افزودن پیوند

    علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
    بدون خلاصۀ ویرایش
    (۴۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class="references" style="margin: 0px 0px 10px 0px; max-height: 300px; overflow: auto; padding: 3px; font-size:95%; background: #FFA500; line-height:1.4em; padding-bottom: 7px;"><noinclude>
    {{جعبه اطلاعات شخصیت
    [[پرونده:Ambox clock.svg|60px|بندانگشتی|راست]]
    | عنوان = ابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی
    <br>
    | تصویر = ابن حزم.jpg
    '''''نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است. '''''<br>
    | نام = ابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی
    | نام‌های دیگر = علی بن احمد اندلسی، ابن حزم
    | سال تولد = 384 ق
    | تاریخ تولد =
    | محل تولد = [[اندلس]]
    | سال درگذشت = 456 ‌‎ق
    | تاریخ درگذشت =
    | محل درگذشت = اندلس
    | استادان = {{فهرست جعبه عمودی | ابوعبداللّه بن دحّون | احمد بن محمد بن الجسور| ابوعبداللّه محمد بن الحسن المذحجی}}
    | شاگردان = ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابی‌ نصر حمیدی • مجدالدین‌ عمر بن‌ حسن
    | دین = [[اسلام]]
    | مذهب = اهل سنت
    | آثار = {{فهرست جعبه افقی | طوق‌ الحمامة (گلوبند کبوتر)| رسائل إبن حزم الأندلسی| جوامع السیرة النبویة }}
    | فعالیت‌ها =
    | وبگاه =
    }}
    '''ابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی''' معروف به '''ابن حزم''' از بزرگ‌ترین چهره‌های فرهنگ اسلامی در آندلس محسوب می‌شود. وی در ابتدا از شافعیه بود و سپس از آن روی گردان شده و از زمره ظاهریه ـ پیـروان داوود بن علی بن خلف ظاهری اصفهان (201ـ270هـ ق) ـ گردید.


    '''یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید. '''
    == ابن‌حزم اندلسی کیست ==
    <br>
    «علی بن احمد بن سعید بن حزم اندلسی» در روز آخر [[رمضان]] سال 384 در شهر «قرطبه» به دنیا آمد و در 28 [[شعبان]] 456 درگذشت. <ref>.شرح حال ابن حزم در منابع کهن را بنگرید در: جذوة المقتبس، ‌ ش708؛ مطمح الانفس از فتح بن خاقان، ص 55؛ الذخیرة، ج1، ص140؛ المُغْرب، ش253؛ تذکرة الحفاظ، ج3، ص341؛ لسان المیزان، ج4، ص 724-732.
    ''آخرین مرتبه این صفحه در تاریخ زیر تغییر یافته است: ''{{#time:H:i، j F Y|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}؛</small>
    2.ابن حزم در‌این‌باره چنین سرود: (سیر اعلام، 18/205): فإن تَحْرِقوا القِرطاس لا تَحْرقوا الذی کذاک النصاری یحرقون اذا علَتْ تضمّنه القرطاس بَل هو فی صدری اکُفهم القرآن فی مُدُنِ الثغر.</ref> بیشتر وی را ایرانی الاصل دانسته‌اند که جدش از اسرای ایرانی، اسیر [[یزید|یزید بن ابی سفیان]] بوده است. <ref>سیر اعلام النبلاء، ج18، ص186</ref> عده‌ای هم وی را اسپانیایی‌تبار دانسته‌اند. وی در اواخر قدرت دولت [[امویان]] اندلس، در ناز و نعمت، فراوانی کتاب، شکوه اشرافی‌گری و ذهن‌باز و سیال همراه با ذکاوت و هوش قابل توجه رشد کرد. به گفته ذهبی: نشأ فی تنّعم و رفاهیة، و رُزق ذکاء مفرطاً، و ذهنا سیّالاً و کتباً نفیسة کثیرة. <ref>سیر: 186/18</ref>
    اما با آغاز اختلافات و اوج‌گیری آشوب‌های سیاسی در اندلس، زندگی پر تلاطمی پیدا کرد. وی به اقتفای پدرش که مدتی منصب وزارت داشت، این منصب را در سه نوبت و هر بار برای مدتی کوتاه در اختیار داشت. پس از نوبت اول مدت زمانی زندانی شد اما باز وزارت یافت.


    <noinclude>
    ابن‌حزم، پس از آن که در جوانی قدری به کارهای اداری پرداخت، به سرعت آنها را رها کرد و به تحصیل [[فقه]] و سایر علوم همت گماشت و در مقام یک عالم دینی تا پایان عمر از تدریس، تألیف، مناظره و هم چنین تأسیس و توسعه مکتب فکری- فقهی خود باز نماند.
    </div>


    <div class="wikiInfo">[[پرونده:ابن حزم.jpg |جایگزین=ابن حزم]]
    وی پس از آن که در علم فقه موقعیتی یافت، به ستیز با عالمان زمانش برخاست و از آنجا که زبان تندی داشت، مورد خشم آنان قرار گرفت. در نهایت، برخوردهای تند وی درباره عالمان زمانش سبب تبعید او به قریه‌ای گشت که آن جا نیز جماعتی از مالکیان بر او حمله بردند. زمانی هم عالمان و ملوک از او بیزار گشتند که او را به بادیه کوچ داده و حتی برخی از کتاب‌هایش را به آتش کشیدند. ‌ <ref>سیر: 198/18</ref>
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    ابن‌حزم، در رساله طوق الحمامه خود- که موضوعش عشق و عاشقی و حب است- خاطرات خواندنی و جالبی از زندگی خصوصی خویش آورده است. وی اشعاری هم سروده است که برخی از آنها برجای مانده است. <ref>سیر: 205/18- 209</ref>
    !نام
    !ابن حزم
    |-
    |نام کامل
    |ابومحمد، علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی
    |-
    |نام دیگر
    |علی بن احمد اندلسی
    |-
    |نام پدر
    |احمد
    |-
    |محل تولد
    |اندلس•قرطبه
    |-
    |تاریخ تولد
    |384ق
    |-
    |اساتید
    |ابوعبداللّه بن دحّون•احمد بن محمد بن الجسور•ابوعبداللّه محمد بن الحسن المذحجى
    |-
    |شاگردان
    |ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابی‌ نصر حمیدی•مجدالدین‌ عمر بن‌ حسن
    |-
    |آثار
    | طوق‌ الحمامة (گلوبند کبوتر )•رسائل إبن حزم الأندلسي•جوامع السیرة النبویة•جمهرة أنساب العرب• رساله فی‌ فضل‌ الاندلس‌•الاحکام‌ فی‌ اصول‌ الاحکام‌•المُحَلّی‌ فی‌ شرح‌ المُجَلّی•ابطال‌ القیاس‌•نَقْط العروس‌•الفِصَل‌ فی‌ المِلَل‌ و...
    |-
    |مذهب
    |اسلام•سنی
    |-
    |رحلت
    |456 ‌‎ق
    |-
    |محل فوت
    |اندلس•لبله
    |-
    |}
    </div>


    '''ابومحمد، علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی'''، از موالی [[بنی امیه]] (384ـ456).وی در قرطبه [[اسپانیا]] در خانواده ای از منشیان به دنیا آمد. ابن حزم نام خاندانی بزرگ از دانشمندان [[اندلس]] محسوب میشود. ابومحمد اصالتاً ایرانی و از خانواده بردگان آزاد شده توسط [[یزید بن معاویه]] بوده است.
    ابن‌حزم تحصیل را با آموختن فقه [[مالکی|مالکی]] که در نواحی او [[مذهب]] غالب بود، آغاز کرد. مدتی بعد به پیروان مذهب شافعی پیوست و از مالکیان بد گفت. بعدها از مذهب ظاهری جانب‌داری کرده از هر نوع [[اجتهاد]] و رأی و قیاس پرهیز داشت. در عین حال، تحت پوشش مذهب ظاهری <ref>.درباره مذهب ظاهری پس از ابن حزم، رک: ابن حزم، حیاته و عصره، ابوزهره، ص443-449</ref> و با همان روش، خود قدم در وادی اجتهاد گذاشت و کوشید تا بر پایه نصوص حدیثی به ارائه [[فتوا]] بپردازد.


    ابن حزم از بزرگ ترین چهره‌های فرهنگ اسلامی در آندلس محسوب میشود. وی در ابتدا از شافعیه بود و سپس از آن روی گردان شده و از زمره ظاهریه ـ پیـروان داوود بن علی بن خلف ظاهری اصفهان (201ـ270هـ ق) ـ گردید. وی به شدت از مبانی این اندیشه دفاع کرده و اهل باطن و مدّعیان حجّیت عقـل را مورد حمله قرار میدهـد. کتاب [[الفصل فی الملل و الاهواء و النحل]] که بعضاً شامل رساله‌هایی مستقل درباره موضوعات مستقل است، آکنده از اطلاعات دقیق درباره عقاید و [[ادیان]] است. کتاب مذکور که نشانه وسعت اطلاعات وی است، به شدت نسبت به فرقه‌های پدید آمده در درون اسلام منتقد است.
    درباره ابن‌حزم و اندیشه‌های وی، کتاب‌ها و مقالات فراوانی نوشته شده است. توجه به وی در این حد از گستردگی، به ویژه در چند دهه گذشته، به عنوان یکی از برجسته‌ترین متفکران [[مسلمان]] [[شمال آفریقا]] و اندلس نشانگر آن است که وی در عرصه‌های مختلف علوم دینی صاحب‌نظر بوده و تأثیر قابل توجهی در متفکران و عالمان پس از خویش داشته است. <ref>.برخی از آثاری که درباره ابن حزم نوشته شده است، عبارتند از: ‌ابن حزم، حیاته و عصره، آراء و فقهه، ابوزهره، قاهره: دارالفکر العربی، 1977؛ الفکر المنطقی الاسلامی، دراسة فی جهود ابن حزم الاندلسی، محمد جلّوب فرحان، جامعة موصل، 1988؛ دراسات عن ابن حزم و کتابه طوق الحمامة، الطاهر احمد مکی، قاهره: دارالمعارف، 1981؛ ابن حزم رائد الفکر العلمی، عبداللطیف شرارة، بیروت: المکتب التجاری، (بی‌تا)؛ ابن حزم و الفکر الفلسفی بالمغرب و الاندلس، سالم یفوت، دارالبیضاء، 1986؛ الامام ابن حزم الظاهری امام اهل الاندلس، محمد عبدالله ابوصعیلیک، دمشق: ‌دارالقلم، 1995؛ ابن حزم الکبیر، عمر فروخ، بیروت: دار لبنان للطباعة و النشر، 1980؛ ابن حزم الاندلسی و رسالته فی المفاضلة بین الصحابة، سعید الافغانی؛ ابن حزم خلال الف عام، جمع و تحقیق: ابوعبدالرحمن بن عقیل الظاهری، بیروت: دارالغرب، 1982؛ ابن حزم الاندلسی حیاته و ادبه، عبدالکریم خلیفة، بیروت: المکتب الاسلامی، عمان: مکتبة الاقصی؛ ابن حزم الاندلسی، زکریا ابراهیم، قاهره: الدار المصریة، «ضمن سلسلة اعلام العرب». ابن حزم صورة‌ اندلیسیة، محمد طه الحاجری، بیروت: دارالنهضة العربیة للطباعة و النشر، 1982؛ ابن حزم و موقفه من الالهیات، احمد بن ناصرالحمد، مکه المکرمة، جامعة ام القری، 1980.</ref> این توجه، تا حدودی هم به دلیل مواضع دینی متفاوت وی با سایر مکاتب رسمی موجود در [[اهل سنت و جماعت|مذهب تسنن]] است.  


    =ابن حزم اندلسی کیست=
    طبعاً از همان روزگار کهن، تمجید از وی همراه با مذمت بوده است. شاگردانش از وی ستایش می‌کردند، اما بسیاری از معاصرانش و هم‌چنین عالمان بعدی- به ویژه مالکی مذهبان- او را سخت نکوهش می‌کنند. <ref>.برای نمونه رک: ‌سیر اعلام النبلاء، ج18، ص187-188؛ مطالبی که ابوبکر بن العربی در القواصم و العواصم بر ضد وی نوشته، بسیار تند است.</ref> چرا که وی به همان اندازه که حافظه‌اش نیرومند و استنتاجاتش تازه و مبتکرانه بود، زبانش تند و تعصب مذهبی‌اش بر ضد مخالفانش از حنفیان و مالکیان و [[مذهب شیعه|شیعیان]] <ref>.در‌این‌باره رک: گفتار مفصل و بلند علامه امینی در الغدیر ج1 تحت عنوان «الرأی العام فی ابن حزم الاندلسی» ص585-608</ref> به شدت افراطی و همراه با ناسزا و توهین و تکفیرهای پیاپی و بی دلیل و هیاهویی بود.
     
    معروف‌ترین آثار برجای مانده از وی، در فقه المُحلّی، در فِرق و مذاهب الفصل فی الملل و الاهواء و النحل می‌باشد. اثر اخیر با همه گستردگی، ابتکار و نوآوری‌های فراوانی دارد، مولف در تدوین آن کوشیده است تا از منابع مختلف در همه عرصه‌ها بهره بگیرد، ‌ [منابعی که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست] اما با ادبیاتی فوق‌العاده افراطی و متعصبانه نگاشته شده است <ref>.یکی از نشانه‌های آشکار این تعصب، ناسزاها و تکفیرهای او در حجمی گسترده است که پس از بیان عقاید فرق اسلامی با تعبیر «هذا کفر صریح»، «هذا مجرد کفر» و... آنها را بدرقه می‌کند. رک: الفصل، ج4، ص197-198، 205، 207 «هذا والله أعظم من قول النصاری و أدخل فی الکفر و الشرک».</ref> که مقدار زیادی از ارزش علمی کتاب را کاسته است. از آثار فراوان او، شماری به چاپ رسیده، برخی مخطوط مانده و تعدادی از میان رفته است. <ref>برای فهرست آثار او بنگرید: سیر: 193/18- 197  
    «علی بن احمد بن سعید بن حزم اندلسی» در روز آخر [[رمضان]] سال 384 در شهر «قرطبه» به دنیا آمد و در 28 [[شعبان]] 456 درگذشت. <ref>.شرح حال ابن حزم در منابع كهن را بنگرید در: جذوة المقتبس،‌ ش708؛ مطمح الانفس از فتح بن خاقان، ص 55؛ الذخیرة، ج1، ص140؛ المُغْرب، ش253؛ تذكرة الحفاظ، ج3، ص341؛ لسان المیزان، ج4، ص 724-732.
    2.ابن حزم در این باره چنین سرود: (سیر اعلام، 18/205): فإن تَحْرِقوا القِرطاس لا تَحْرقوا الذی كذاك النصاری یحرقون اذا علَتْ تضمّنه القرطاس بَل هو فی صدری اكُفهم القرآن فی مُدُنِ الثغر.</ref> بیشتر وی را ایرانی الاصل دانسته‌اند كه جدش از اسرای ایرانی، اسیر [[یزید بن ابی سفیان]] بوده است. <ref>سیر اعلام النبلاء، ج18، ص186</ref> عده‌ای هم وی را اسپانیایی تبار دانسته‌اند. وی در اواخر قدرت دولت [[امویان]] اندلس، در ناز و نعمت، فراوانی كتاب، شكوه اشرافی‌گری و ذهن‌باز و سیال همراه با ذكاوت و هوش قابل توجه رشد كرد. به گفته ذهبی: نشأ فی تنّعم و رفاهیة، و رُزق ذكاء مفرطاً، و ذهنا سیّالاً و كتباً نفیسة كثیرة. <ref>سیر: 186/18</ref>
    اما با آغاز اختلافات و اوج‌گیری آشوب‌های سیاسی در اندلس، زندگی پر تلاطمی پیدا كرد. وی به اقتفای پدرش كه مدتی منصب وزارت داشت، این منصب را در سه نوبت و هر بار برای مدتی كوتاه در اختیار داشت. پس از نوبت اول مدت زمانی زندانی شد اما باز وزارت یافت.
     
    ابن حزم، پس از آن كه در جوانی قدری به كارهای اداری پرداخت، به سرعت آن‌ها را رها كرد و به تحصیل [[فقه]] و سایر علوم همت گماشت و در مقام یك عالم دینی تا پایان عمر از تدریس، تألیف، مناظره و هم چنین تأسیس و توسعه مكتب فكری- فقهی خود باز نماند.
     
    وی پس از آن كه در علم فقه موقعیتی یافت، به ستیز با عالمان زمانش برخاست و از آنجا كه زبان تندی داشت، مورد خشم آنان قرار گرفت. در نهایت، برخوردهای تند وی درباره عالمان زمانش سبب تبعید او به قریه‌ای گشت كه آن جا نیز جماعتی از مالكیان بر او حمله بردند. زمانی هم عالمان و ملوك از او بیزار گشتند كه او را به بادیه كوچ داده و حتی برخی از كتاب‌هایش را به آتش كشیدند.‌ <ref>سیر: 198/18</ref>
    ابن حزم، در رساله طوق الحمامه خود- كه موضوعش عشق و عاشقی و حب است- خاطرات خواندنی و جالبی از زندگی خصوصی خویش آورده است. وی اشعاری هم سروده است كه برخی از آنها برجای مانده است. <ref>سیر: 205/18- 209</ref>
     
    ابن حزم تحصیل را با آموختن فقه [[مالكی]] كه در نواحی او [[مذهب]] غالب بود، آغاز كرد. مدتی بعد به پیروان مذهب شافعی پیوست و از مالكیان بد گفت. بعدها از مذهب ظاهری جانبداری كرده از هر نوع [[اجتهاد]] و رأی و قیاس پرهیز داشت. در عین حال، تحت پوشش مذهب ظاهری <ref>.درباره مذهب ظاهری پس از ابن حزم، رك: ابن حزم، حیاته و عصره، ابوزهره، ص443-449</ref> و با همان روش، خود قدم در وادی اجتهاد گذاشت و كوشید تا بر پایه نصوص حدیثی به ارائه [[فتوا]] بپردازد.
     
