حوزه علمیه اصفهان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class="wikiInfo">[[پرونده:حوزه علمیه اصفهان.jpg |جایگزین=حوزه علمیه اصفهان]] | <div class="wikiInfo">[[پرونده:حوزه علمیه اصفهان.jpg |جایگزین=حوزه علمیه اصفهان]] | ||
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ | | {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ | | ||
!نام | !نام | ||
!حوزه علمیه اصفهان | !حوزه علمیه اصفهان | ||
|- | |- | ||
|تأسیس | |تأسیس | ||
|به‌طور رسمی در قرن ۱۰ هجری | |به‌طور رسمی در قرن ۱۰ هجری | ||
|- | |- | ||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
|[[اصفهان]] • [[ایران]] | |[[اصفهان]] • [[ایران]] | ||
|- | |- | ||
|زیرمجموعه‌ها | |زیرمجموعه‌ها | ||
|بیش از ۴۰ مدرسه | |بیش از ۴۰ مدرسه | ||
|- | |- | ||
|} | |} | ||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
=تاریخچه اصفهان= | =تاریخچه اصفهان= | ||
فتح اصفهان در سال 23 هجری در زمان [[خلافت]] [[عمر]] روی داد<ref>فتوح البلدان، بلاذری، ص 308.</ref> و فرمانروایان آن تا سیصد سال از طرف خلفا معین | فتح اصفهان در سال 23 هجری در زمان [[خلافت]] [[عمر]] روی داد<ref>فتوح البلدان، بلاذری، ص 308.</ref> و فرمانروایان آن تا سیصد سال از طرف خلفا معین می‌شدند. لذا این شهر در زمان [[آل بویه]] و [[سلجوقیان]] پایتخت بود<ref>جغرافیای كامل ایران، ج 1، ص 308.</ref> و در عهد سلجوقیان به سرعت ترقی كرد و جزء مهمترین شهرهای كشور گردید. | ||
[[ابن حوقل]] ضمن توصیف اصفهان در نیمه دوم قرن چهارم هجری و اشاره به منسوجات ابریشمی و | [[ابن حوقل]] ضمن توصیف اصفهان در نیمه دوم قرن چهارم هجری و اشاره به منسوجات ابریشمی و پنبه‌ای، زعفران و میوههای گوناگون آن كه به سایر نقاط صادر می‌شد، میگوید: از [[عراق]] تا [[خراسان]] شهری تجاری بزرگتر از اصفهان، جز [[ری]] وجود نداشته است<ref>مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، سلطانزاده، ص 94، به نقل از صورةالارض، ص 106.</ref>. | ||
این موقعیت همچنان روبه رشد بود تا آنكه یورش تیمور سبب خرابی و سقوط تعدادی از شهر و آبادیهای [[ایران]] شد. وی در اصفهان دستور داد كه منارههایی از سر هفتاد هزار نفر مقتول برپا دارند<ref>زندگانی شگفتآور تیمور، ابن عبرشاه، ترجمه محمدعلی نجاتی، بنگاه ترجمه و نشر كتاب 1339، ص 50 .</ref>. | این موقعیت همچنان روبه رشد بود تا آنكه یورش تیمور سبب خرابی و سقوط تعدادی از شهر و آبادیهای [[ایران]] شد. وی در اصفهان دستور داد كه منارههایی از سر هفتاد هزار نفر مقتول برپا دارند<ref>زندگانی شگفتآور تیمور، ابن عبرشاه، ترجمه محمدعلی نجاتی، بنگاه ترجمه و نشر كتاب 1339، ص 50 .</ref>. | ||
در سال 1000ق، پایتخت [[صفویه]] از [[قزوین]] به اصفهان منتقل شد و اصفهان بار دیگر از آبادترین شهرهای ایران گردید و علاوه بر مركز سیای – اجتماعی، مركز فرهنگی – علمی نیز به شمار آمد و حوزهای بزرگ با دانشمندانی والا مقام به جهان شیعه ارزانی داشت. | در سال 1000ق، پایتخت [[صفویه]] از [[قزوین]] به اصفهان منتقل شد و اصفهان بار دیگر از آبادترین شهرهای ایران گردید و علاوه بر مركز سیای – اجتماعی، مركز فرهنگی – علمی نیز به شمار آمد و حوزهای بزرگ با دانشمندانی والا مقام به جهان شیعه ارزانی داشت. | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
