سوره آل عمران

نام	سوره آل عمران
شماره سوره	۳
جزء	۳ و ۴
ترتیب نزول	۸۹
مکی/مدنی	مدنی
تعداد آیات	۲۰۰
تعداد کلمات	۳۵۰۸
تعداد حروف	۱۴۹۸۴

سوره آل عمران که ۲۰۰ آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسى و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگى مسلمین در آن فراز و نشیب ها، سخن می ‏گوید. در بخشى هم ولادت حضرت مریم و حضرت عیسى و نصارى و مجادله با اهل کتاب مطرح است و از شیوه‏ هاى عمل مخالفان و مخالفت‏ هاى یهودیان هم سخن به میان آمده است و در کل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است.

مفهوم کلی سوره

سیرى در زندگى مریم و عیسى؛ مبارزه اى منطقى با یهود و مسیحیت؛ حقایقى در مورد جهان و عوامل انحراف از حق؛ عبرت آموزى از شكست ها و پیروزى ها.

اسامی دیگر سوره

آل عمران، زهراء، طیبة، کنز، امان، مجادله، استغفار، معینه.

علت نام‌گذاری

• «سوره آل عمران»؛ منظور از عمران در این سوره پدر حضرت مریم(س) میباشد زیرا که در این سوره از آیه سیوپنج تا پنجاه‌وپنج در مورد قصه حضرت مریم(س) و حضرت عیسی (ع) صحبت شده است و اسمی از حضرت موسی(ع) نیامده است.
• «سوره زهراء»؛ سوره آل عمران به همراه سوره بقره زهراوین نام‌گذاری شده‌اند یعنی دو سوره نورانی.
• «سوره طیبه»؛ سعید بن منصور در سنن خود از ابوعطاف نقل کرده است که اسم این سوره طیبه است. تفسیر القاسمی علت این نام‌گذاری را به خاطر اینکه برخی اوصاف افراد پاکیزه را در آیه‌ای آورده است عنوان کرده است. الصَّابِرینَ وَ الصَّادِقینَ وَ الْقانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ.
• «سوره کنز»؛ به خاطر حدیثی از ابن‌مسعود که سوره آل عمران را گنج نامیده است. «نعم كنز الصعلوك سورة آل عمران یقوم بها فی آخر اللیل» . یا به خاطر دربرداشتن اسرار عیسویه.
• «سوره امان»؛ به خاطر اینکه هر کسی به آنچه که در سوره آل عمران است تمسک بجوید از اشتباه در موردش ایمن میماند.
• «سوره مجادله»؛ به خاطر نزول بیش از هشتاد آیه از سوره آل عمران در مورد مجادله پیامبر(ص) با نصارای نجران.
• «سوره استغفار»؛ به خاطر آیۀ هفده سوره آل عمران که می فرماید: وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحار.
• «سوره معینه»؛ این اسم را ابو حیان در تفسیرش آورده است اما علت خاصی برایش ذکر نشده است.

اهداف و آموزه‌ها

مهمترین اهداف سوره آل عمران عبارتند از:

• بیان حقیقت دربارۀ جهان بزرگ؛
• بیان عوامل انحراف مردم از معرفت حق و عمل به آن؛
• بیان گویایى از زندگى مریم و تولد عیسى(ع) و برخى پیامبران دیگر؛
• مبارزۀ منطقى با یهودیان، مسیحیان و مشركان؛
• بیان آموزه هاى تربیتى پیروزى و شكست در جنگ بدر و احد.

محتوا و موضوعات

محورهاى اصلى بحثهاى سوره آل عمران، موارد زیر است:

• بخش مهمى از آن از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامى بحث مى كند؛
• بخش دیگرى پیرامون جهاد و دستورات مهم و ظریفى در این زمینه و همچنین درسهاى عبرتى كه در دو غزوه مهم اسلامى (بدر و احد) بود سخن مى گوید، و همچنین شرح امدادهاى الهى نسبت به مؤمنان و حیات جاویدان شهیدان راه خدا؛
• در قسمتى از این سوره، به یك سلسله احكام اسلامى در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه كعبه و فریضه حج و امر به معروف و نهى از منكر و تولى و تبرى (دوستى با دوستان حق و دشمنى با دشمنان حق) و مساله امانت، و انفاق در راه خدا و ترك دروغ و مقاومت و پایمردى در مقابل دشمن و صبر و شكیبایى در مقابل مشكلات و آزمایشهاى مختلف الهى و ذكر خداوند در هر حال، اشارات پر معنایى شده است؛
• براى تكمیل این بحثها، بخشى از تاریخ انبیاء از جمله: آدم و نوح و ابراهیم و موسى و عیسى و سایر انبیاء علیهم‌السلام و داستان مریم علیهاالسلام و مقامات این زن بزرگ، و توطئه هاى پیروان متمرد حضرت موسى و عیسی علیهماالسلام در برابر اسلام، نیز ذكر شده است.
• مطالب سوره آل عمران چنان به هم مربوط و هماهنگ است كه گویى همۀ آنها یك جا نازل شده است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

امان برای گذشتن از پل دوزخ

ابیبن‌كعب از رسول‌اكرم(ص) نقل كرده است كه فرمود: «هر كس سوره آل عمران را بخواند خداوند به هر آیه اى امانى براى گذشت از پل دوزخ به او عطا میكند».