    درباره ابن حزم و اندیشه‌های وی، كتاب‌ها و مقالات فراوانی نوشته شده است. توجه به وی در این حد از گستردگی، به ویژه در چند دهه گذشته، به عنوان یكی از برجسته‌ترین متفكران [[مسلمان]] [[شمال آفریقا]] و اندلس نشانگر آن است كه وی در عرصه‌های مختلف علوم دینی صاحب نظر بوده و تأثیر قابل توجهی در متفكران و عالمان پس از خویش داشته است. <ref>.برخی از آثاری كه درباره ابن حزم نوشته شده است، عبارتند از: ‌ابن حزم، حیاته و عصره، آراء و فقهه، ابوزهره، قاهره: دارالفكر العربی، 1977؛ الفكر المنطقی الاسلامی، دراسة فی جهود ابن حزم الاندلسی، محمد جلّوب فرحان، جامعة موصل، 1988؛ دراسات عن ابن حزم و كتابه طوق الحمامة، الطاهر احمد مكی، قاهره: دارالمعارف، 1981؛ ابن حزم رائد الفكر العلمی، عبداللطیف شرارة، بیروت: المكتب التجاری، (بی‌تا)؛ ابن حزم و الفكر الفلسفی بالمغرب و الاندلس، سالم یفوت، دارالبیضاء، 1986؛ الامام ابن حزم الظاهری امام اهل الاندلس، محمد عبدالله ابوصعیلیك، دمشق: ‌دارالقلم، 1995؛ ابن حزم الكبیر، عمر فروخ، بیروت: دار لبنان للطباعة و النشر، 1980؛ ابن حزم الاندلسی و رسالته فی المفاضلة بین الصحابة، سعید الافغانی؛ ابن حزم خلال الف عام، جمع و تحقیق: ابوعبدالرحمن بن عقیل الظاهری، بیروت: دارالغرب، 1982؛ ابن حزم الاندلسی حیاته و ادبه، عبدالكریم خلیفة، بیروت: المكتب الاسلامی، عمان: مكتبة الاقصی؛ ابن حزم الاندلسی، زكریا ابراهیم، قاهره: الدار المصریة، «ضمن سلسلة اعلام العرب». ابن حزم صورة‌ اندلیسیة، محمد طه الحاجری، بیروت: دارالنهضة العربیة للطباعة و النشر، 1982؛ ابن حزم و موقفه من الالهیات، احمد بن ناصر الحمد، مكه المكرمة، جامعة ام القری، 1980.</ref> این توجه، تا حدودی هم به دلیل مواضع دینی متفاوت وی با سایر مكاتب رسمی موجود در [[مذهب تسنن]] است.
     
    طبعاً از همان روزگار كهن، تمجید از وی همراه با مذمت بوده است. شاگردانش از وی ستایش می‌كردند، اما بسیاری از معاصرانش و هم‌چنین عالمان بعدی- به ویژه مالكی مذهبان- او را سخت نكوهش می‌كنند. <ref>.برای نمونه رك: ‌سیر اعلام النبلاء، ج18، ص187-188؛ مطالبی كه ابوبكر بن العربی در القواصم و العواصم بر ضد وی نوشته، بسیار تند است.</ref> چرا كه وی به همان اندازه كه حافظه‌اش نیرومند و استنتاجاتش تازه و مبتكرانه بود، زبانش تند و تعصب مذهبی‌اش بر ضد مخالفانش از حنفیان و مالكیان و [[شیعیان]] <ref>.در این باره رك: گفتار مفصل و بلند علامه امینی در الغدیر ج1 تحت عنوان «الرأی العام فی ابن حزم الاندلسی» ص585-608</ref> به شدت افراطی و همراه با ناسزا و توهین و تكفیرهای پیاپی و بی دلیل و هیاهویی بود.
    معروف‌ترین آثار برجای مانده از وی، در فقه المُحلّی، در فِرق و مذاهب الفصل فی الملل و الاهواء و النحل می‌باشد. اثر اخیر با همه گستردگی، ابتكار و نوآوری‌های فراوانی دارد، مولف در تدوین آن كوشیده است تا از منابع مختلف در همه عرصه‌ها بهره بگیرد،‌ [منابعی كه بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست] اما با ادبیاتی فوق العاده افراطی و متعصبانه نگاشته شده است <ref>.یكی از نشانه‌های آشكار این تعصب، ناسزاها و تكفیرهای او در حجمی گسترده است كه پس از بیان عقاید فرق اسلامی با تعبیر «هذا كفر صریح»، «هذا مجرد كفر» و... آن‌ها را بدرقه می‌كند. رك: الفصل، ج4، ص197-198، 205، 207 «هذا والله أعظم من قول النصاری و أدخل فی الكفر و الشرك».</ref> كه مقدار زیادی از ارزش علمی كتاب را كاسته است. از آثار فراوان او، شماری به چاپ رسیده، برخی مخطوط مانده و تعدادی از میان رفته است. <ref>برای فهرست آثار او بنگرید: سیر: 193/18- 197  
    </ref>
    </ref>


    =ابن حزم و دانش تاریخ=
    == ابن‌حزم و دانش تاریخ ==
     
    تاریخ از جمله دانش‌هایی است که ابن‌حزم با آن سر و کار دارد و بخشی از مطالعات و تألیفات وی به این دانش مربوط می‌شود و آن‌گونه که خود می‌گوید از طرق مختلف توانسته است مطالعات تاریخی خود را گسترش دهد. <ref>در الفصل، ج1، ص175 می‌نویسد: و قد شاهدنا الناس و بلغتنا أخبار أهل البلاد البعیدة و کثر بحثنا عما غاب عنا منها، و وصلت الینا التواریخ الکثیرة المجموعة فی أخبار من سلف من عرب و عجم فی کثیر من الاُمَم</ref>
    تاریخ از جمله دانش‌هایی است كه ابن حزم با آن سر و كار دارد و بخشی از مطالعات و تألیفات وی به این دانش مربوط می‌شود و آن‌گونه كه خود می‌گوید از طرق مختلف توانسته است مطالعات تاریخی خود را گسترش دهد. <ref>در الفصل، ج1، ص175 می‌نویسد: و قد شاهدنا الناس و بلغتنا أخبار أهل البلاد البعیدة و كثر بحثنا عما غاب عنا منها، و وصلت الینا التواریخ الكثیرة المجموعة فی أخبار من سلف من عرب و عجم فی كثیر من الاُمَم</ref>
    وی در رساله مراتب العلوم، ضمن طبقه‌بندی دانش‌ها در منظومه فکری خود که براساس دین استوار است، برای تاریخ مرتبتی ویژه در پیوند با دانش [[شریعت]] قائل است.  
    وی در رساله مراتب العلوم، ضمن طبقه بندی دانش‌ها در منظومه فكری خود كه براساس دین استوار است، برای تاریخ مرتبتی ویژه در پیوند با دانش [[شریعت]] قائل است.  


    دانش‌ها در نزد امت‌ها پنج قسم است:  
    دانش‌ها در نزد امت‌ها پنج قسم است:  
    نخست دانش شریعت كه امت‌ها در آن‌ها با یكدیگر تفاوت و اختلاف نظر دارند. «علم الشریعة و علم أخبارها و لغتها» و چهار دانش كه همه امت‌ها در آن چهار دانش با یكدیگر مشتركند: نجوم، ریاضی، طب، و [[فلسفه]]. [رسالة مراتب العلوم: <ref>رسائل: 78/4</ref> بدین ترتیب، نگاه وی به تاریخ تحت عنوان «تاریخ شریعت» است؛ یعنی «دانش تاریخ» اعتبارش را از شریعت می‌گیرد، زیرا این تنها شریعت است كه دانش اصیل است و اگر كسی با غفلت از این دانش به دانش دیگری بپردازد، به خود جفا كرده است. <ref>رسائل: 75/4</ref> همین امر سبب شده است كه وی به تاریخ به صورت یك علم مستقل نگاه نكند، بلكه تاریخ را ابزار و وسیله‌ای برای دانش دیگر كه شریعت است بداند و به تاریخ به صورت یك امر فرعی بپردازد. <ref>مقدمه رسائل: 16/2</ref> با این حال، نباید توجه وی را به تاریخ سطحی دانست و یا حتی در محدوده دانش شریعت دایره آن را از نظر وی و تجربه نگارشی‌اش در این زمینه، بست. به عكس، وی بسیاری از اخبار تاریخی را كه ارتباطش با شریعت كم است و یا تحت عنوان تاریخ امت اسلامی دایره‌اش را توسعه داده، در كتبش جای داده است. یعنی برای تاریخ- ولو با قید تاریخ امت اسلامی- حیثیت خاصی قائل است و به همین دلیل، بحثی را درباره «علم الاخبار» در همین رساله مراتب العلوم آورده است. <ref>مراتب العلوم، رسائل: ‌79/4</ref>
    نخست دانش شریعت که امت‌ها در آنها با یکدیگر تفاوت و اختلاف نظر دارند. «علم الشریعة و علم أخبارها و لغت‌ها» و چهار دانش که همه امت‌ها در آن چهار دانش با یکدیگر مشترکند: نجوم، ریاضی، طب، و [[فلسفه]]. [رسالة مراتب العلوم: <ref>رسائل: 78/4</ref> بدین ترتیب، نگاه وی به تاریخ تحت عنوان «تاریخ شریعت» است؛ یعنی «دانش تاریخ» اعتبارش را از شریعت می‌گیرد، زیرا این تنها شریعت است که دانش اصیل است و اگر کسی با غفلت از این دانش به دانش دیگری بپردازد، به خود جفا کرده است. <ref>رسائل: 75/4</ref> همین امر سبب شده است که وی به تاریخ به صورت یک علم مستقل نگاه نکند، بلکه تاریخ را ابزار و وسیله‌ای برای دانش دیگر که شریعت است بداند و به تاریخ به صورت یک امر فرعی بپردازد. <ref>مقدمه رسائل: 16/2</ref> با این حال، نباید توجه وی را به تاریخ سطحی دانست و یا حتی در محدوده دانش شریعت دایره آن را از نظر وی و تجربه نگارشی‌اش در این زمینه بست. به عکس، وی بسیاری از اخبار تاریخی را که ارتباطش با شریعت کم است و یا تحت عنوان تاریخ امت اسلامی دایره‌اش را توسعه داده، در کتبش جای داده است. یعنی برای تاریخ- ولو با قید تاریخ امت اسلامی- حیثیت خاصی قائل است و به همین دلیل، بحثی را درباره «علم الاخبار» در همین رساله مراتب العلوم آورده است. <ref>مراتب العلوم، رسائل: ‌79/4</ref>


    با این حال، هر اندازه كه موقعیت وی را در ارتباط با دانش تاریخ با تأكید بیان كنیم، باید بدانیم كه وی عالم دینی است و از آنچه نگاشته است یا هدفش جنبه‌های آموزشی سیره و تاریخ صدر اسلام و خلفا بوده و یا به طور كلی، از تاریخ برای استدلال در امر دین به صورت ایجابی و سلبی بهره برده است. گفته شده است كه اجمال‌گرایی وی هم در نوشته‌های تاریخی‌اش به همین دلیل است. <ref>مقدمه رسائل: 21/2</ref>
    با این حال، هر اندازه که موقعیت وی را در ارتباط با دانش تاریخ با تأکید بیان کنیم، باید بدانیم که وی عالم دینی است و از آنچه نگاشته است یا هدفش جنبه‌های آموزشی سیره و تاریخ صدر اسلام و خلفا بوده و یا به طور کلی، از تاریخ برای استدلال در امر دین به صورت ایجابی و سلبی بهره برده است. گفته شده است که اجمال‌گرایی وی هم در نوشته‌های تاریخی‌اش به همین دلیل است. <ref>مقدمه رسائل: 21/2</ref>
    بنابر آنچه كه احسان عباس تصریح كرده است، بیشتر آثار تاریخی ابن حزم، ارائه گزارش‌های مختصر و فهرستی از رخدادهای برخی از مقاطع تاریخی است. قسمتی از موضوعات مورد علاقه وی در دانش تاریخ مربوط به [[صدر اسلام]] ([[سیره نبوی]] و تاریخ خلفا) است. برخی هم به تاریخ عمومی و اجتماعی و شماری هم به تحولات دوره معاصر او یعنی اخبار اندلس و احوال خلفا و امرای آن ناحیه برمی‌گردد.
    بنابر آنچه که احسان عباس تصریح کرده است، بیشتر آثار تاریخی ابن‌حزم، ارائه گزارش‌های مختصر و فهرستی از رخدادهای برخی از مقاطع تاریخی است. قسمتی از موضوعات مورد علاقه وی در دانش تاریخ مربوط به [[صدر اسلام]] (سیره نبوی و تاریخ خلفا) است. برخی هم به تاریخ عمومی و اجتماعی و شماری هم به تحولات دوره معاصر او یعنی اخبار اندلس و احوال خلفا و امرای آن ناحیه برمی‌گردد.


    مجموعه رسائل تاریخی ابن حزم تحت عنوان مجلد دوم كتاب رسائل ابن حزم الاندلسی به چاپ رسیده است. این رسائل عبارتند از:
    مجموعه رسائل تاریخی ابن‌حزم تحت عنوان مجلد دوم کتاب رسائل ابن‌حزم الاندلسی به چاپ رسیده است. این رسائل عبارتند از:


    رسالة نَقْطُ العروس فی تواریخ الخلفاء؛ <ref>.این رساله، كتابچه كوچكی است با ویژگی‌های منحصر به فرد از نوع آن‌چه در قرون نخستین به صورت تك نگاری پیرامون موضوعاتی بدیع نگارش می‌یافت. القاب خلفا، ولی عهدهایی كه به خلافت نرسیدند، خلفایی كه با مشاورت به خلافت رسیدند، آنان كه به زور خلافت را تصرف كردند، آنان كه به دنبال خلافت رفتند، خلیفه هم نامیده شدند، اما خلیفه نشدند، آنان كه خلیفه شدند و برادر بزرگتر داشتند، و موضوعاتی دیگر. در ادامه به بیان برخی از اخبار عجایب و غرایب ازدواج‌ها، زنان و مسائل دیگر (مانند فضیحتی كه جهان مانند آن ندیده است و...) پرداخته شده است كه به راستی شگفت است و انسان را به یاد نوشته‌های محمد بن حبیب و شمار دیگری از مورخان شرقی قرن سوم می‌اندازد. این اثر برخلاف نامش تنها در «تواریخ خلفا»‌نیست بلكه همان‌گونه كه احسان عباس یادآور شده بهتر است عنوان «النوادر» ‌بر آن نهاده شود. برای نمونه یكی از این عجایب شرح حال مرزبانه دختر قدید بن منیع است. وی همسر نصر بن سیار والی خراسان بود. وقتی او مرد، ابومسلم خراسانی با وی ازدواج كرد، وقتی ابومسلم كشته شد، ابوداود خالد بن ابراهیم ذهلی والی خراسان با وی ازدواج كرد. ابن حزم درباره این زن می‌نویسد «فجرت هذه المرأة مجری ولایة خراسان، كل من ولّی خراسان تزوّجها». نَقْط العروس، ص68. و یك خبر شگفت دیگر آن كه مردی پس از آن كه بیست و دو سال از مرگ هشام بن حكم مؤید گذشته بود، ظهور كرد و گفت من هشام بن حكم مؤید هستم. در همه منابر اندلس به نام وی خطبه خوانده شد و خون‌ها ریخته شد. نَقْط العروس، ص97. این رساله بارها تصحیح و ترجمه اسپانیانی آن هم نشر شده و آخرین تصحیح آن توسط احسان عباس در مجلد دوم رسائل ابن حزم ارائه شده است. مقاله‌ای هم در مجله الدعوة الاسلامیة، (عربستان سعودی)، ش491 درباره آن انتشار یافته است.</ref> رسالة فی أمّهات الخلفاء؛ رسالة‌ فی جُمَل فُتُوح الاسلام؛ رسالة فی أسماء الخلفاء؛ رسالة فی فضل الاندلس و ذكر رجالها. <ref>رسائل ابن حزم، ج2، تحقیق احسان عباس، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1987. رساله اخیر رساله كوچكی است كه مؤلف ضمن آن تلاش كرده است تا برتری اندلس را در زمینه‌های مختلف جغرافیایی و علمی بر سایر نقاط نشان دهد.</ref>
    رسالة نَقْطُ العروس فی تواریخ الخلفاء؛ <ref>.این رساله، کتابچه کوچکی است با ویژگی‌های منحصر به فرد از نوع آن‌چه در قرون نخستین به صورت تک نگاری پیرامون موضوعاتی بدیع نگارش می‌یافت. القاب خلفا، ولی عهدهایی که به خلافت نرسیدند، خلفایی که با مشاورت به خلافت رسیدند، آنان که به زور خلافت را تصرف کردند، آنان که به دنبال خلافت رفتند، خلیفه هم نامیده شدند، اما خلیفه نشدند، آنان که خلیفه شدند و برادر بزرگتر داشتند، و موضوعاتی دیگر. در ادامه به بیان برخی از اخبار عجایب و غرایب ازدواج‌ها، زنان و مسائل دیگر (مانند فضیحتی که جهان مانند آن ندیده است و...) پرداخته شده است که به راستی شگفت است و انسان را به یاد نوشته‌های محمد بن حبیب و شمار دیگری از مورخان شرقی قرن سوم می‌اندازد. این اثر برخلاف نامش تنها در «تواریخ خلفا» ‌نیست بلکه همان‌گونه که احسان عباس یادآور شده بهتر است عنوان «النوادر» ‌بر آن نهاده شود. برای نمونه یکی از این عجایب شرح حال مرزبانه دختر قدید بن منیع است. وی همسر نصر بن سیار والی خراسان بود. وقتی او مرد، ابومسلم خراسانی با وی ازدواج کرد، وقتی ابومسلم کشته شد، ابوداود خالد بن ابراهیم ذهلی والی خراسان با وی ازدواج کرد. ابن حزم درباره این زن می‌نویسد «فجرت هذه المرأة مجری ولایة خراسان، کل من ولّی خراسان تزوّجها». نَقْط العروس، ص68. و یک خبر شگفت دیگر آن که مردی پس از آن که بیست و دو سال از مرگ هشام بن حکم مؤید گذشته بود، ظهور کرد و گفت من هشام بن حکم مؤید هستم. در همه منابر اندلس به نام وی خطبه خوانده شد و خون‌ها ریخته شد. نَقْط العروس، ص97. این رساله بارها تصحیح و ترجمه اسپانیانی آن هم نشر شده و آخرین تصحیح آن توسط احسان عباس در مجلد دوم رسائل ابن حزم ارائه شده است. مقاله‌ای هم در مجله الدعوة الاسلامیة، (عربستان سعودی)، ش491 درباره آن انتشار یافته است.</ref> رسالة فی أمّهات الخلفاء؛ رسالة‌ فی جُمَل فُتُوح الاسلام؛ رسالة فی أسماء الخلفاء؛ رسالة فی فضل الاندلس و ذکر رجال‌ها. <ref>رسائل ابن حزم، ج2، تحقیق احسان عباس، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1987. رساله اخیر رساله کوچکی است که مؤلف ضمن آن تلاش کرده است تا برتری اندلس را در زمینه‌های مختلف جغرافیایی و علمی بر سایر نقاط نشان دهد.</ref>


