که برای انشعاب‌های اعتقادی و کلامی از اصطلاح فرقه استفاده می‌کنند و برای روشن کردن انشعاب‌های فقهی، اصطلاح «مذهب» را به کار می‌برند.

    پانویس

    1. ↑ معنای مذهب
    2. ↑ المنجد، ج 1، ص 524.
    3. ↑ المنجد، ج 1، ص 525
    4. ↑ ر. ک: فرهنگ فارسی عمید، واژه «مذهب».
    5. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 394، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
    6. ↑ فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 3976.
    7. ↑ مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه استاد مدیر شانه چی، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، سال 1375.
    8. ↑ ر. ک: توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،1379، ص13.
    9. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377ش، ص20.
    10. ↑ انگیزه پیدایش مذهب، آیة الله مکارم شیرازی، مقدمه.
    11. ↑ فرق دین، مذهب و شریعت چیست؟
    12. ↑ المنجد (عربی به فارسی) و ترجمه محمد بندریگی، انتشارات ایران، چ دوم، ج 2، ص 1321(بیتا). و معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم، 1375، ج2، ص2523.
    13. ↑ ر. ک: فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 2523.
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=مذهب&oldid=145087»