=دوره اوّل= | =دوره اوّل= | ||
براساس آنچه در تاریخ نقل گردیده، نخستین دوره از ادوار حوزه علمیه اصفهان به زمان سلطنت آل بویه | براساس آنچه در تاریخ نقل گردیده، نخستین دوره از ادوار حوزه علمیه اصفهان به زمان سلطنت آل بویه می‌رسد. زمانی كه ابو جعفر علاءالدوله كاكویه فرمانروای اصفهان بود، «ابن سینا» نزد وی رفت<ref>آل بویه، فقیهی، ص 301.</ref>. مدرسه اصفهان یادگار آن دوره است. | ||
=مدرسه علایی= | =مدرسه علایی= | ||
مدتی كه [[ابوعلی سینا]] در زمان امارت علاءالدوله كاكویه دیلمی در اصفهان، در خدمت او بود، با وجود مشاغل وزارتی، به تدریس هم | مدتی كه [[ابوعلی سینا]] در زمان امارت علاءالدوله كاكویه دیلمی در اصفهان، در خدمت او بود، با وجود مشاغل وزارتی، به تدریس هم می‌پرداخت. گنبدی موسوم به ابو علی علایی در محله «در دشت» و در نزدیكی مدرسه شفیعیه اصفهان موجود است كه گفته‌اند مدرس ابو علی سینا و متعلق به مدرسه‌ای در آن هنگام بوده است<ref>تاریخ مدارس ایران، ص 99؛ آموزش قدیم در كشورهای اسلامی، شبلی نعمان، ترجمه فخر داعی، آموزش و پرورش، سال نهم، شماره 3، ص 30؛ آثار ملی اصفهان، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، ص 431.</ref>. | ||
«ابو عبدالله معصومی از محققان و حكمای بزرگ اسلام است كه در علوم [[حكمت]] و [[فلسفه]] استاد مسلم بود. تولّدش در اصفهان اتفاق افتاد و در آن سامان به تحصیل دانش پرداخت و در علوم طبیعی و اسلامی تبحّری تام یافت. | «ابو عبدالله معصومی از محققان و حكمای بزرگ اسلام است كه در علوم [[حكمت]] و [[فلسفه]] استاد مسلم بود. تولّدش در اصفهان اتفاق افتاد و در آن سامان به تحصیل دانش پرداخت و در علوم طبیعی و اسلامی تبحّری تام یافت. | ||
هنگام توقف شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا در اصفهان، ابو عبدالله پیوسته جلیس و مصاحب او بود و به تكمیل مقامات فلسفی خود پرداخت. شیخ پیوسته او را بر سایر شاگردان ترجیح | هنگام توقف شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا در اصفهان، ابو عبدالله پیوسته جلیس و مصاحب او بود و به تكمیل مقامات فلسفی خود پرداخت. شیخ پیوسته او را بر سایر شاگردان ترجیح می‌داد. گویند وقتی [[ابوریجان بیرونی]] هیجده مسأله نزد شیخ‌الرئیس فرستاد كه آنها را جواب گوید، او به ابو عبدالله محوّل كرد و این دلیل وسعت فكر و نظر او در مسایل فلسفه است. وفات او حدود نیمه قرن پنجم اتفاق افتاد. وی را مؤلفات بسیار است. از جمله كتابی است در «مفارقات عقلیه و اعداد عقول و اعداد مبدعات.» | ||
شیخ‌الرئیس رسالهای در عشق به نام او نوشته و درباره او چنین گفته است: | شیخ‌الرئیس رسالهای در عشق به نام او نوشته و درباره او چنین گفته است: | ||