    به جز این رسائل، چند اثر تاریخی دیگر هم به طور مستقل از وی به صورت كتاب درآمده است كه دو نمونه عمده آن جوامع السیرة <ref>درباره این كتاب به لحاظ شیوه نگارش و منابع آن (كه به طور عمده سیره ابن اسحاق است). رك: مقدمه احسان عباس بر چاپ آن كه توسط دارالمعارف در قاهره انجام شده و پنج رساله هم به عنوان ضمیمه در آن آمده است.</ref> و حجة الوداع <ref>تصحیح ابوصهیب الكرمی، ریاض، 1418</ref> می‌باشد. شاید بتوان كتاب جمهرة انساب العرب او را هم با اندكی تسامح، نوعی كتاب تاریخی به شمار آورد؛ زیرا افزون بر دانش انساب كه به گفته خود ابن حزم بخشی از علم الأخبار است، وی در بخش‌های مختلف آن، اطلاعات تاریخی متناسب با اشخاص و قبایل به دست داده است. <ref>ابن حزم الاندلسی و جهوده فی البحث التاریخی و الحضاری، ص206-211</ref> گفتنی است كه نگرش نسبی و اُمَمی ابن حزم نیرومند است. وی به جز آن كه [[علم انساب]] را از اعراب شرق به [[ارث]] برده، درباره نسب قبایل بربر دیار خود هم مطالبی بر آن افزوده، نوعی نگاه اُمَمی را هم به جد گرفته است.
    به جز این رسائل، چند اثر تاریخی دیگر هم به طور مستقل از وی به صورت کتاب درآمده است که دو نمونه عمده آن جوامع السیرة <ref>درباره این کتاب به لحاظ شیوه نگارش و منابع آن (که به طور عمده سیره ابن اسحاق است). رک: مقدمه احسان عباس بر چاپ آن که توسط دارالمعارف در قاهره انجام شده و پنج رساله هم به عنوان ضمیمه در آن آمده است.</ref> و حجة الوداع <ref>تصحیح ابوصهیب الکرمی، ریاض، 1418</ref> می‌باشد. شاید بتوان کتاب جمهرة انساب العرب او را هم با اندکی تسامح، نوعی کتاب تاریخی به شمار آورد؛ زیرا افزون بر دانش انساب که به گفته خود ابن‌حزم بخشی از علم الأخبار است، وی در بخش‌های مختلف آن، اطلاعات تاریخی متناسب با اشخاص و قبایل به دست داده است. <ref>ابن حزم الاندلسی و جهوده فی البحث التاریخی و الحضاری، ص206-211</ref> گفتنی است که نگرش نسبی و اُمَمی ابن‌حزم نیرومند است. وی به جز آن که [[علم انساب]] را از اعراب شرق به [[ارث]] برده، درباره نسب قبایل بربر دیار خود هم مطالبی بر آن افزوده، نوعی نگاه اُمَمی را هم به جد گرفته است.


    وی امت‌ها را به هفت قسمت تقسیم كرده است: امت اسلامی، بنواسرائیل، [[روم]]، امم شمال مانند [[خزر]] و ترك و غیره، امم [[سودان]]، امت هنود و چینی، امم دائره مانند قبط و یمانی و سریانی و اشمانی و عَمون و مؤآب. <ref>در متون اسرائیلی شهرت دارد كه این دو نفر، از فرزندان لوط پیامبر بوده‌اند و نسل آنان در شهرهای معان و م‌آب از سرزمین بلقاء در اراضی شامات سكونت داشته‌اند. رك: جمهرة انساب العرب، ص510</ref> و امت فرس. این تفسیر اُمَمی بعدها در كتاب طبقات الامم ابن صاعد اندلسی (م463) شاگرد ابن حزم ادامه یافته است. <ref>رك: ‌التعریف بطبقات الامم، قاضی صاعد اندلسی (420-461)، مقدمه و تصحیح و تحقیق غلامرضا جمشیدنژاد، اول، تهران: میراث مكتوب، 1376. صاعد اندلسی كه كتابش را در تاریخ علم در نزد اقوام و امت‌ها نگاشته، مرتباً از اهل العلم بتواریخ الامم مطالبی نقل می‌كند</ref>
    وی امت‌ها را به هفت قسمت تقسیم کرده است: امت اسلامی، بنواسرائیل، [[روم]]، امم شمال مانند خزر و ترک و غیره، امم [[سودان]]، امت هنود و چینی، امم دائره مانند قبط و یمانی و سریانی و اشمانی و عَمون و مؤآب. <ref>در متون اسرائیلی شهرت دارد که این دو نفر، از فرزندان لوط پیامبر بوده‌اند و نسل آنان در شهرهای معان و م‌آب از سرزمین بلقاء در اراضی شامات سکونت داشته‌اند. رک: جمهرة انساب العرب، ص510</ref> و امت فرس. این تفسیر اُمَمی بعدها در کتاب طبقات الامم ابن‌صاعد اندلسی (م463) شاگرد ابن‌حزم ادامه یافته است. <ref>رک: ‌التعریف بطبقات الامم، قاضی صاعد اندلسی (420-461)، مقدمه و تصحیح و تحقیق غلامرضا جمشیدنژاد، اول، تهران: میراث مکتوب، 1376. صاعد اندلسی که کتابش را در تاریخ علم در نزد اقوام و امت‌ها نگاشته، مرتباً از اهل العلم بتواریخ الامم مطالبی نقل می‌کند</ref>


    كارهای تاریخی ابن حزم را نمی‌بایست صرفاً در آثار مستقل تاریخی وی محدود دانست. این به ویژه از آن جهت برای ما اهمیت دارد كه در بررسی حاضر، صرفاً نگاه وی به تاریخ یا تاریخ اسلام موردنظر نیست، بلكه نقادی‌های تاریخی او در هر مورد، ولو این كه در آثار كلامی یا فقهی‌اش باشد، مورد توجه ما خواهد بود.
    کارهای تاریخی ابن‌حزم را نمی‌بایست صرفاً در آثار مستقل تاریخی وی محدود دانست. این به ویژه از آن جهت برای ما اهمیت دارد که در بررسی حاضر، صرفاً نگاه وی به تاریخ یا تاریخ اسلام موردنظر نیست، بلکه نقادی‌های تاریخی او در هر مورد، ولو این که در آثار کلامی یا فقهی‌اش باشد، مورد توجه ما خواهد بود.


    كسانی كه به بیان شرح حال و افكار و اندیشه‌های وی پرداخته‌اند، به طور معمول، درباره موضوع «تاریخ از دیدگاه ابن حزم» هم سخن گفته‌اند. در این میان، مقالاتی هم وجود دارد كه صرفاً در همین موضوع نگاشته شده است. در این زمینه احسان عباس در مقدمه مجلد دوم رسائل ابن حزم بحثی تحت عنوان «ابن حزم و التاریخ» و سالم یفوت در مجله كلیة الاداب و العلوم الانسانیة دانشگاه رباط مغرب، ش10، ص99-134، مقاله ای تحت عنوان التاریخ و السیاسیة فی فكر ابن حزم نگاشته است. این مقاله بیشتر به بیان نگاه ابن حزم به تاریخ پرداخته و دیدگاه دینی- تاریخی وی را با نظریات «فارابی» و دیگران مورد بحث قرار داده است. به اعتقاد مؤلف این اثر، رویكرد ابن حزم به تاریخ دینی است كه در شرایط ویژه فتنه خیز اندلس طرح شده و از دین به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد اتحاد استفاده و سخت بر آن تأكید شده است. این رویكرد، با رویكرد [[فارابی]] و «اخوان الصفا» و دیگران كه بیشتر فلسفی است و یا رویكرد [[ابن خلدون]] كه آن هم جنبه فلسفی دارد، متفاوت است.
    کسانی که به بیان شرح حال و افکار و اندیشه‌های وی پرداخته‌اند، به طور معمول، درباره موضوع «تاریخ از دیدگاه ابن‌حزم» هم سخن گفته‌اند. در این میان، مقالاتی هم وجود دارد که صرفاً در همین موضوع نگاشته شده است. در این زمینه احسان عباس در مقدمه مجلد دوم رسائل ابن‌حزم بحثی تحت عنوان «ابن‌حزم و التاریخ» و سالم یفوت در مجله کلیة الاداب و العلوم الانسانیة دانشگاه رباط مغرب، ش10، ص99-134، مقاله‌ای تحت عنوان التاریخ و السیاسیة فی فکر ابن‌حزم نگاشته است. این مقاله بیشتر به بیان نگاه ابن‌حزم به تاریخ پرداخته و دیدگاه دینی- تاریخی وی را با نظریات «فارابی» و دیگران مورد بحث قرار داده است. به اعتقاد مؤلف این اثر، رویکرد ابن‌حزم به تاریخ دینی است که در شرایط ویژه فتنه خیز اندلس طرح شده و از دین به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد اتحاد استفاده و سخت بر آن تأکید شده است. این رویکرد، با رویکرد [[فارابی]] و «اخوان الصفا» و دیگران که بیشتر فلسفی است و یا رویکرد [[ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی|ابن‌خلدون]] که آن هم جنبه فلسفی دارد، متفاوت است.


    به هر روی، در میان ارجاعات هركدام از این مقالات، می‌توان دریافت كه نوشته‌های فراوانی درباره اندیشه‌ها و آثار ابن حزم نوشته شده است. از آن جمله مقاله‌ای است تحت عنوان تقییم لبدایات التاریخ العربی از علی اوملیل كه در مجله دراسات فلسفیة و أدبیة (ش1، 1976) به چاپ رسیده. اما مؤلف این سطور آن را ندیده است. در این میان،یك تك نگاری ویژه هم درباره دیدگاه‌های تاریخی ابن حزم نگاشته شده كه اثری ارجمند است.
    به هر روی، در میان ارجاعات هرکدام از این مقالات، می‌توان دریافت که نوشته‌های فراوانی درباره اندیشه‌ها و آثار ابن‌حزم نوشته شده است. از آن جمله مقاله‌ای است تحت عنوان تقییم لبدایات التاریخ العربی از علی اوملیل که در مجله دراسات فلسفیة و أدبیة (ش1، 1976) به چاپ رسیده. اما مؤلف این سطور آن را ندیده است. در این میان، یک تک نگاری ویژه هم درباره دیدگاه‌های تاریخی ابن‌حزم نگاشته شده که اثری ارجمند است.


    عنوان این كتاب ابن حزم الاندلسی و جهوده فی البحث التاریخی و الحضاری است كه دكتر عبدالحلیم عویس آن را نوشته است. <ref>قاهره، الزهراء للاعلام العربی، 1988</ref> وی در این كتاب، فصلی را با عنوان «قضایا الفكر التاریخی عند ابن حزم» آورده و ذیل بخشی از آن با عنوان «منهج ابن حزم فی البحث التاریخی» به روش تاریخ نویسی او از زاویه نقادی اخبار و پرداختنش به ارزیابی نقل‌های تاریخی پرداخته است.  
    عنوان این کتاب ابن‌حزم الاندلسی و جهوده فی البحث التاریخی و الحضاری است که دکتر عبدالحلیم عویس آن را نوشته است. <ref>قاهره، الزهراء للاعلام العربی، 1988</ref> وی در این کتاب، فصلی را با عنوان «قضایا الفکر التاریخی عند ابن‌حزم» آورده و ذیل بخشی از آن با عنوان «منهج ابن‌حزم فی البحث التاریخی» به روش تاریخ نویسی او از زاویه نقادی اخبار و پرداختنش به ارزیابی نقل‌های تاریخی پرداخته است.  


    =نسبت میان راوی و خبر=
    == نسبت میان راوی و خبر ==
    نکته‌ای که در ارزیابی‌های سندی افزون بر جرح و تعدیل اهمیت بسزائی دارد، «سنجش نسبت میان راوی و کیفیت خبر» است. برای مثال، ابن‌حزم وقتی روایت [[انس بن مالک|انس بن مالک]] و عبدالله بن عباس را در تعیین روز خروج پیامبر از [[مدینه]] در سفر [[حجة الوداع|حجةالودا]]ع بحث می‌کند، به دلیل آن که نمی‌تواند یکی از این دو [[صحابی]] را جَرْح کند، بررسی سندی را به شکل دیگری دنبال می‌کند. موقعیت انس در نقل خبر به گونه‌ای است که در آن جا حاضر بوده است، اما در روایت [[عبدالله ابن عباس|ابن‌عباس]] به کیفیتی نیست که وی در آنجا حاضر بوده است. در این صورت: و الحاضر أثبت بلاشکّ. <ref>حجة الوداع، ص252</ref>


    نكته‌ای كه در ارزیابی‌های سندی افزون بر جرح و تعدیل اهمیت بسزائی دارد، «سنجش نسبت میان راوی و كیفیت خبر» است. برای مثال، ابن حزم وقتی روایت [[انس بن مالك]] و عبدالله بن عباس را در تعیین روز خروج [[پیامبر]] از [[مدینه]] در سفر [[حجةالوداع]] بحث می‌كند، به دلیل آن كه نمی‌تواند یكی از این دو [[صحابی]] را جَرْح كند، بررسی سندی را به شكل دیگری دنبال می‌كند. موقعیت انس در نقل خبر به گونه‌ای است كه در آن جا حاضر بوده است، اما در روایت [[ابن عباس]] به كیفیتی نیست كه وی در آنجا حاضر بوده است. در این صورت: و الحاضر أثبت بلاشكّ. <ref>حجة الوداع، ص252</ref>
    البته ابن‌عباس هم در این سفر بوده است، اما حالت روایت او به گونه‌ای نیست که گویی در این [[نماز]] حضور داشته است. به نوشته ابن‌حزم، ابن‌عباس حدود سیزده سال داشته و چه بسا همراه زنان بوده و همین منشأ ورود وَهْم و خطا در روایت او شده است.
    و انّما دخل الوَهْم فی روایة ابن‌عباس لانّه کان یقدّمه النبی (صلی الله علیه وآله و سلم) فی ضعفة اهله لصِغَره. <ref>حجة الوداع، ‌ص252</ref>


    البته ابن عباس هم در این سفر بوده است، اما حالت روایت او به گونه‌ای نیست كه گویی در این [[نماز]] حضور داشته است. به نوشته ابن حزم، ابن عباس حدود سیزده سال داشته و چه بسا همراه زنان بوده و همین منشأ ورود وَهْم و خطا در روایت او شده است.
    علاوه بر این، دقت انس در این نقل از شرح جزئیات هم به دست می‌آید؛ چون تصریح می‌کند که نماز ظهر را چهار رکعتی در مدینه خواندیم و نماز عصر را در ذوالحلیفه دو رکعتی. ولی چنین دقتی در جزئیات نقل ابن‌عباس نیست و صرفاً آمده است که نماز ظهر را در ذوالحلیفه خواندیم. نکته دیگر در بیان نسبت میان راوی و خبر آن است که وی با چه لحنی خبر را نقل کرده است. اگر دو روایت باشد، لحن یکی از آن دو «لحن تردید» و دیگری «لحن یقین» باشد، باید روایت کسی که با یقین بیشتری سخن می‌گوید پذیرفت. چرا که سخن راوی شکاک، بر غیر شاک حجت نیست، در حالی که عکس آن درست است:
    و انّما دخل الوَهْم فی روایة ابن عباس لانّه كان یقدّمه النبی (صلی الله علیه وآله و سلم) فی ضعفة اهله لصِغَره. <ref>حجة الوداع،‌ص252</ref>
    المثبت- و لو کان واحدا اولی بالقبول من الشاک، الموقن أثبت و اولی من الشاک. <ref>حجةالوداع، ص260-261</ref>
    ابن‌حزم نکته اخیر را به معنای دیگری هم به کار برده است که روایت کسی که نکته یا مطلبی را برای کسی ثابت می‌داند، در مقایسه با کسی که آن را نفی می‌کند، بیشتر قابل پذیرش است. مثلاً یک مسأله در حجة الوداع این است که آیا طلحه همراه خود هَدْی داشت یا نه. روایت کسی که می‌گوید داشت، اولی به پذیرش نقل کسی است که می‌گوید هَدْی نداشت. <ref>حجةالوداع: 265</ref> در‌این‌باره باید تأمل بیشتری کرد.


    علاوه بر این، دقت انس در این نقل از شرح جزئیات هم به دست می‌آید؛ چون تصریح می‌كند كه نماز ظهر را چهار ركعتی در مدینه خواندیم و نماز عصر را در ذو الحلیفه دو ركعتی. ولی چنین دقتی در جزئیات نقل ابن عباس نیست و صرفاً آمده است كه نماز ظهر را در ذو الحلیفه خواندیم. نكته دیگر در بیان نسبت میان راوی و خبر آن است كه وی با چه لحنی خبر را نقل كرده است. اگر دو روایت باشد، لحن یكی از آن دو «لحن تردید» و دیگری «لحن یقین» باشد، باید روایت كسی كه با یقین بیشتری سخن می‌گوید پذیرفت. چرا كه سخن راوی شكاك، بر غیر شاك حجت نیست، در حالی كه عكس آن درست است:
    نمونه دیگر درباره نسبت میان راوی و خبر در این مثال قابل توجه است: وقتی ابن‌حزم عقیده حسن بن صالح بن حیّ همْدانی را در باب امامت شرح می‌دهد، می‌نویسد: «گفته شده است که مذهب او چنین بوده است که امامت می‌تواند برای تمامی فرزندان فهر بن مالک مشروع باشد»، یعنی لزومی به انحصار آن در قریش که تیره‌ای از فهر بن مالک است، نیست. در اینجا وی نسبت این اعتقاد را به حسن بن صالح نمی‌پذیرد و به عکس، آن چه را که هشام بن حکم در کتاب المیزان خود درباره او آورده، قبول می‌کند، چرا که هشام در شهر کوفه، همسایه او بوده، او را درک کرده و عالم‌‍ترین افراد نسبت به او است. <ref>الفصل، ج4، ص93: لان هشاما کان جاره بالکوفه و أعرف الناس به و أدرکه و شاهده. به جز عبارتی که نقل شده، مجموعاً آن چه ابن حزم در این چند سطر آورده قدری نامفهوم می‌نماید. (در چاپ دیگر الفصل 157/4- بیروت: دارالجیل- نیز عبارت به همان صورت است). مطالب ابن حزم در نقد شیعه در صفحات بعد، می‌باید نقد همین کتاب میزان باشد که جملاتی هم از آن نقل کرده است.</ref>
    المثبت- و لو كان واحدا اولی بالقبول من الشاك، الموقن أثبت و اولی من الشاك. <ref>حجةالوداع، ص260-261</ref>
    ابن حزم نكته اخیر را به معنای دیگری هم به كار برده است كه روایت كسی كه نكته یا مطلبی را برای كسی ثابت می‌داند، در مقایسه با كسی كه آن را نفی می‌كند، بیشتر قابل پذیرش است. مثلاً یك مسأله در حجة الوداع این است كه آیا طلحه همراه خود هَدْی داشت یا نه. روایت كسی كه می‌گوید داشت، اولی به پذیرش نقل كسی است كه می‌گوید هَدْی نداشت. <ref>حجةالوداع: 265</ref> در این باره باید تأمل بیشتری كرد.