درود فرشتگان

ابن‌عباس میگوید: پیامبر(ص) فرمود: «هر كه سوره آل عمران را در روز جمعه بخواند تا وقتى كه خورشید غروب كند خدا و فرشتگان براى او درود مى فرستند».

نور و سایه در قیامت

بریده میگوید: نبى اكرم(ص) فرمود: «سوره بقره و سوره آل عمران را یاد بگیرید زیرا آنها دو نور هستند و در روز قیامت براى كسى كه آنها را بداند مانند دو ابر یا دو پرده یا دو صف از پرندگان بر او سایه مى اندازند».

تاثیر در باروری

در روایتی پیامبر اكرم(ص) فرموده اند اگر سوره آل عمران به زعفران نوشته شود و زنى كه حمل بر نمیدارد با خود همراه كند به اذن خداوند حامله گردد و اگر آنرا بر درخت یا نخلى ببندند میوه آن درخت بسیار شود و اگر شخصى كه معیشت او به سختى میگذرد با زعفران بنویسد و همراه خود كند خداوند او را گشایشى دهد و روزى او را برساند.

محل و زمان نزول

سوره آل عمران در مدینه بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است. از آن جا كه سوره آل عمران بعد از سوره انفال و قضایاى جنگ «بدر» و «احد» و «حمراءالاسد» و قبل از سوره احزاب (و جنگ احزاب كه در سال پنجم اتفاق افتاد) فرود آمده، مى توان گفت كه این سوره حدود سال چهارم هجرى نازل شده است.

فضای نزول

نزول سوره آل‌عمران در سال چهارم هجری و پس از سوره انفال در هنگامی بود كه پیش از آن حكومت پیامبر(ص) به خاطر تشریع قوانین و مقررات جامعه اسلامی و پیروزی در جنگ بدر، تا حدودی استقرار یافته و مسلمانان را در موقعیت ممتازی قرار داده بود. همین امر هشداری جدی برای دشمنان اسلام به حساب میآمد.

از سویی شکست مسلمانان در جنگ احد، دشمنان اسلام از یهودیان، مسیحیان و مشركان را نسبت به مقابله با اسلام بیباک‌تر کرد و هر كدام به گونه اى در صدد خاموش كردن نور اسلام برآمدند. پس از این شکست عبرت آموز، قریش و دیگر احزاب مشرك عرب به یك صف درآمدند تا ضربه نهایى را (در خندق) فرود آورند. اهل كتاب، از یهودیان متن جزیره گرفته تا مسیحیان حاشیه آن، هماهنگ شدند تا با احتجاج‌ها و جدال‌ها و تشكیك‌ها، ضربه‌ای فكرى و روحى به مسلمانان بزنند، و از طرف دیگر دو امپراتورى بزرگِ آن زمان، یعنی ایران و روم نیز نسبت به حکومت نوپاى اسلام حساس شده بودند.

این مطالب همگی بیانگر این معناست که این سوره در زمانی نازل شده است که مردم از یهودی و مسیحی و مشرك همه بر علیه اسلام قیام كرده بودند و مسلمانان به شدت در حال دفاع از حوزه دین بودند و لحظه اى امنیت نداشتند. از این رو باید همه توان خود را برای مقابله با آنان بسیج میکردند. در این هنگام سوره مبارکه آل‌عمران نازل شد و راه مقابله با دشمنان را به مؤمنان یادآور شد. با توجه به فضای نزول سوره آل‌عمران، میتوان «بیان راهکارهای ایجاد و تقویت انسجام درونی جامعه دینی و کسب آمادگی لازم برای مقابله با دشمنان نظامی و فرهنگی» را مقصود و غرض اصلی سوره دانست. این مقصود را بسیاری از مفسران برگزیده‌اند و آن را با عبارت‌های مختلف بیان کرده‌اند.

ویژگى

سوره آل عمران با حروف مقطعه شروع شده است و یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می باشد)

روایت از رسول خدا(ص) نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره هاى مئین را به جاى انجیل و سوره هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره هاى مفصّل فزونى بخشید.

این احتمال خیلى به ذهن نزدیك مى رسد كه سوره آل عمران همه اش یكباره نازل شده باشد، براى اینكه آیاتش كه دویست آیه است ظهورى روشن در بهم پیوستگى و انسجام دارد، و از اول تا به آخر متناسب با هم است، و پیداست كه همه اغراض آنها بهم مربوط است.