    نمونه دیگر درباره نسبت میان راوی و خبر در این مثال قابل توجه است: وقتی ابن حزم عقیده حسن بن صالح بن حیّ همْدانی را در باب امامت شرح می‌دهد، می‌نویسد: «گفته شده است كه مذهب او چنین بوده است كه امامت می‌تواند برای تمامی فرزندان فهر بن مالك مشروع باشد»، یعنی لزومی به انحصار آن در قریش كه تیره‌ای از فهر بن مالك است، نیست. در اینجا وی نسبت این اعتقاد را به حسن بن صالح نمی‌پذیرد و به عكس، آن چه را كه هشام بن حكم در كتاب المیزان خود درباره او آورده، قبول می‌كند، چرا كه هشام در شهر كوفه، همسایه او بوده، او را درك كرده و عالم‌‍ترین افراد نسبت به او است. <ref>الفصل، ج4، ص93: لان هشاما كان جاره بالكوفه و أعرف الناس به و أدركه و شاهده. به جز عبارتی كه نقل شده، مجموعاً آن چه ابن حزم در این چند سطر آورده قدری نامفهوم می‌نماید. (در چاپ دیگر الفصل 157/4- بیروت: دارالجیل- نیز عبارت به همان صورت است). مطالب ابن حزم در نقد شیعه در صفحات بعد، می‌باید نقد همین كتاب میزان باشد كه جملاتی هم از آن نقل كرده است.</ref>
    == آثار ابن‌ حزم‌ ==
    عناوین‌ کتاب‌ها و رسایل‌ ابن‌ حزم‌ گواه‌ بر این‌ است‌ که‌ وی نویسنده‌ای بسیار پرکار بوده‌ است‌. گزارش‌های تاریخ‌‌نگاران‌ نیز نشان‌ می‌دهد که‌ نوشته‌های وی به‌ شمار شگفت‌انگیزی می‌رسیده‌ است‌. مثلاً از پسرش‌ ابورافع‌ فضل‌ (د 479ق‌/1086م‌) نقل‌ می‌شود که‌ شمار نوشته‌های پدرش‌ در [[فقه‌]]، [[حدیث‌|حدیث‌]]، [[اصول]]، نحو و لغت‌، ملل‌ و نحل‌، تاریخ‌ و نیز ردیّه‌هایی‌ که‌ بر مخالفان‌ نوشته‌ به‌ حدود 400 مجلد می‌رسیده‌ و نزدیک‌ به‌ 80 هزار برگ‌ را در بر می‌گرفته‌ است‌، بدین‌ سان‌ وی را از لحاظ کثرت‌ نوشته‌هایش‌ با [[طبری|محمد بن‌ جریر طبری]] نویسنده تاریخ‌ مشهور مقایسه‌ کرده‌اند. <ref>ابن‌ صاعد، 76-77</ref> اما از همه این‌ نوشته‌ها اکنون‌ جز چند کتاب‌ و تعدادی رساله‌ باقی‌ نمانده‌ است‌. ما در اینجا عنوان‌های کتب‌ و رسایلی‌ را می‌آوریم‌ که‌ دست‌نوشته‌هایی‌ از آنها بر جای مانده‌ و تاکنون‌ چاپ‌ و منتشر شده‌اند. <ref>برای عناوین‌ دیگر نوشته‌های او نک: ذهبی‌، 18/193-197</ref>


    =آثار ابن‌ حزم‌=
    1. طوق‌ الحمامة فی‌ الا´لفة و الالاف‌، درباره عشق‌ و عاشقان‌. تنها یک‌ دست‌ نوشته‌ از آن‌ در کتابخانه دانشگاه‌ لیدن‌ هلند موجود است‌. نخستین‌ بار د. ک‌. پترف‌1 این‌ کتاب‌ را برپایه همان‌ یگانه‌ دست‌ نوشته‌ در 1914م‌ در لیدن‌ منتشر کرد. بار دیگر همین‌ چاپ‌ در 1934م‌ در دمشق‌ و در 1950م‌ به‌ کوشش‌ حسن‌ کامل‌ الصیرفی‌ در [[قاهره‌]] منتشر شد. سپس‌ در 1949م‌ برشه‌2 متن‌ آن‌ را همراه‌ با ترجمه فرانسوی در الجزیره‌ منتشر کرد. آخرین‌ چاپ‌ آن‌ با مقدمه‌، تصحیحات‌ و زیرنویس‌ها به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ القاسمی‌ در 1985م‌ در [[تونس‌]] منتشر شده‌ است‌. این‌ کتاب‌ دوبار به‌ زبان‌ انگلیسی‌ و نیز زبان‌های روسی‌، آلمانی‌، ایتالیایی‌، فرانسوی و اسپانیایی‌ و جز آن‌ ترجمه‌ شده‌ است‌.


    عناوين‌ كتابها و رسايل‌ ابن‌ حزم‌ گواه‌ بر اين‌ است‌ كه‌ وی نويسنده‌ای بسيار پركار بوده‌ است‌. گزارشهای تاريخ‌ نگاران‌ نيز نشان‌ مى‌دهد كه‌ نوشته‌های وی به‌ شمار شگفت‌انگيزی مى‌رسيده‌ است‌. مثلاً از پسرش‌ ابورافع‌ فضل‌ (د 479ق‌/1086م‌) نقل‌ مى‌شود كه‌ شمار نوشته‌های پدرش‌ در [[فقه‌]]، [[حديث‌]]، [[اصول]]، نحو و لغت‌، [[ملل‌]] و [[نحل‌]]، تاريخ‌ و نيز رديّه‌هايى‌ كه‌ بر مخالفان‌ نوشته‌ به‌ حدود 400 مجلد مى‌رسيده‌ و نزديك‌ به‌ 80 هزار برگ‌ را در بر مى‌گرفته‌ است‌، بدين‌ سان‌ وی را از لحاظ كثرت‌ نوشته‌هايش‌ با [[محمد بن‌ جرير طبری]] نويسندة تاريخ‌ مشهور مقايسه‌ كرده‌اند. <ref>ابن‌ صاعد، 76-77</ref> اما از همة اين‌ نوشته‌ها اكنون‌ جز چند كتاب‌ و تعدادی رساله‌ باقى‌ نمانده‌ است‌. ما در اينجا عنوانهای كتب‌ و رسايلى‌ را مى‌آوريم‌ كه‌ دست‌نوشته‌هايى‌ از آنها بر جای مانده‌ و تاكنون‌ چاپ‌ و منتشر شده‌اند. <ref>برای عناوين‌ ديگر نوشته‌های او نك: ذهبى‌، 18/193-197</ref>
    2. «رسالة فی‌ فضل‌ الاندلس‌» که‌ متن‌ آن‌ را مقری در نفح‌ الطیب‌ (3/158- 179) آورده‌ است‌. این‌ رساله‌ زیر عنوان‌ فضائل‌ الاندلس‌ و اهلها با دو رساله دیگر به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد در 1968م‌ در [[بیروت‌|بیروت‌]]، منتشر شده‌ است‌، همچنین‌ در رسائل‌ ابن‌ حزم‌، مجموعه دوم‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، یافت‌ می‌شود.


    1. طوق‌ الحمامة فى‌ الا´لفة و الالاف‌، دربارة عشق‌ و عاشقان‌. تنها يك‌ دست‌ نوشته‌ از آن‌ در كتابخانة دانشگاه‌ ليدن‌ هلند موجود است‌. نخستين‌ بار د. ك‌. پترف‌1 اين‌ كتاب‌ را برپاية همان‌ يگانه‌ دست‌ نوشته‌ در 1914م‌ در ليدن‌ منتشر كرد. بار ديگر همين‌ چاپ‌ در 1934م‌ در دمشق‌ و در 1950م‌ به‌ كوشش‌ حسن‌ كامل‌ الصيرفى‌ در [[قاهره‌]] منتشر شد. سپس‌ در 1949م‌ برشه‌2 متن‌ آن‌ را همراه‌ با ترجمة فرانسوی در [[الجزيره‌]] منتشر كرد. آخرين‌ چاپ‌ آن‌ با مقدمه‌، تصحيحات‌ و زيرنويسها به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ القاسمى‌ در 1985م‌ در [[تونس‌]] منتشر شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ دوبار به‌ زبان‌ انگليسى‌ و نيز زبانهای روسى‌، آلمانى‌، ايتاليايى‌، فرانسوی و اسپانيايى‌ و جز آن‌ ترجمه‌ شده‌ است‌.
    3. الاحکام‌ فی‌ اصول‌ الاحکام‌، نخستین‌ بار در سال‌های 1345- 1348ق‌ به‌ کوشش‌ احمد شاکر در قاهره‌، سپس‌ در 8 جزء در دو جلد، به‌ کوشش‌ زکریا علی‌ یوسف‌ در 1970م‌ در قاهره‌ و بار دیگر در 1980م‌، با مقدمه احسان‌ عباس‌ در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌.


    2. «رسالة فى‌ فضل‌ الاندلس‌» كه‌ متن‌ آن‌ را مقری در نفح‌ الطيب‌ (3/158- 179) آورده‌ است‌. اين‌ رساله‌ زير عنوان‌ فضائل‌ الاندلس‌ و اهلها با دو رسالة ديگر به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد در 1968م‌ در [[بيروت‌]]، منتشر شده‌ است‌، همچنين‌ در رسائل‌ ابن‌ حزم‌، مجموعة دوم‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، يافت‌ مى‌شود.
    4. المُحَلّی‌ فی‌ شرح‌ المُجَلّی‌، ابن‌ حزم‌ این‌ کتاب‌ را بر پایه فقه‌ شافعی‌ و پیش‌ از گرایش‌ به‌ مذهب‌ ظاهریه‌ تألیف‌ کرده‌ بود که‌ شرحی‌ است‌ بر المُجَلّی‌ نوشته دیگر خودش‌، متن‌ آن‌ نخست‌ به‌ کوشش‌ احمد شاکر در 11 جلد در سال‌های 1347-1352ق‌/1928-1933م‌ و سپس‌ به‌ کوشش‌ محمد منیرالدمشقی‌ همچنان‌ در 11 جلد در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌.


    3. الاحكام‌ فى‌ اصول‌ الاحكام‌، نخستين‌ بار در سالهای 1345- 1348ق‌ به‌ كوشش‌ احمد شاكر در قاهره‌، سپس‌ در 8 جزء در دو جلد، به‌ كوشش‌ زكريا على‌ يوسف‌ در 1970م‌ در قاهره‌ و بار ديگر در 1980م‌، با مقدمة احسان‌ عباس‌ در بيروت‌ منتشر شده‌ است‌.
    5. ابطال‌ القیاس‌ و الرّأی و الاستحسان‌ و التقلید و التعلیل‌ که‌ نخستین‌ بار گولد تسیهر1 پاره‌های مهم‌ آن‌ را در ملحقات‌ کتاب‌ خود زیر عنوان‌ «ظاهریان‌2» در لایپزیگ‌ (1884م‌) منتشر کرد. این‌ کتاب‌ بار دیگر زیر عنوان‌ تلخیص‌ ابطال‌ القیاس‌... به‌ کوشش‌ سعید الافغانی‌ در 1379ق‌/1960م‌ در [[دمشق‌]] انتشار یافته‌ است‌.
     
    4. المُحَلّى‌ فى‌ شرح‌ المُجَلّى‌، ابن‌ حزم‌ اين‌ كتاب‌ را بر پاية فقه‌ شافعى‌ و پيش‌ از گرايش‌ به‌ مذهب‌ ظاهريه‌ تأليف‌ كرده‌ بود كه‌ شرحى‌ است‌ بر المُجَلّى‌ نوشتة ديگر خودش‌، متن‌ آن‌ نخست‌ به‌ كوشش‌ احمد شاكر در 11 جلد در سالهای 1347-1352ق‌/1928-1933م‌ و سپس‌ به‌ كوشش‌ محمد منيرالدمشقى‌ همچنان‌ در 11 جلد در بيروت‌ منتشر شده‌ است‌.
     
    5. ابطال‌ القياس‌ و الرّأی و الاستحسان‌ و التقليد و التعليل‌ كه‌ نخستين‌ بار گولد تسيهر1 پاره‌های مهم‌ آن‌ را در ملحقات‌ كتاب‌ خود زير عنوان‌ «ظاهريان‌2» در لايپزيگ‌ (1884م‌) منتشر كرد. اين‌ كتاب‌ بار ديگر زير عنوان‌ تلخيص‌ ابطال‌ القياس‌... به‌ كوشش‌ سعيد الافغانى‌ در 1379ق‌/1960م‌ در [[دمشق‌]] انتشار يافته‌ است‌.


    6. الاصول‌ و الفروع‌، در دو جلد، در قاهره‌ (1978م‌) منتشر شده‌ است‌.
    6. الاصول‌ و الفروع‌، در دو جلد، در قاهره‌ (1978م‌) منتشر شده‌ است‌.


    7. رسائل‌ ابن‌ حزم‌ الاندلسى‌، در 3 مجموعه‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ از سال‌ 1954م‌ (؟) به‌ بعد منتشر شده‌ است‌. اين‌ 3 مجموعه‌ افزون‌ بر طوق‌ الحمامة رساله‌های زير را در بردارند: رسالة فى‌ الرد على‌ الهاتف‌ من‌ بُعد، رسالة البيان‌ عن‌ حقيقة الايمان‌، رسالة التوقيف‌ على‌ شارع‌ النجاة باختصار الطريق‌، رسالة مراتب‌ العلوم‌، رسالة فى‌ الغناء المُلهى‌ اَمباح‌ُ هواَم‌ محظور؟، رسالة فى‌ الم‌ الموت‌ و ابطاله‌، فصل‌ فى‌ معرفة النفس‌ بغيرها و جهلها بذاتها، رسالة فى‌ مداواة النفوس‌ و تهذيب‌ الاخلاق‌ و الزهد فى‌ الرذائل‌، رسالة الدُرَّة فى‌ تحقيق‌ الكلام‌ فيما يلزم‌ الانسان‌ اعتقاده‌، رسالة فى‌ مسألة الكَلب‌، رسالة فى‌ الجواب‌ عما سئل‌ عنه‌ سئوال‌ تعنيف‌، رسالة فى‌ الرد على‌ ابن‌ النغزاله‌ (النغزيله‌) اليهودی (سَموئِل‌ بن‌ نَگدِلا)، رسالة فى‌ الامامة، رسالة عن‌ حكم‌ من‌ قال‌ ان‌َّ ارواح‌َ اهل‌ الشقاء مُعَذَبَةُ الى‌ يوم‌ الدين‌، رسالة التَلخيص‌ لوجوه‌ التخليص‌، نقط العروس‌. <ref>نك: شمارة بعد</ref>
    7. رسائل‌ ابن‌ حزم‌ الاندلسی‌، در 3 مجموعه‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ از سال‌ 1954م‌ (؟) به‌ بعد منتشر شده‌ است‌. این‌ 3 مجموعه‌ افزون‌ بر طوق‌ الحمامة رساله‌های زیر را در بردارند: رسالة فی‌ الرد علی‌ الهاتف‌ من‌ بُعد، رسالة البیان‌ عن‌ حقیقة الایمان‌، رسالة التوقیف‌ علی‌ شارع‌ النجاة باختصار الطریق‌، رسالة مراتب‌ العلوم‌، رسالة فی‌ الغناء المُلهی‌ اَمباح‌ُ هواَم‌ محظور؟، رسالة فی‌ الم‌ الموت‌ و ابطاله‌، فصل‌ فی‌ معرفة النفس‌ بغیرها و جهلها بذاتها، رسالة فی‌ مداواة النفوس‌ و تهذیب‌ الاخلاق‌ و الزهد فی‌ الرذائل‌، رسالة الدُرَّة فی‌ تحقیق‌ الکلام‌ فیما یلزم‌ الانسان‌ اعتقاده‌، رسالة فی‌ مسألة الکَلب‌، رسالة فی‌ الجواب‌ عما سئل‌ عنه‌ سئوال‌ تعنیف‌، رسالة فی‌ الرد علی‌ ابن‌ النغزاله‌ (النغزیله‌) الیهودی (سَموئِل‌ بن‌ نَگدِلا)، رسالة فی‌ الامامة، رسالة عن‌ حکم‌ من‌ قال‌ ان‌َّ ارواح‌َ اهل‌ الشقاء مُعَذَبَةُ الی‌ یوم‌ الدین‌، رسالة التَلخیص‌ لوجوه‌ التخلیص‌، نقط العروس‌. <ref>نک: شمارة بعد</ref>
     
    8. نَقْط العروس‌ (فى‌ تواريخ‌ الخلفاء)، اين‌ رساله‌ را نخستين‌ بار زيبولد3 در مجلة «مركز مطالعات‌ تاريخى‌ در گرانادا4» در 1911م‌ منتشر كرد . بار دوم‌ به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌ در مجلة كلية الا¸داب‌ (شم 13 ، 1951م‌) و بار سوم‌ در جزء دوم‌ مجموعة رسائل‌ ابن‌ حزم‌ به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ انتشار يافت‌.


    9. حجة الوداع‌، به‌ كوشش‌ ممدوح‌ حقى‌، دمشق‌، 1956م‌.
    8. نَقْط العروس‌ (فی‌ تواریخ‌ الخلفاء)، این‌ رساله‌ را نخستین‌ بار زیبولد3 در مجله «مرکز مطالعات‌ تاریخی‌ در گرانادا4» در 1911م‌ منتشر کرد. بار دوم‌ به‌ کوشش‌ شوقی‌ ضیف‌ در مجله کلیة الاداب‌ (شم 13، 1951م‌) و بار سوم‌ در جزء دوم‌ مجموعة رسائل‌ ابن‌ حزم‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ انتشار یافت‌.


    10. الاخلاق‌ و السير، اين‌ كتاب‌ همان‌ رسالة فى‌ مداواة النفوس‌ و تهذيب‌ الاخلاق‌ است‌ كه‌ به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ در مجموعة يكم‌ رسائل‌ ابن‌ حزم‌ الاندلسى‌ منتشر شده‌ است‌. اين‌ اثر بار ديگر با ترجمة فرانسوی به‌ كوشش‌ ن‌. توميش‌5 با عنوان‌ الاخلاق‌ و السِيَر در بيروت‌ (1961م‌) انتشار يافت‌.
    9. حجة الوداع‌، به‌ کوشش‌ ممدوح‌ حقی‌، دمشق‌، 1956م‌.


    11. التَّقريب‌ لحدِ المنطق‌ و المَدخَل‌ اليه‌ كه‌ به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ از روی تنها دست‌ نوشتة موجود آن‌ در مكتبة الاحمدية جامع‌ زيتونية تونس‌ (شم 6814) در بيروت‌ (1959م‌) منتشر شده‌ است‌.
    10. الاخلاق‌ و السیر، این‌ کتاب‌ همان‌ رسالة فی‌ مداواة النفوس‌ و تهذیب‌ الاخلاق‌ است‌ که‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ در مجموعه یکم‌ رسائل‌ ابن‌ حزم‌ الاندلسی‌ منتشر شده‌ است‌. این‌ اثر بار دیگر با ترجمه فرانسوی به‌ کوشش‌ ن‌. تومیش‌5 با عنوان‌ الاخلاق‌ و السِیَر در بیروت‌ (1961م‌) انتشار یافت‌.


    12. الفِصَل‌ فى‌ المِلَل‌ و الاهواء و النَحَل‌، چاپ‌ نخست‌ آن‌ در قاهره‌ (1317ق‌/1899م‌) در 5 جزء (در دو مجلد) منتشر شده‌ كه‌ در حاشية آن‌ ملل‌ و نحل‌ [[شهرستانى‌]] چاپ‌ شده‌ است‌. چاپ‌ دوم‌ نيز در 5 جزء (در دو مجلد) در قاهره‌ (1964م‌) انتشار يافته‌ است‌.
    11. التَّقریب‌ لحدِ المنطق‌ و المَدخَل‌ الیه‌ که‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ از روی تنها دست‌ نوشته موجود آن‌ در مکتبة الاحمدیة جامع‌ زیتونیة تونس‌ (شم 6814) در بیروت‌ (1959م‌) منتشر شده‌ است‌.


    13. «منظومة ابن‌ حزم‌ فى‌ قواعد الفقه‌ الظاهری»، به‌ كوشش‌ محمدابراهيم‌ الكتانى‌، در مجلة معهد المخطوطات‌. <ref>ج‌ 21، 1975م‌، ص‌ 148-151</ref>
    12. الفِصَل‌ فی‌ المِلَل‌ و الاهواء و النَحَل‌، چاپ‌ نخست‌ آن‌ در قاهره‌ (1317ق‌/1899م‌) در 5 جزء (در دو مجلد) منتشر شده‌ که‌ در حاشیه آن‌ ملل‌ و نحل‌ [[شهرستانی‌]] چاپ‌ شده‌ است‌. چاپ‌ دوم‌ نیز در 5 جزء (در دو مجلد) در قاهره‌ (1964م‌) انتشار یافته‌ است‌.


    14. رسالة الا¸لوان‌، رياض‌، النادی الادبى‌ الثقافى‌، 1979م‌.
    13. «منظومة ابن‌ حزم‌ فی‌ قواعد الفقه‌ الظاهری»، به‌ کوشش‌ محمدابراهیم‌ الکتانی‌، در مجلة معهد المخطوطات‌. <ref>ج‌ 21، 1975م‌، ص‌ 148-151</ref>


    15. «رسالة فى‌ امّهات‌ الخلفاء»، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، در مجلة المجمع‌ العلمى‌ بدمشق‌، مجلد 34، 1959م‌.
    14. رسالة الا¸لوان‌، ریاض‌، النادی الادبی‌ الثقافی‌، 1979م‌.


    16. كتاب‌ السياسة كه‌ بخشهايى‌ از آن‌ را ابراهيم‌ الكتانى‌ در مجله‌ تِطوان‌ (مغرب‌، شم 5، 1960م‌) منتشر كرده‌ است‌.
    15. «رسالة فی‌ امّهات‌ الخلفاء»، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، در مجلة المجمع‌ العلمی‌ بدمشق‌، مجلد 34، 1959م‌.


    17. جَمهرة اَنساب‌ العرب‌ كه‌ نخستين‌ بار به‌ كوشش‌ لوی پرووانسال‌، در قاهره‌ (1948م‌) و بار دوم‌ به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ هارون‌، در قاهره‌ (1962م‌) و بار سوم‌ در بيروت‌ (دارالكتب‌ العلمية) منتشر شده‌ است‌.
    16. کتاب‌ السیاسة که‌ بخش‌هایی‌ از آن‌ را ابراهیم‌ الکتانی‌ در مجله‌ تِطوان‌ (مغرب‌، شم 5، 1960م‌) منتشر کرده‌ است‌.


    18. جوامع‌ُ السَيَرة (السيرَة النَبَويَّه‌) كه‌ به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ و ناصرالدين‌ الاسد، در قاهره‌ (1956م‌) همراه‌ اين‌ 5 رساله‌ منتشر شده‌ است‌: «رسالة فى‌ القراءات‌ المشهورة فى‌ الامصار الا¸تية مجى‌ء التواتر»، «رسالة فى‌ اسماء الصحابة رُواة الحديث‌ و ما لِكُل‌ّ واحد½ من‌ العدد»، «رسالة فى‌ تسمية من‌ رُوِیَ عنهم‌ الفِتيا من‌ الصحابة و من‌ بعد هم‌ على‌ مراتبهم‌ فى‌ كثرة الفِتيا»، «جُمَل‌ فتوح‌ الاسلام‌»، «اسماء الخُلفاء المهديين‌ و الائمة امراء المؤمنين‌».
    17. جَمهرة اَنساب‌ العرب‌ که‌ نخستین‌ بار به‌ کوشش‌ لوی پرووانسال‌، در قاهره‌ (1948م‌) و بار دوم‌ به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ هارون‌، در قاهره‌ (1962م‌) و بار سوم‌ در بیروت‌ (دارالکتب‌ العلمیة) منتشر شده‌ است‌.


    19. «مراتب‌ الاجماع‌ فى‌ العبادات‌ و المعاملات‌ و الاعتقادات‌» كه‌ «نقد مراتب‌ الاجماع‌» ابن‌ تيميه‌ به‌ ضميمة آن‌ است‌ و به‌ همراه‌ محاسن‌ [[الاسلام‌]] و شرائع‌ الاسلام‌ [[بخاری]] در 1357ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
    18. جوامع‌ُ السَیَرة (السیرَة النَبَویَّه‌) که‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ و ناصرالدین‌ الاسد، در قاهره‌ (1956م‌) همراه‌ این‌ 5 رساله‌ منتشر شده‌ است‌: «رسالة فی‌ القراءات‌ المشهورة فی‌ الامصار الا¸تیة مجی‌ء التواتر»، «رسالة فی‌ اسماء الصحابة رُواة الحدیث‌ و ما لِکُل‌ّ واحد½ من‌ العدد»، «رسالة فی‌ تسمیة من‌ رُوِیَ عنهم‌ الفِتیا من‌ الصحابة و من‌ بعد هم‌ علی‌ مراتبهم‌ فی‌ کثرة الفِتیا»، «جُمَل‌ فتوح‌ الاسلام‌»، «اسماء الخُلفاء المهدیین‌ و الائمة امراء المؤمنین‌».


    20. رسائل‌ ابن‌ حزم‌ (مجموعة چهارم‌)، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌ كه‌ در 1984م‌ در بيروت‌ منتشر شده‌ است‌.  
    19. «مراتب‌ الاجماع‌ فی‌ العبادات‌ و المعاملات‌ و الاعتقادات‌» که‌ «نقد مراتب‌ الاجماع‌» [[ابن تیمیه|ابن‌ تیمیه‌]] به‌ ضمیمه آن‌ است‌ و به‌ همراه‌ محاسن‌ الاسلام‌ و شرائع‌ الاسلام‌ [[محمد بن اسماعیل بخاری|بخاری]] در 1357ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.


    =دیدگاه‌های اقتصادی ابن‌حزم=
    20. رسائل‌ ابن‌ حزم‌ (مجموعه چهارم‌)، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ که‌ در 1984م‌ در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌.


    == دیدگاه‌های اقتصادی ابن‌حزم ==
    ابن‌حزم پیرامون مسائل اقتصادی زمانه خود به‌طور کلی به چهار حوزه پرداخته وآنها را مورد بررسی قرار داده است؛ آنها عبارتند از:
    ابن‌حزم پیرامون مسائل اقتصادی زمانه خود به‌طور کلی به چهار حوزه پرداخته وآنها را مورد بررسی قرار داده است؛ آنها عبارتند از:


    1. مسئله نیازهای اساسی و فقر؛ ابن‌حزم به چهار دسته از نیازها اشاره دارد که به‌عقیده وی از نیازهای ضروری بشری بوده و به‌عنوان استانداردهای زندگی مطرح‌اند. این نیازها عبارتند از: خوراک، پوشاک، نوشیدنی و سرپناه یا مسکن.
    # مسئله نیازهای اساسی و فقر؛ ابن‌حزم به چهار دسته از نیازها اشاره دارد که به‌عقیده وی از نیازهای ضروری بشری بوده و به‌عنوان استانداردهای زندگی مطرح‌اند. این نیازها عبارتند از: خوراک، پوشاک، نوشیدنی و سرپناه یا مسکن.
    ابن‌حزم دولت را مسئوول برآورده ساختن نیازهای اساسی می‌داند. وی همچنین برای اغنیا نیز وظیفه‌ای خطیر مخصوصا در مناطق سکونت آنها قائل است و آنها را مسئول برآورده ساختن نیازهای فقرا می‌داند. <ref>غزالی، عیدیت؛ اندیشه‌های اقتصادی ابن‌حزم، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص131</ref>
    # ابن‌حزم دولت را مسئوول برآورده ساختن نیازهای اساسی می‌داند. وی همچنین برای اغنیا نیز وظیفه‌ای خطیر مخصوصا در مناطق سکونت آنها قائل است و آنها را مسئول برآورده ساختن نیازهای فقرا می‌داند. <ref>غزالی، عیدیت؛ اندیشه‌های اقتصادی ابن‌حزم، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص131</ref>
     
    # [[زکات]]؛ ابن‌حزم در بحث پیرامون زکات به موقعیت ممتاز این نهاد و نقش طبقه غنی جامعه در از بین بردن فقر در میان فقرا و تهیدستان اشاره می‌کند. به‌عقیده ابن‌حزم اگر کسانی‌که توانایی پرداخت زکات را دارند از پرداخت آن خودداری کنند، بر دولت اسلامی لازم است که چه از طریق مسالمت‌آمیز و چه به طریق اجبار، این زکات را دریافت کند و چنانچه پرداخت‌کننده زکات از آن اجتناب ورزد، حتی علیه او به جنگ برخیزد و اگر کسی ضرورت زکات را انکار نماید می‌توان به‌عنوان [[ارتداد|مرتد]] با وی برخورد کرد. ابن‌حزم به‌اندازه‌ای به پرداخت زکات اهمیت قائل می‌شود که معتقد است اگر شخصی در طول زندگی خود زکات را پرداخت نکند، لازم است که پس از مرگ وی از دارایی و ماترکش زکات را برداشت نمایند و این‌چنین زکاتی در حقیقت نوعی بدهی به [[خداوند]] متعال است. <ref>غفاری، هادی و ابوالحسنی، اصغر؛ تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، 1389، چاپ اول، ص60</ref> البته این بیشتر یک حکم فقهی است تا یک تأکید و توصیه اقتصادی؛ اما این حکم فقهی، آثار اقتصادی غیر قابل انکاری در جامعه اسلامی‌دارد.
    2. [[زکات]]؛ ابن‌حزم در بحث پیرامون زکات به موقعیت ممتاز این نهاد و نقش طبقه غنی جامعه در از بین بردن فقر در میان فقرا و تهیدستان اشاره می‌کند. به‌عقیده ابن‌حزم اگر کسانی‌که توانایی پرداخت زکات را دارند از پرداخت آن خودداری کنند، بر دولت اسلامی لازم است که چه از طریق مسالمت‌آمیز و چه به طریق اجبار، این زکات را دریافت کند و چنانچه پرداخت‌کننده زکات از آن اجتناب ورزد، حتی علیه او به جنگ برخیزد و اگر کسی ضرورت زکات را انکار نماید می‌توان به‌عنوان [[مرتد]] با وی برخورد کرد. ابن‌حزم به‌اندازه‌ای به پرداخت زکات اهمیت قائل می‌شود که معتقد است اگر شخصی در طول زندگی خود زکات را پرداخت نکند، لازم است که پس از مرگ وی از دارایی و ماترکش زکات را برداشت نمایند و این‌چنین زکاتی در حقیقت نوعی بدهی به [[خداوند]] متعال است. <ref>غفاری، هادی و ابوالحسنی، اصغر؛ تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، 1389، چاپ اول، ص60</ref> البته این بیشتر یک حکم فقهی است تا یک تأکید و توصیه اقتصادی؛ اما این حکم فقهی، آثار اقتصادی غیر قابل انکاری در جامعه اسلامی دارد.
    # مالیات‌ها؛ ابن‌حزم به‌شدت نگران مسئله [[عدالت]] در نظام مالیاتی بود. به‌عقیده وی پیش از وضع هر نوع مالیاتی، باید مصالح مردم در نظر گرفته شود. همچنین این مصالح در جمع‌آوری مالیات نیز باید مدنظر قرار گیرد؛ زیرا این مردم هستند که پرداخت‌کننده مالیات‌اند؛ برای همین هر نوع ضرر و زیانی که بر مردم وارد گردد، در نهایت اثر خود را بر کل نظام و بالتبع، جمع‌آوری مالیات خواهد گذاشت. "میل به پرداخت مالیات" در تئوری‌های مالیه عمومی به‌همین معنا است. <ref>غزالی، عیدیت، پیشین، ص133</ref>
    # نظریه نظام‌های ارضی؛ ابن‌حزم در میان فقهای بزرگ اسلامی تنها فقیهی است که اجاره دادن زمین‌های زراعی را ممنوع دانسته است. <ref>صدیقی، نجات‌الله، بررسی کوشش‌های اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص87</ref> وی معتقد است کارگری که در زمین زراعی مشغول به‌کار است، همانند صاحب ملک مورد احترام است. به‌عقیده وی اجاره زمین، به‌صورت تعیین سهمی از پیش تعیین‌شده محصول برای صاحب آن، غیر قانونی و [[حرام]] است و در این مورد، فرقی نمی‌کند که زمین در مقابل بخشی از محصول یا اینکه درمقابل پول و یا به‌روشی مشابه اجاره داده شود. نقل شده است که ابن‌حزم در جایی گفته است «ضروری است که هر فرد در درجه اول، خود در زمین زراعیش به‌کار بپردازد و اگر قادر به این کار نبود، باید آن زمین را بدون اخذ هرگونه اجاره بها و یا پولی به فرد دیگری واگذار کند و در نهایت، اگر انجام این عمل ممکن نبود باید زمین زراعی را بدون استفاده باقی بگذارد». <ref> غفاری، هادی و ابوالحسنی، اصغر؛ پیشین، ص63</ref>


    3. مالیات‌ها؛ ابن‌حزم به‌شدت نگران مسئله [[عدالت]] در نظام مالیاتی بود. به‌عقیده وی پیش از وضع هر نوع مالیاتی، باید مصالح مردم در نظر گرفته شود. همچنین این مصالح در جمع‌آوری مالیات نیز باید مدنظر قرار گیرد؛ زیرا این مردم هستند که پرداخت‌کننده مالیات‌اند؛ برای همین هر نوع ضرر و زیانی که بر مردم وارد گردد، در نهایت اثر خود را بر کل نظام و بالتبع، جمع‌آوری مالیات خواهد گذاشت. "میل به پرداخت مالیات" در تئوری‌های مالیه عمومی به‌همین معنا است. <ref>غزالی، عیدیت، پیشین، ص133</ref>
    == ابن‌حزم و سوسیالیسم<ref>غزالی، عیدیت، پیشین؛ ص136 و 137</ref> ==
     
    برخی از سوسیالیست‌ها به‌خاطر برخی عقاید ابن‌حزم لقب «سوسیالیسم مسلمان» را به او داده‌اند؛ عمده‌ترین دلایل آنها عبارتند از:
    4. نظریه نظام‌های ارضی؛ ابن‌حزم در میان فقهای بزرگ اسلامی تنها فقیهی است که اجاره دادن زمین‌های زراعی را ممنوع دانسته است. <ref>صدیقی، نجات‌الله، بررسی کوشش‌های اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص87</ref> وی معتقد است کارگری که در زمین زراعی مشغول به‌کار است، همانند صاحب ملک مورد احترام است. به‌عقیده وی اجاره زمین، به‌صورت تعیین سهمی از پیش تعیین‌شده محصول برای صاحب آن، غیر قانونی و [[حرام]] است و در این مورد، فرقی نمی‌کند که زمین در مقابل بخشی از محصول یا اینکه درمقابل پول و یا به‌روشی مشابه اجاره داده شود. نقل شده است که ابن‌حزم در جایی گفته است «ضروری است که هر فرد در درجه اول، خود در زمین زراعیش به‌کار بپردازد و اگر قادر به این کار نبود، باید آن زمین را بدون اخذ هرگونه اجاره بها و یا پولی به فرد دیگری واگذار کند و در نهایت، اگر انجام این عمل ممکن نبود باید زمین زراعی را بدون استفاده باقی بگذارد». <ref> غفاری، هادی و ابوالحسنی، اصغر؛ پیشین، ص63</ref>
     
    =ابن‌حزم و سوسیالیسم<ref>غزالی، عیدیت، پیشین؛ ص136 و 137</ref>=
     
    برخی از سوسیالیست‌ها به‌خاطر برخی عقاید ابن‌حزم لقب «سوسیالیسم مسلمان» را به او داده‌اند؛ عمده‌ترین دلایل آن‌ها عبارتند از:


    1. تلاش ابن‌حزم برای بهبود رفاه عمومی مردم؛
    1. تلاش ابن‌حزم برای بهبود رفاه عمومی مردم؛
    خط ۱۸۸: خط ۱۴۳:
    1. ابن‌حزم فقط به‌خاطر رضای خداوند متعال و برقراری عدالت است که این‌گونه مباحث را مطرح ساخته و هیچ نکته‌ای از مسئله تحلیل تضاد طبقاتی در مباحث او ملاحظه نمی‌شود.
    1. ابن‌حزم فقط به‌خاطر رضای خداوند متعال و برقراری عدالت است که این‌گونه مباحث را مطرح ساخته و هیچ نکته‌ای از مسئله تحلیل تضاد طبقاتی در مباحث او ملاحظه نمی‌شود.


    2. [[سوسیالیست‌]]ها وقتی به بحث پیرامون عقاید ابن‌حزم می‌پردازند، به‌صورت گزینشی عمل کرده و مواردی را که نشان‌گر عقاید سوسیالیستی وی می‌شود را برمی‌شمرند؛ ولی هیچ اشاره‌ای به مباحث تجارت که از سوی ابن‌حزم مطرح شده ندارند؛
    2. [[سوسیالیسم|سوسیالیست‌ها]] وقتی به بحث پیرامون عقاید ابن‌حزم می‌پردازند، به‌صورت گزینشی عمل کرده و مواردی را که نشان‌گر عقاید سوسیالیستی وی می‌شود را برمی‌شمرند؛ ولی هیچ اشاره‌ای به مباحث تجارت که از سوی ابن‌حزم مطرح شده ندارند؛


    3. به‌علاوه، شباهت‌های موجود بین دیدگاه‌های ابن‌حزم و سوسیالیست‌ها از پایه ایدئولوژیکی و فلسفی کاملا متفاوتی نشأت گرفته است.
    3. به‌علاوه، شباهت‌های موجود بین دیدگاه‌های ابن‌حزم و سوسیالیست‌ها از پایه ایدئولوژیکی و فلسفی کاملا متفاوتی نشأت گرفته است.


    =ابن‌حزم و لیبرالیسم=
    == ابن‌حزم و لیبرالیسم ==
     
    همانند سوسیالیست‌ها، لیبرالیست‌ها هم مدعی‌اند که ابن‌حزم طرفدار دکترین لیبرال‌ها بوده و دلایل آنها به شرح زیر است:
    همانند سوسیالیست‌ها، لیبرالیست‌ها هم مدعی‌اند که ابن‌حزم طرفدار دکترین لیبرال‌ها بوده و دلایل آنها به شرح زیر است:


    خط ۲۰۴: خط ۱۵۸:
    با دقت در این دلایل می‌توان به‌راحتی دریافت که چرا این‌گونه قضاوت‌های نادرست در مورد ابن‌حزم صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال مخالفت‌های ابن‌حزم با مالیات‌ها به‌دلیل پایبندی وی به مسائل شریعت است؛ نه عقاید لیبرالیستی و روح سرمایه‌داری. همچنین نگرانی‌های وی در مورد رفاه کارگران و صنعت‌گران و تجار نیز به‌دلیل دیدگاه وی در زمینه عدالت است نه اندیشه‌های لیبرالی. <ref>همان، ص137 و 138</ref>
    با دقت در این دلایل می‌توان به‌راحتی دریافت که چرا این‌گونه قضاوت‌های نادرست در مورد ابن‌حزم صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال مخالفت‌های ابن‌حزم با مالیات‌ها به‌دلیل پایبندی وی به مسائل شریعت است؛ نه عقاید لیبرالیستی و روح سرمایه‌داری. همچنین نگرانی‌های وی در مورد رفاه کارگران و صنعت‌گران و تجار نیز به‌دلیل دیدگاه وی در زمینه عدالت است نه اندیشه‌های لیبرالی. <ref>همان، ص137 و 138</ref>


    =منابع=
    == پانویس ==
    {{پانویس}}


    # [http://www.wikiferaq.org/index.php/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D8%B2%D9%85 برگرفته از سایت ابن حزم - دایره المعارف فرق اسلامی]  
    == منابع ==
    #
    # [http://www.wikiferaq.org/index.php/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D8%B2%D9%85 برگرفته از سایت ابن‌حزم - دایره المعارف فرق اسلامی]
    # [https://rasekhoon.net/article/show/1330497/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%84%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C برگرفته از سایت ابن حزم اندلسی و نقد تاریخی - راسخون]  
    # [https://rasekhoon.net/article/show/1330497/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%84%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C برگرفته از سایت ابن‌حزم اندلسی و نقد تاریخی - راسخون]
    #
    # [https://www.cgie.org.ir/fa/article/223016/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%85%D8%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF برگرفته از سایت ابن‌حزم، ابومحمد | دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]
    # [https://www.cgie.org.ir/fa/article/223016/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%85%D8%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF برگرفته از سایت ابن حزم، ابومحمد | دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]
    # [https://lib.eshia.ir/23022/3/1098 برگرفته از سایت دانشنامه بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت]
    #
    # [http://pajoohe.ir/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%85--Ibn-Hazm__a-46103.aspx برگرفته از سایت ابن‌حزم Ibn Hazm | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم]
    # [https://lib.eshia.ir/23022/3/1098 برگرفته از سایت دانشنامه بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت]  
    #
    # [http://pajoohe.ir/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%85--Ibn-Hazm__a-46103.aspx برگرفته از سایت ابن حزم Ibn Hazm | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم]
    #
    =پانویس=
    {{پانویس|9}}


    [[رده:علمای اهل سنت]]
    [[رده:عالمان]]
    [[رده:رجال شناسان]]
    [[رده:عالمان اهل سنت]]
    [[رده:محدثان]]

    نسخهٔ ‏۲۱ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۳:۰۹

    ابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی
    ابن حزم.jpg
    نام کاملابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی
    نام‌های دیگرعلی بن احمد اندلسی، ابن حزم
    اطلاعات شخصی
    سال تولد384 ق، ۳۷۳ ش‌، ۹۹۴ م
    محل تولداندلس
    محل درگذشتاندلس
    دیناسلام، اهل سنت
    استادان
    • ابوعبداللّه بن دحّون
    • احمد بن محمد بن الجسور
    • ابوعبداللّه محمد بن الحسن المذحجی
    شاگردانابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابی‌ نصر حمیدی • مجدالدین‌ عمر بن‌ حسن
    آثار
    • طوق‌ الحمامة (گلوبند کبوتر)
    • رسائل إبن حزم الأندلسی
    • جوامع السیرة النبویة

    ابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حزم آندلسی قرطبی یزیدی معروف به ابن حزم از بزرگ‌ترین چهره‌های فرهنگ اسلامی در آندلس محسوب می‌شود. وی در ابتدا از شافعیه بود و سپس از آن روی گردان شده و از زمره ظاهریه ـ پیـروان داوود بن علی بن خلف ظاهری اصفهان (201ـ270هـ ق) ـ گردید.

    ابن‌حزم اندلسی کیست

    «علی بن احمد بن سعید بن حزم اندلسی» در روز آخر رمضان سال 384 در شهر «قرطبه» به دنیا آمد و در 28 شعبان 456 درگذشت. [۱] بیشتر وی را ایرانی الاصل دانسته‌اند که جدش از اسرای ایرانی، اسیر یزید بن ابی سفیان بوده است. [۲] عده‌ای هم وی را اسپانیایی‌تبار دانسته‌اند. وی در اواخر قدرت دولت امویان اندلس، در ناز و نعمت، فراوانی کتاب، شکوه اشرافی‌گری و ذهن‌باز و سیال همراه با ذکاوت و هوش قابل توجه رشد کرد. به گفته ذهبی: نشأ فی تنّعم و رفاهیة، و رُزق ذکاء مفرطاً، و ذهنا سیّالاً و کتباً نفیسة کثیرة. [۳] اما با آغاز اختلافات و اوج‌گیری آشوب‌های سیاسی در اندلس، زندگی پر تلاطمی پیدا کرد. وی به اقتفای پدرش که مدتی منصب وزارت داشت، این منصب را در سه نوبت و هر بار برای مدتی کوتاه در اختیار داشت. پس از نوبت اول مدت زمانی زندانی شد اما باز وزارت یافت.

    ابن‌حزم، پس از آن که در جوانی قدری به کارهای اداری پرداخت، به سرعت آنها را رها کرد و به تحصیل فقه و سایر علوم همت گماشت و در مقام یک عالم دینی تا پایان عمر از تدریس، تألیف، مناظره و هم چنین تأسیس و توسعه مکتب فکری- فقهی خود باز نماند.

    وی پس از آن که در علم فقه موقعیتی یافت، به ستیز با عالمان زمانش برخاست و از آنجا که زبان تندی داشت، مورد خشم آنان قرار گرفت. در نهایت، برخوردهای تند وی درباره عالمان زمانش سبب تبعید او به قریه‌ای گشت که آن جا نیز جماعتی از مالکیان بر او حمله بردند. زمانی هم عالمان و ملوک از او بیزار گشتند که او را به بادیه کوچ داده و حتی برخی از کتاب‌هایش را به آتش کشیدند. ‌ [۴] ابن‌حزم، در رساله طوق الحمامه خود- که موضوعش عشق و عاشقی و حب است- خاطرات خواندنی و جالبی از زندگی خصوصی خویش آورده است. وی اشعاری هم سروده است که برخی از آنها برجای مانده است. [۵]

    ابن‌حزم تحصیل را با آموختن فقه مالکی که در نواحی او مذهب غالب بود، آغاز کرد. مدتی بعد به پیروان مذهب شافعی پیوست و از مالکیان بد گفت. بعدها از مذهب ظاهری جانب‌داری کرده از هر نوع اجتهاد و رأی و قیاس پرهیز داشت. در عین حال، تحت پوشش مذهب ظاهری [۶] و با همان روش، خود قدم در وادی اجتهاد گذاشت و کوشید تا بر پایه نصوص حدیثی به ارائه فتوا بپردازد.

    درباره ابن‌حزم و اندیشه‌های وی، کتاب‌ها و مقالات فراوانی نوشته شده است. توجه به وی در این حد از گستردگی، به ویژه در چند دهه گذشته، به عنوان یکی از برجسته‌ترین متفکران مسلمان شمال آفریقا و اندلس نشانگر آن است که وی در عرصه‌های مختلف علوم دینی صاحب‌نظر بوده و تأثیر قابل توجهی در متفکران و عالمان پس از خویش داشته است. [۷] این توجه، تا حدودی هم به دلیل مواضع دینی متفاوت وی با سایر مکاتب رسمی موجود در مذهب تسنن است.

    طبعاً از همان روزگار کهن، تمجید از وی همراه با مذمت بوده است. شاگردانش از وی ستایش می‌کردند، اما بسیاری از معاصرانش و هم‌چنین عالمان بعدی- به ویژه مالکی مذهبان- او را سخت نکوهش می‌کنند. [۸] چرا که وی به همان اندازه که حافظه‌اش نیرومند و استنتاجاتش تازه و مبتکرانه بود، زبانش تند و تعصب مذهبی‌اش بر ضد مخالفانش از حنفیان و مالکیان و شیعیان [۹] به شدت افراطی و همراه با ناسزا و توهین و تکفیرهای پیاپی و بی دلیل و هیاهویی بود. معروف‌ترین آثار برجای مانده از وی، در فقه المُحلّی، در فِرق و مذاهب الفصل فی الملل و الاهواء و النحل می‌باشد. اثر اخیر با همه گستردگی، ابتکار و نوآوری‌های فراوانی دارد، مولف در تدوین آن کوشیده است تا از منابع مختلف در همه عرصه‌ها بهره بگیرد، ‌ [منابعی که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست] اما با ادبیاتی فوق‌العاده افراطی و متعصبانه نگاشته شده است [۱۰] که مقدار زیادی از ارزش علمی کتاب را کاسته است. از آثار فراوان او، شماری به چاپ رسیده، برخی مخطوط مانده و تعدادی از میان رفته است. [۱۱]

    ابن‌حزم و دانش تاریخ

    تاریخ از جمله دانش‌هایی است که ابن‌حزم با آن سر و کار دارد و بخشی از مطالعات و تألیفات وی به این دانش مربوط می‌شود و آن‌گونه که خود می‌گوید از طرق مختلف توانسته است مطالعات تاریخی خود را گسترش دهد. [۱۲] وی در رساله مراتب العلوم، ضمن طبقه‌بندی دانش‌ها در منظومه فکری خود که براساس دین استوار است، برای تاریخ مرتبتی ویژه در پیوند با دانش شریعت قائل است.

    دانش‌ها در نزد امت‌ها پنج قسم است: نخست دانش شریعت که امت‌ها در آنها با یکدیگر تفاوت و اختلاف نظر دارند. «علم الشریعة و علم أخبارها و لغت‌ها» و چهار دانش که همه امت‌ها در آن چهار دانش با یکدیگر مشترکند: نجوم، ریاضی، طب، و فلسفه. [رسالة مراتب العلوم: [۱۳] بدین ترتیب، نگاه وی به تاریخ تحت عنوان «تاریخ شریعت» است؛ یعنی «دانش تاریخ» اعتبارش را از شریعت می‌گیرد، زیرا این تنها شریعت است که دانش اصیل است و اگر کسی با غفلت از این دانش به دانش دیگری بپردازد، به خود جفا کرده است. [۱۴] همین امر سبب شده است که وی به تاریخ به صورت یک علم مستقل نگاه نکند، بلکه تاریخ را ابزار و وسیله‌ای برای دانش دیگر که شریعت است بداند و به تاریخ به صورت یک امر فرعی بپردازد. [۱۵] با این حال، نباید توجه وی را به تاریخ سطحی دانست و یا حتی در محدوده دانش شریعت دایره آن را از نظر وی و تجربه نگارشی‌اش در این زمینه بست. به عکس، وی بسیاری از اخبار تاریخی را که ارتباطش با شریعت کم است و یا تحت عنوان تاریخ امت اسلامی دایره‌اش را توسعه داده، در کتبش جای داده است. یعنی برای تاریخ- ولو با قید تاریخ امت اسلامی- حیثیت خاصی قائل است و به همین دلیل، بحثی را درباره «علم الاخبار» در همین رساله مراتب العلوم آورده است. [۱۶]

    با این حال، هر اندازه که موقعیت وی را در ارتباط با دانش تاریخ با تأکید بیان کنیم، باید بدانیم که وی عالم دینی است و از آنچه نگاشته است یا هدفش جنبه‌های آموزشی سیره و تاریخ صدر اسلام و خلفا بوده و یا به طور کلی، از تاریخ برای استدلال در امر دین به صورت ایجابی و سلبی بهره برده است. گفته شده است که اجمال‌گرایی وی هم در نوشته‌های تاریخی‌اش به همین دلیل است. [۱۷] بنابر آنچه که احسان عباس تصریح کرده است، بیشتر آثار تاریخی ابن‌حزم، ارائه گزارش‌های مختصر و فهرستی از رخدادهای برخی از مقاطع تاریخی است. قسمتی از موضوعات مورد علاقه وی در دانش تاریخ مربوط به صدر اسلام (سیره نبوی و تاریخ خلفا) است. برخی هم به تاریخ عمومی و اجتماعی و شماری هم به تحولات دوره معاصر او یعنی اخبار اندلس و احوال خلفا و امرای آن ناحیه برمی‌گردد.

    مجموعه رسائل تاریخی ابن‌حزم تحت عنوان مجلد دوم کتاب رسائل ابن‌حزم الاندلسی به چاپ رسیده است. این رسائل عبارتند از:

    رسالة نَقْطُ العروس فی تواریخ الخلفاء؛ [۱۸] رسالة فی أمّهات الخلفاء؛ رسالة‌ فی جُمَل فُتُوح الاسلام؛ رسالة فی أسماء الخلفاء؛ رسالة فی فضل الاندلس و ذکر رجال‌ها. [۱۹]

    به جز این رسائل، چند اثر تاریخی دیگر هم به طور مستقل از وی به صورت کتاب درآمده است که دو نمونه عمده آن جوامع السیرة [۲۰] و حجة الوداع [۲۱] می‌باشد. شاید بتوان کتاب جمهرة انساب العرب او را هم با اندکی تسامح، نوعی کتاب تاریخی به شمار آورد؛ زیرا افزون بر دانش انساب که به گفته خود ابن‌حزم بخشی از علم الأخبار است، وی در بخش‌های مختلف آن، اطلاعات تاریخی متناسب با اشخاص و قبایل به دست داده است. [۲۲] گفتنی است که نگرش نسبی و اُمَمی ابن‌حزم نیرومند است. وی به جز آن که علم انساب را از اعراب شرق به ارث برده، درباره نسب قبایل بربر دیار خود هم مطالبی بر آن افزوده، نوعی نگاه اُمَمی را هم به جد گرفته است.

    وی امت‌ها را به هفت قسمت تقسیم کرده است: امت اسلامی، بنواسرائیل، روم، امم شمال مانند خزر و ترک و غیره، امم سودان، امت هنود و چینی، امم دائره مانند قبط و یمانی و سریانی و اشمانی و عَمون و مؤآب. [۲۳] و امت فرس. این تفسیر اُمَمی بعدها در کتاب طبقات الامم ابن‌صاعد اندلسی (م463) شاگرد ابن‌حزم ادامه یافته است. [۲۴]

    کارهای تاریخی ابن‌حزم را نمی‌بایست صرفاً در آثار مستقل تاریخی وی محدود دانست. این به ویژه از آن جهت برای ما اهمیت دارد که در بررسی حاضر، صرفاً نگاه وی به تاریخ یا تاریخ اسلام موردنظر نیست، بلکه نقادی‌های تاریخی او در هر مورد، ولو این که در آثار کلامی یا فقهی‌اش باشد، مورد توجه ما خواهد بود.

    کسانی که به بیان شرح حال و افکار و اندیشه‌های وی پرداخته‌اند، به طور معمول، درباره موضوع «تاریخ از دیدگاه ابن‌حزم» هم سخن گفته‌اند. در این میان، مقالاتی هم وجود دارد که صرفاً در همین موضوع نگاشته شده است. در این زمینه احسان عباس در مقدمه مجلد دوم رسائل ابن‌حزم بحثی تحت عنوان «ابن‌حزم و التاریخ» و سالم یفوت در مجله کلیة الاداب و العلوم الانسانیة دانشگاه رباط مغرب، ش10، ص99-134، مقاله‌ای تحت عنوان التاریخ و السیاسیة فی فکر ابن‌حزم نگاشته است. این مقاله بیشتر به بیان نگاه ابن‌حزم به تاریخ پرداخته و دیدگاه دینی- تاریخی وی را با نظریات «فارابی» و دیگران مورد بحث قرار داده است. به اعتقاد مؤلف این اثر، رویکرد ابن‌حزم به تاریخ دینی است که در شرایط ویژه فتنه خیز اندلس طرح شده و از دین به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد اتحاد استفاده و سخت بر آن تأکید شده است. این رویکرد، با رویکرد فارابی و «اخوان الصفا» و دیگران که بیشتر فلسفی است و یا رویکرد ابن‌خلدون که آن هم جنبه فلسفی دارد، متفاوت است.

    به هر روی، در میان ارجاعات هرکدام از این مقالات، می‌توان دریافت که نوشته‌های فراوانی درباره اندیشه‌ها و آثار ابن‌حزم نوشته شده است. از آن جمله مقاله‌ای است تحت عنوان تقییم لبدایات التاریخ العربی از علی اوملیل که در مجله دراسات فلسفیة و أدبیة (ش1، 1976) به چاپ رسیده. اما مؤلف این سطور آن را ندیده است. در این میان، یک تک نگاری ویژه هم درباره دیدگاه‌های تاریخی ابن‌حزم نگاشته شده که اثری ارجمند است.

    عنوان این کتاب ابن‌حزم الاندلسی و جهوده فی البحث التاریخی و الحضاری است که دکتر عبدالحلیم عویس آن را نوشته است. [۲۵] وی در این کتاب، فصلی را با عنوان «قضایا الفکر التاریخی عند ابن‌حزم» آورده و ذیل بخشی از آن با عنوان «منهج ابن‌حزم فی البحث التاریخی» به روش تاریخ نویسی او از زاویه نقادی اخبار و پرداختنش به ارزیابی نقل‌های تاریخی پرداخته است.

    نسبت میان راوی و خبر

    نکته‌ای که در ارزیابی‌های سندی افزون بر جرح و تعدیل اهمیت بسزائی دارد، «سنجش نسبت میان راوی و کیفیت خبر» است. برای مثال، ابن‌حزم وقتی روایت انس بن مالک و عبدالله بن عباس را در تعیین روز خروج پیامبر از مدینه در سفر حجةالوداع بحث می‌کند، به دلیل آن که نمی‌تواند یکی از این دو صحابی را جَرْح کند، بررسی سندی را به شکل دیگری دنبال می‌کند. موقعیت انس در نقل خبر به گونه‌ای است که در آن جا حاضر بوده است، اما در روایت ابن‌عباس به کیفیتی نیست که وی در آنجا حاضر بوده است. در این صورت: و الحاضر أثبت بلاشکّ. [۲۶]

    البته ابن‌عباس هم در این سفر بوده است، اما حالت روایت او به گونه‌ای نیست که گویی در این نماز حضور داشته است. به نوشته ابن‌حزم، ابن‌عباس حدود سیزده سال داشته و چه بسا همراه زنان بوده و همین منشأ ورود وَهْم و خطا در روایت او شده است. و انّما دخل الوَهْم فی روایة ابن‌عباس لانّه کان یقدّمه النبی (صلی الله علیه وآله و سلم) فی ضعفة اهله لصِغَره. [۲۷]

    علاوه بر این، دقت انس در این نقل از شرح جزئیات هم به دست می‌آید؛ چون تصریح می‌کند که نماز ظهر را چهار رکعتی در مدینه خواندیم و نماز عصر را در ذوالحلیفه دو رکعتی. ولی چنین دقتی در جزئیات نقل ابن‌عباس نیست و صرفاً آمده است که نماز ظهر را در ذوالحلیفه خواندیم. نکته دیگر در بیان نسبت میان راوی و خبر آن است که وی با چه لحنی خبر را نقل کرده است. اگر دو روایت باشد، لحن یکی از آن دو «لحن تردید» و دیگری «لحن یقین» باشد، باید روایت کسی که با یقین بیشتری سخن می‌گوید پذیرفت. چرا که سخن راوی شکاک، بر غیر شاک حجت نیست، در حالی که عکس آن درست است: المثبت- و لو کان واحدا اولی بالقبول من الشاک، الموقن أثبت و اولی من الشاک. [۲۸] ابن‌حزم نکته اخیر را به معنای دیگری هم به کار برده است که روایت کسی که نکته یا مطلبی را برای کسی ثابت می‌داند، در مقایسه با کسی که آن را نفی می‌کند، بیشتر قابل پذیرش است. مثلاً یک مسأله در حجة الوداع این است که آیا طلحه همراه خود هَدْی داشت یا نه. روایت کسی که می‌گوید داشت، اولی به پذیرش نقل کسی است که می‌گوید هَدْی نداشت. [۲۹] در‌این‌باره باید تأمل بیشتری کرد.

    نمونه دیگر درباره نسبت میان راوی و خبر در این مثال قابل توجه است: وقتی ابن‌حزم عقیده حسن بن صالح بن حیّ همْدانی را در باب امامت شرح می‌دهد، می‌نویسد: «گفته شده است که مذهب او چنین بوده است که امامت می‌تواند برای تمامی فرزندان فهر بن مالک مشروع باشد»، یعنی لزومی به انحصار آن در قریش که تیره‌ای از فهر بن مالک است، نیست. در اینجا وی نسبت این اعتقاد را به حسن بن صالح نمی‌پذیرد و به عکس، آن چه را که هشام بن حکم در کتاب المیزان خود درباره او آورده، قبول می‌کند، چرا که هشام در شهر کوفه، همسایه او بوده، او را درک کرده و عالم‌‍ترین افراد نسبت به او است. [۳۰]

    آثار ابن‌ حزم‌

    عناوین‌ کتاب‌ها و رسایل‌ ابن‌ حزم‌ گواه‌ بر این‌ است‌ که‌ وی نویسنده‌ای بسیار پرکار بوده‌ است‌. گزارش‌های تاریخ‌‌نگاران‌ نیز نشان‌ می‌دهد که‌ نوشته‌های وی به‌ شمار شگفت‌انگیزی می‌رسیده‌ است‌. مثلاً از پسرش‌ ابورافع‌ فضل‌ (د 479ق‌/1086م‌) نقل‌ می‌شود که‌ شمار نوشته‌های پدرش‌ در فقه‌، حدیث‌، اصول، نحو و لغت‌، ملل‌ و نحل‌، تاریخ‌ و نیز ردیّه‌هایی‌ که‌ بر مخالفان‌ نوشته‌ به‌ حدود 400 مجلد می‌رسیده‌ و نزدیک‌ به‌ 80 هزار برگ‌ را در بر می‌گرفته‌ است‌، بدین‌ سان‌ وی را از لحاظ کثرت‌ نوشته‌هایش‌ با محمد بن‌ جریر طبری نویسنده تاریخ‌ مشهور مقایسه‌ کرده‌اند. [۳۱] اما از همه این‌ نوشته‌ها اکنون‌ جز چند کتاب‌ و تعدادی رساله‌ باقی‌ نمانده‌ است‌. ما در اینجا عنوان‌های کتب‌ و رسایلی‌ را می‌آوریم‌ که‌ دست‌نوشته‌هایی‌ از آنها بر جای مانده‌ و تاکنون‌ چاپ‌ و منتشر شده‌اند. [۳۲]

    1. طوق‌ الحمامة فی‌ الا´لفة و الالاف‌، درباره عشق‌ و عاشقان‌. تنها یک‌ دست‌ نوشته‌ از آن‌ در کتابخانه دانشگاه‌ لیدن‌ هلند موجود است‌. نخستین‌ بار د. ک‌. پترف‌1 این‌ کتاب‌ را برپایه همان‌ یگانه‌ دست‌ نوشته‌ در 1914م‌ در لیدن‌ منتشر کرد. بار دیگر همین‌ چاپ‌ در 1934م‌ در دمشق‌ و در 1950م‌ به‌ کوشش‌ حسن‌ کامل‌ الصیرفی‌ در قاهره‌ منتشر شد. سپس‌ در 1949م‌ برشه‌2 متن‌ آن‌ را همراه‌ با ترجمه فرانسوی در الجزیره‌ منتشر کرد. آخرین‌ چاپ‌ آن‌ با مقدمه‌، تصحیحات‌ و زیرنویس‌ها به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ القاسمی‌ در 1985م‌ در تونس‌ منتشر شده‌ است‌. این‌ کتاب‌ دوبار به‌ زبان‌ انگلیسی‌ و نیز زبان‌های روسی‌، آلمانی‌، ایتالیایی‌، فرانسوی و اسپانیایی‌ و جز آن‌ ترجمه‌ شده‌ است‌.

    2. «رسالة فی‌ فضل‌ الاندلس‌» که‌ متن‌ آن‌ را مقری در نفح‌ الطیب‌ (3/158- 179) آورده‌ است‌. این‌ رساله‌ زیر عنوان‌ فضائل‌ الاندلس‌ و اهلها با دو رساله دیگر به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد در 1968م‌ در بیروت‌، منتشر شده‌ است‌، همچنین‌ در رسائل‌ ابن‌ حزم‌، مجموعه دوم‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، یافت‌ می‌شود.

    3. الاحکام‌ فی‌ اصول‌ الاحکام‌، نخستین‌ بار در سال‌های 1345- 1348ق‌ به‌ کوشش‌ احمد شاکر در قاهره‌، سپس‌ در 8 جزء در دو جلد، به‌ کوشش‌ زکریا علی‌ یوسف‌ در 1970م‌ در قاهره‌ و بار دیگر در 1980م‌، با مقدمه احسان‌ عباس‌ در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌.

    4. المُحَلّی‌ فی‌ شرح‌ المُجَلّی‌، ابن‌ حزم‌ این‌ کتاب‌ را بر پایه فقه‌ شافعی‌ و پیش‌ از گرایش‌ به‌ مذهب‌ ظاهریه‌ تألیف‌ کرده‌ بود که‌ شرحی‌ است‌ بر المُجَلّی‌ نوشته دیگر خودش‌، متن‌ آن‌ نخست‌ به‌ کوشش‌ احمد شاکر در 11 جلد در سال‌های 1347-1352ق‌/1928-1933م‌ و سپس‌ به‌ کوشش‌ محمد منیرالدمشقی‌ همچنان‌ در 11 جلد در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌.

    5. ابطال‌ القیاس‌ و الرّأی و الاستحسان‌ و التقلید و التعلیل‌ که‌ نخستین‌ بار گولد تسیهر1 پاره‌های مهم‌ آن‌ را در ملحقات‌ کتاب‌ خود زیر عنوان‌ «ظاهریان‌2» در لایپزیگ‌ (1884م‌) منتشر کرد. این‌ کتاب‌ بار دیگر زیر عنوان‌ تلخیص‌ ابطال‌ القیاس‌... به‌ کوشش‌ سعید الافغانی‌ در 1379ق‌/1960م‌ در دمشق‌ انتشار یافته‌ است‌.

    6. الاصول‌ و الفروع‌، در دو جلد، در قاهره‌ (1978م‌) منتشر شده‌ است‌.

    7. رسائل‌ ابن‌ حزم‌ الاندلسی‌، در 3 مجموعه‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ از سال‌ 1954م‌ (؟) به‌ بعد منتشر شده‌ است‌. این‌ 3 مجموعه‌ افزون‌ بر طوق‌ الحمامة رساله‌های زیر را در بردارند: رسالة فی‌ الرد علی‌ الهاتف‌ من‌ بُعد، رسالة البیان‌ عن‌ حقیقة الایمان‌، رسالة التوقیف‌ علی‌ شارع‌ النجاة باختصار الطریق‌، رسالة مراتب‌ العلوم‌، رسالة فی‌ الغناء المُلهی‌ اَمباح‌ُ هواَم‌ محظور؟، رسالة فی‌ الم‌ الموت‌ و ابطاله‌، فصل‌ فی‌ معرفة النفس‌ بغیرها و جهلها بذاتها، رسالة فی‌ مداواة النفوس‌ و تهذیب‌ الاخلاق‌ و الزهد فی‌ الرذائل‌، رسالة الدُرَّة فی‌ تحقیق‌ الکلام‌ فیما یلزم‌ الانسان‌ اعتقاده‌، رسالة فی‌ مسألة الکَلب‌، رسالة فی‌ الجواب‌ عما سئل‌ عنه‌ سئوال‌ تعنیف‌، رسالة فی‌ الرد علی‌ ابن‌ النغزاله‌ (النغزیله‌) الیهودی (سَموئِل‌ بن‌ نَگدِلا)، رسالة فی‌ الامامة، رسالة عن‌ حکم‌ من‌ قال‌ ان‌َّ ارواح‌َ اهل‌ الشقاء مُعَذَبَةُ الی‌ یوم‌ الدین‌، رسالة التَلخیص‌ لوجوه‌ التخلیص‌، نقط العروس‌. [۳۳]

    8. نَقْط العروس‌ (فی‌ تواریخ‌ الخلفاء)، این‌ رساله‌ را نخستین‌ بار زیبولد3 در مجله «مرکز مطالعات‌ تاریخی‌ در گرانادا4» در 1911م‌ منتشر کرد. بار دوم‌ به‌ کوشش‌ شوقی‌ ضیف‌ در مجله کلیة الاداب‌ (شم 13، 1951م‌) و بار سوم‌ در جزء دوم‌ مجموعة رسائل‌ ابن‌ حزم‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ انتشار یافت‌.

    9. حجة الوداع‌، به‌ کوشش‌ ممدوح‌ حقی‌، دمشق‌، 1956م‌.

    10. الاخلاق‌ و السیر، این‌ کتاب‌ همان‌ رسالة فی‌ مداواة النفوس‌ و تهذیب‌ الاخلاق‌ است‌ که‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ در مجموعه یکم‌ رسائل‌ ابن‌ حزم‌ الاندلسی‌ منتشر شده‌ است‌. این‌ اثر بار دیگر با ترجمه فرانسوی به‌ کوشش‌ ن‌. تومیش‌5 با عنوان‌ الاخلاق‌ و السِیَر در بیروت‌ (1961م‌) انتشار یافت‌.

    11. التَّقریب‌ لحدِ المنطق‌ و المَدخَل‌ الیه‌ که‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ از روی تنها دست‌ نوشته موجود آن‌ در مکتبة الاحمدیة جامع‌ زیتونیة تونس‌ (شم 6814) در بیروت‌ (1959م‌) منتشر شده‌ است‌.

    12. الفِصَل‌ فی‌ المِلَل‌ و الاهواء و النَحَل‌، چاپ‌ نخست‌ آن‌ در قاهره‌ (1317ق‌/1899م‌) در 5 جزء (در دو مجلد) منتشر شده‌ که‌ در حاشیه آن‌ ملل‌ و نحل‌ شهرستانی‌ چاپ‌ شده‌ است‌. چاپ‌ دوم‌ نیز در 5 جزء (در دو مجلد) در قاهره‌ (1964م‌) انتشار یافته‌ است‌.

    13. «منظومة ابن‌ حزم‌ فی‌ قواعد الفقه‌ الظاهری»، به‌ کوشش‌ محمدابراهیم‌ الکتانی‌، در مجلة معهد المخطوطات‌. [۳۴]

    14. رسالة الا¸لوان‌، ریاض‌، النادی الادبی‌ الثقافی‌، 1979م‌.

    15. «رسالة فی‌ امّهات‌ الخلفاء»، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، در مجلة المجمع‌ العلمی‌ بدمشق‌، مجلد 34، 1959م‌.

    16. کتاب‌ السیاسة که‌ بخش‌هایی‌ از آن‌ را ابراهیم‌ الکتانی‌ در مجله‌ تِطوان‌ (مغرب‌، شم 5، 1960م‌) منتشر کرده‌ است‌.

    17. جَمهرة اَنساب‌ العرب‌ که‌ نخستین‌ بار به‌ کوشش‌ لوی پرووانسال‌، در قاهره‌ (1948م‌) و بار دوم‌ به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ هارون‌، در قاهره‌ (1962م‌) و بار سوم‌ در بیروت‌ (دارالکتب‌ العلمیة) منتشر شده‌ است‌.

    18. جوامع‌ُ السَیَرة (السیرَة النَبَویَّه‌) که‌ به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ و ناصرالدین‌ الاسد، در قاهره‌ (1956م‌) همراه‌ این‌ 5 رساله‌ منتشر شده‌ است‌: «رسالة فی‌ القراءات‌ المشهورة فی‌ الامصار الا¸تیة مجی‌ء التواتر»، «رسالة فی‌ اسماء الصحابة رُواة الحدیث‌ و ما لِکُل‌ّ واحد½ من‌ العدد»، «رسالة فی‌ تسمیة من‌ رُوِیَ عنهم‌ الفِتیا من‌ الصحابة و من‌ بعد هم‌ علی‌ مراتبهم‌ فی‌ کثرة الفِتیا»، «جُمَل‌ فتوح‌ الاسلام‌»، «اسماء الخُلفاء المهدیین‌ و الائمة امراء المؤمنین‌».

    19. «مراتب‌ الاجماع‌ فی‌ العبادات‌ و المعاملات‌ و الاعتقادات‌» که‌ «نقد مراتب‌ الاجماع‌» ابن‌ تیمیه‌ به‌ ضمیمه آن‌ است‌ و به‌ همراه‌ محاسن‌ الاسلام‌ و شرائع‌ الاسلام‌ بخاری در 1357ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.

    20. رسائل‌ ابن‌ حزم‌ (مجموعه چهارم‌)، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌ که‌ در 1984م‌ در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌.

    دیدگاه‌های اقتصادی ابن‌حزم

    ابن‌حزم پیرامون مسائل اقتصادی زمانه خود به‌طور کلی به چهار حوزه پرداخته وآنها را مورد بررسی قرار داده است؛ آنها عبارتند از:

    1. مسئله نیازهای اساسی و فقر؛ ابن‌حزم به چهار دسته از نیازها اشاره دارد که به‌عقیده وی از نیازهای ضروری بشری بوده و به‌عنوان استانداردهای زندگی مطرح‌اند. این نیازها عبارتند از: خوراک، پوشاک، نوشیدنی و سرپناه یا مسکن.
    2. ابن‌حزم دولت را مسئوول برآورده ساختن نیازهای اساسی می‌داند. وی همچنین برای اغنیا نیز وظیفه‌ای خطیر مخصوصا در مناطق سکونت آنها قائل است و آنها را مسئول برآورده ساختن نیازهای فقرا می‌داند. [۳۵]
    3. زکات؛ ابن‌حزم در بحث پیرامون زکات به موقعیت ممتاز این نهاد و نقش طبقه غنی جامعه در از بین بردن فقر در میان فقرا و تهیدستان اشاره می‌کند. به‌عقیده ابن‌حزم اگر کسانی‌که توانایی پرداخت زکات را دارند از پرداخت آن خودداری کنند، بر دولت اسلامی لازم است که چه از طریق مسالمت‌آمیز و چه به طریق اجبار، این زکات را دریافت کند و چنانچه پرداخت‌کننده زکات از آن اجتناب ورزد، حتی علیه او به جنگ برخیزد و اگر کسی ضرورت زکات را انکار نماید می‌توان به‌عنوان مرتد با وی برخورد کرد. ابن‌حزم به‌اندازه‌ای به پرداخت زکات اهمیت قائل می‌شود که معتقد است اگر شخصی در طول زندگی خود زکات را پرداخت نکند، لازم است که پس از مرگ وی از دارایی و ماترکش زکات را برداشت نمایند و این‌چنین زکاتی در حقیقت نوعی بدهی به خداوند متعال است. [۳۶] البته این بیشتر یک حکم فقهی است تا یک تأکید و توصیه اقتصادی؛ اما این حکم فقهی، آثار اقتصادی غیر قابل انکاری در جامعه اسلامی‌دارد.
    4. مالیات‌ها؛ ابن‌حزم به‌شدت نگران مسئله عدالت در نظام مالیاتی بود. به‌عقیده وی پیش از وضع هر نوع مالیاتی، باید مصالح مردم در نظر گرفته شود. همچنین این مصالح در جمع‌آوری مالیات نیز باید مدنظر قرار گیرد؛ زیرا این مردم هستند که پرداخت‌کننده مالیات‌اند؛ برای همین هر نوع ضرر و زیانی که بر مردم وارد گردد، در نهایت اثر خود را بر کل نظام و بالتبع، جمع‌آوری مالیات خواهد گذاشت. "میل به پرداخت مالیات" در تئوری‌های مالیه عمومی به‌همین معنا است. [۳۷]
    5. نظریه نظام‌های ارضی؛ ابن‌حزم در میان فقهای بزرگ اسلامی تنها فقیهی است که اجاره دادن زمین‌های زراعی را ممنوع دانسته است. [۳۸] وی معتقد است کارگری که در زمین زراعی مشغول به‌کار است، همانند صاحب ملک مورد احترام است. به‌عقیده وی اجاره زمین، به‌صورت تعیین سهمی از پیش تعیین‌شده محصول برای صاحب آن، غیر قانونی و حرام است و در این مورد، فرقی نمی‌کند که زمین در مقابل بخشی از محصول یا اینکه درمقابل پول و یا به‌روشی مشابه اجاره داده شود. نقل شده است که ابن‌حزم در جایی گفته است «ضروری است که هر فرد در درجه اول، خود در زمین زراعیش به‌کار بپردازد و اگر قادر به این کار نبود، باید آن زمین را بدون اخذ هرگونه اجاره بها و یا پولی به فرد دیگری واگذار کند و در نهایت، اگر انجام این عمل ممکن نبود باید زمین زراعی را بدون استفاده باقی بگذارد». [۳۹]

    ابن‌حزم و سوسیالیسم[۴۰]

    برخی از سوسیالیست‌ها به‌خاطر برخی عقاید ابن‌حزم لقب «سوسیالیسم مسلمان» را به او داده‌اند؛ عمده‌ترین دلایل آنها عبارتند از:

    1. تلاش ابن‌حزم برای بهبود رفاه عمومی مردم؛

    2. پیشنهاد وی برای وضع مالیات بر طبقه اغنیای جامعه؛ تا این گروه نقش خود را در تخفیف فقر فقرا و مستمندان به‌درستی ایفا کند؛

    3. لزوم دخالت دولت در مواقع ضروری و با وضع مالیات‌های مختلف برای کاهش فقر در جامعه؛

    4. نگرانی‌های ابن‌حزم از منافع عام مردم به‌رغم آنکه وی از خانواده اصیل بوده و در دوران سه حاکم مختلف پست وزارت را بر عهده داشته است.

    با دقت در هر چهار دلیل، مشخص می‌شود که ابن‌حزم در کنار فقرا و در مقابل اغنیا قرار گرفته است. به‌علاوه وی تأکیدی نیز بر دخالت دولت داشته که خود مزید بر علت است. البته با توجه به نکات زیر می‌توان به تصحیح این دیدگاه غلط پرداخت:

    1. ابن‌حزم فقط به‌خاطر رضای خداوند متعال و برقراری عدالت است که این‌گونه مباحث را مطرح ساخته و هیچ نکته‌ای از مسئله تحلیل تضاد طبقاتی در مباحث او ملاحظه نمی‌شود.

    2. سوسیالیست‌ها وقتی به بحث پیرامون عقاید ابن‌حزم می‌پردازند، به‌صورت گزینشی عمل کرده و مواردی را که نشان‌گر عقاید سوسیالیستی وی می‌شود را برمی‌شمرند؛ ولی هیچ اشاره‌ای به مباحث تجارت که از سوی ابن‌حزم مطرح شده ندارند؛

    3. به‌علاوه، شباهت‌های موجود بین دیدگاه‌های ابن‌حزم و سوسیالیست‌ها از پایه ایدئولوژیکی و فلسفی کاملا متفاوتی نشأت گرفته است.

    ابن‌حزم و لیبرالیسم

    همانند سوسیالیست‌ها، لیبرالیست‌ها هم مدعی‌اند که ابن‌حزم طرفدار دکترین لیبرال‌ها بوده و دلایل آنها به شرح زیر است:

    1. مخالفت ابن‌حزم با وضع هر نوع مالیات استثماری؛

    2. مخالفت وی با وضع مالیات‌هایی که در شریعت نامی از آنها نیامده است؛

    3. مخالفت وی با وضع مالیات بر کالاها؛ زیرا باعث کاهش نرخ فروش و کاهش اثرات ضریب فزاینده خواهد شد.

    با دقت در این دلایل می‌توان به‌راحتی دریافت که چرا این‌گونه قضاوت‌های نادرست در مورد ابن‌حزم صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال مخالفت‌های ابن‌حزم با مالیات‌ها به‌دلیل پایبندی وی به مسائل شریعت است؛ نه عقاید لیبرالیستی و روح سرمایه‌داری. همچنین نگرانی‌های وی در مورد رفاه کارگران و صنعت‌گران و تجار نیز به‌دلیل دیدگاه وی در زمینه عدالت است نه اندیشه‌های لیبرالی. [۴۱]

    پانویس

    1. ↑ .شرح حال ابن حزم در منابع کهن را بنگرید در: جذوة المقتبس، ‌ ش708؛ مطمح الانفس از فتح بن خاقان، ص 55؛ الذخیرة، ج1، ص140؛ المُغْرب، ش253؛ تذکرة الحفاظ، ج3، ص341؛ لسان المیزان، ج4، ص 724-732. 2.ابن حزم در‌این‌باره چنین سرود: (سیر اعلام، 18/205): فإن تَحْرِقوا القِرطاس لا تَحْرقوا الذی کذاک النصاری یحرقون اذا علَتْ تضمّنه القرطاس بَل هو فی صدری اکُفهم القرآن فی مُدُنِ الثغر.
    2. ↑ سیر اعلام النبلاء، ج18، ص186
    3. ↑ سیر: 186/18
    4. ↑ سیر: 198/18
    5. ↑ سیر: 205/18- 209
    6. ↑ .درباره مذهب ظاهری پس از ابن حزم، رک: ابن حزم، حیاته و عصره، ابوزهره، ص443-449
    7. ↑ .برخی از آثاری که درباره ابن حزم نوشته شده است، عبارتند از: ‌ابن حزم، حیاته و عصره، آراء و فقهه، ابوزهره، قاهره: دارالفکر العربی، 1977؛ الفکر المنطقی الاسلامی، دراسة فی جهود ابن حزم الاندلسی، محمد جلّوب فرحان، جامعة موصل، 1988؛ دراسات عن ابن حزم و کتابه طوق الحمامة، الطاهر احمد مکی، قاهره: دارالمعارف، 1981؛ ابن حزم رائد الفکر العلمی، عبداللطیف شرارة، بیروت: المکتب التجاری، (بی‌تا)؛ ابن حزم و الفکر الفلسفی بالمغرب و الاندلس، سالم یفوت، دارالبیضاء، 1986؛ الامام ابن حزم الظاهری امام اهل الاندلس، محمد عبدالله ابوصعیلیک، دمشق: ‌دارالقلم، 1995؛ ابن حزم الکبیر، عمر فروخ، بیروت: دار لبنان للطباعة و النشر، 1980؛ ابن حزم الاندلسی و رسالته فی المفاضلة بین الصحابة، سعید الافغانی؛ ابن حزم خلال الف عام، جمع و تحقیق: ابوعبدالرحمن بن عقیل الظاهری، بیروت: دارالغرب، 1982؛ ابن حزم الاندلسی حیاته و ادبه، عبدالکریم خلیفة، بیروت: المکتب الاسلامی، عمان: مکتبة الاقصی؛ ابن حزم الاندلسی، زکریا ابراهیم، قاهره: الدار المصریة، «ضمن سلسلة اعلام العرب». ابن حزم صورة‌ اندلیسیة، محمد طه الحاجری، بیروت: دارالنهضة العربیة للطباعة و النشر، 1982؛ ابن حزم و موقفه من الالهیات، احمد بن ناصرالحمد، مکه المکرمة، جامعة ام القری، 1980.
    8. ↑ .برای نمونه رک: ‌سیر اعلام النبلاء، ج18، ص187-188؛ مطالبی که ابوبکر بن العربی در القواصم و العواصم بر ضد وی نوشته، بسیار تند است.
    9. ↑ .در‌این‌باره رک: گفتار مفصل و بلند علامه امینی در الغدیر ج1 تحت عنوان «الرأی العام فی ابن حزم الاندلسی» ص585-608
    10. ↑ .یکی از نشانه‌های آشکار این تعصب، ناسزاها و تکفیرهای او در حجمی گسترده است که پس از بیان عقاید فرق اسلامی با تعبیر «هذا کفر صریح»، «هذا مجرد کفر» و... آنها را بدرقه می‌کند. رک: الفصل، ج4، ص197-198، 205، 207 «هذا والله أعظم من قول النصاری و أدخل فی الکفر و الشرک».
    11. ↑ برای فهرست آثار او بنگرید: سیر: 193/18- 197
    12. ↑ در الفصل، ج1، ص175 می‌نویسد: و قد شاهدنا الناس و بلغتنا أخبار أهل البلاد البعیدة و کثر بحثنا عما غاب عنا منها، و وصلت الینا التواریخ الکثیرة المجموعة فی أخبار من سلف من عرب و عجم فی کثیر من الاُمَم
    13. ↑ رسائل: 78/4
    14. ↑ رسائل: 75/4
    15. ↑ مقدمه رسائل: 16/2
    16. ↑ مراتب العلوم، رسائل: ‌79/4
    17. ↑ مقدمه رسائل: 21/2
    18. ↑ .این رساله، کتابچه کوچکی است با ویژگی‌های منحصر به فرد از نوع آن‌چه در قرون نخستین به صورت تک نگاری پیرامون موضوعاتی بدیع نگارش می‌یافت. القاب خلفا، ولی عهدهایی که به خلافت نرسیدند، خلفایی که با مشاورت به خلافت رسیدند، آنان که به زور خلافت را تصرف کردند، آنان که به دنبال خلافت رفتند، خلیفه هم نامیده شدند، اما خلیفه نشدند، آنان که خلیفه شدند و برادر بزرگتر داشتند، و موضوعاتی دیگر. در ادامه به بیان برخی از اخبار عجایب و غرایب ازدواج‌ها، زنان و مسائل دیگر (مانند فضیحتی که جهان مانند آن ندیده است و...) پرداخته شده است که به راستی شگفت است و انسان را به یاد نوشته‌های محمد بن حبیب و شمار دیگری از مورخان شرقی قرن سوم می‌اندازد. این اثر برخلاف نامش تنها در «تواریخ خلفا» ‌نیست بلکه همان‌گونه که احسان عباس یادآور شده بهتر است عنوان «النوادر» ‌بر آن نهاده شود. برای نمونه یکی از این عجایب شرح حال مرزبانه دختر قدید بن منیع است. وی همسر نصر بن سیار والی خراسان بود. وقتی او مرد، ابومسلم خراسانی با وی ازدواج کرد، وقتی ابومسلم کشته شد، ابوداود خالد بن ابراهیم ذهلی والی خراسان با وی ازدواج کرد. ابن حزم درباره این زن می‌نویسد «فجرت هذه المرأة مجری ولایة خراسان، کل من ولّی خراسان تزوّجها». نَقْط العروس، ص68. و یک خبر شگفت دیگر آن که مردی پس از آن که بیست و دو سال از مرگ هشام بن حکم مؤید گذشته بود، ظهور کرد و گفت من هشام بن حکم مؤید هستم. در همه منابر اندلس به نام وی خطبه خوانده شد و خون‌ها ریخته شد. نَقْط العروس، ص97. این رساله بارها تصحیح و ترجمه اسپانیانی آن هم نشر شده و آخرین تصحیح آن توسط احسان عباس در مجلد دوم رسائل ابن حزم ارائه شده است. مقاله‌ای هم در مجله الدعوة الاسلامیة، (عربستان سعودی)، ش491 درباره آن انتشار یافته است.
    19. ↑ رسائل ابن حزم، ج2، تحقیق احسان عباس، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1987. رساله اخیر رساله کوچکی است که مؤلف ضمن آن تلاش کرده است تا برتری اندلس را در زمینه‌های مختلف جغرافیایی و علمی بر سایر نقاط نشان دهد.
    20. ↑ درباره این کتاب به لحاظ شیوه نگارش و منابع آن (که به طور عمده سیره ابن اسحاق است). رک: مقدمه احسان عباس بر چاپ آن که توسط دارالمعارف در قاهره انجام شده و پنج رساله هم به عنوان ضمیمه در آن آمده است.
    21. ↑ تصحیح ابوصهیب الکرمی، ریاض، 1418
    22. ↑ ابن حزم الاندلسی و جهوده فی البحث التاریخی و الحضاری، ص206-211
    23. ↑ در متون اسرائیلی شهرت دارد که این دو نفر، از فرزندان لوط پیامبر بوده‌اند و نسل آنان در شهرهای معان و م‌آب از سرزمین بلقاء در اراضی شامات سکونت داشته‌اند. رک: جمهرة انساب العرب، ص510
    24. ↑ رک: ‌التعریف بطبقات الامم، قاضی صاعد اندلسی (420-461)، مقدمه و تصحیح و تحقیق غلامرضا جمشیدنژاد، اول، تهران: میراث مکتوب، 1376. صاعد اندلسی که کتابش را در تاریخ علم در نزد اقوام و امت‌ها نگاشته، مرتباً از اهل العلم بتواریخ الامم مطالبی نقل می‌کند
    25. ↑ قاهره، الزهراء للاعلام العربی، 1988
    26. ↑ حجة الوداع، ص252
    27. ↑ حجة الوداع، ‌ص252
    28. ↑ حجةالوداع، ص260-261
    29. ↑ حجةالوداع: 265
    30. ↑ الفصل، ج4، ص93: لان هشاما کان جاره بالکوفه و أعرف الناس به و أدرکه و شاهده. به جز عبارتی که نقل شده، مجموعاً آن چه ابن حزم در این چند سطر آورده قدری نامفهوم می‌نماید. (در چاپ دیگر الفصل 157/4- بیروت: دارالجیل- نیز عبارت به همان صورت است). مطالب ابن حزم در نقد شیعه در صفحات بعد، می‌باید نقد همین کتاب میزان باشد که جملاتی هم از آن نقل کرده است.
    31. ↑ ابن‌ صاعد، 76-77
    32. ↑ برای عناوین‌ دیگر نوشته‌های او نک: ذهبی‌، 18/193-197
    33. ↑ نک: شمارة بعد
    34. ↑ ج‌ 21، 1975م‌، ص‌ 148-151
    35. ↑ غزالی، عیدیت؛ اندیشه‌های اقتصادی ابن‌حزم، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص131
    36. ↑ غفاری، هادی و ابوالحسنی، اصغر؛ تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، 1389، چاپ اول، ص60
    37. ↑ غزالی، عیدیت، پیشین، ص133
    38. ↑ صدیقی، نجات‌الله، بررسی کوشش‌های اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1385، چاپ اول، ص87
    39. ↑ غفاری، هادی و ابوالحسنی، اصغر؛ پیشین، ص63
    40. ↑ غزالی، عیدیت، پیشین؛ ص136 و 137
    41. ↑ همان، ص137 و 138

    منابع

    1. برگرفته از سایت ابن‌حزم - دایره المعارف فرق اسلامی
    2. برگرفته از سایت ابن‌حزم اندلسی و نقد تاریخی - راسخون
    3. برگرفته از سایت ابن‌حزم، ابومحمد | دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
    4. برگرفته از سایت دانشنامه بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت
    5. برگرفته از سایت ابن‌حزم Ibn Hazm | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=علی_بن_احمد_بن_سعید_بن_حزم_آندلسی_قرطبی_یزیدی&oldid=199920»