«ابو عبدالله منی بمنزلة ارسطاطالیس من افلاطون. «ابو عبدالله در نزد من همان مقامی را داراست كه ارسطو پیش افلاطون داشت<ref>اصفهان، دكتر لطفالله هنرفر، ص 210 و 211.</ref>.» | «ابو عبدالله منی بمنزلة ارسطاطالیس من افلاطون. «ابو عبدالله در نزد من همان مقامی را داراست كه ارسطو پیش افلاطون داشت<ref>اصفهان، دكتر لطفالله هنرفر، ص 210 و 211.</ref>.» | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
=دوره دوم= | =دوره دوم= | ||
این دوره همزمان با عصر سلجوقیان است. در این عصر از طرف [[خواجه نظامالملك]]، نهضت احداث مدارس و رقابت‌های مذهبی – سیاسی مطرح شد، به این سبب تاریخ حوزه شیعه چندان مشخص نیست. هر چند مؤلف تاریخ مدارس ایران، به شش مدرسه در این عصر اشاره كرده است ولی شیعی بودن آنها محل تردید است. | این دوره همزمان با عصر سلجوقیان است. در این عصر از طرف [[خواجه نظامالملك]]، نهضت احداث مدارس و رقابت‌های مذهبی – سیاسی مطرح شد، به این سبب تاریخ حوزه شیعه چندان مشخص نیست. هر چند مؤلف تاریخ مدارس ایران، به شش مدرسه در این عصر اشاره كرده است ولی شیعی بودن آنها محل تردید است. میتوان گفت ایران از نیمه دوم قرن پنجم هجری تا یورش [[مغول]] از حمله مغول تا زمان غازانخان از پادشاهان ایلخانی (694-703) در آشفتگی سیاسی و فرهنگی به سر می‌برد. تا اینكه وی قدرت را به دست گرفت و از [[مذهب بودایی]] به آیین [[اسلام]] گروید و محمود خوانده شد و از اطاعت خان بزرگ مغول مستقر در [[چین]] سرپیچید. غازانخان برای بهبود وضع كشور یك سری اصلاحات دامنه‌دار و قوانین و قواعدی را وضع نمود كه نتایج درخشانی به بار آورد<ref>اصفهان، دكتر لطفالله هنرفر، ص 160؛ تاریخ مغول در ایران، بر تولد اشیرلو، ترجمه دكتر محمود میرآفتاب، ص 315.</ref>. | ||
به پیروی از غازانخان قریب صدهزار نفر از مغول اسلام آوردند<ref>تاریخ مغول، عباس اقبال آشتیانی، ص 256.</ref> و جانشین وی اولجایتو (703-716) به مناسبت تعلقی كه به [[مذهب شیعه]] داشت، از سوی [[شیعیان]]، [[محمد خدابنده]] لقب یافت<ref>همان، ص 308.</ref>. | به پیروی از غازانخان قریب صدهزار نفر از مغول اسلام آوردند<ref>تاریخ مغول، عباس اقبال آشتیانی، ص 256.</ref> و جانشین وی اولجایتو (703-716) به مناسبت تعلقی كه به [[مذهب شیعه]] داشت، از سوی [[شیعیان]]، [[محمد خدابنده]] لقب یافت<ref>همان، ص 308.</ref>. | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۰: | ||
جبل عامل كه از دیرباز دانشگاه [[شیعه امامیه]] و مركز پرورش دانشمندان و فرزانگان در علوم مختلف اسلامی چون حدیث و فقه، [[تفسیر]] و كلام و اخلاق بود، با گرایش [[شاه اسماعیل]] به تشیّع و دعوت فقهای شیعه از آن سامان، زمینه ساز رونق تفكر شیعی گردید. هرچند سابقه تشیّع در ایران از قرن اوّل و دوم هجری است و [[شهید اول]] كتاب «اللمعةالدمشقیة» را در مقابل درخواست حاكم [[خراسان]] «نجمالدین، علی بن المؤید علوی طوسی» حاكم بین سالهای 766-783 هجری به ایران ارسال نمود<ref>الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، جعفر المهاجر، ص 66.</ref>، لیكن این بار به دعوت ایرانیان پاسخ مثبت داده شد و دانشمندانی از آن دیار به ایران آمدند. از آن جمله‌اند: | جبل عامل كه از دیرباز دانشگاه [[شیعه امامیه]] و مركز پرورش دانشمندان و فرزانگان در علوم مختلف اسلامی چون حدیث و فقه، [[تفسیر]] و كلام و اخلاق بود، با گرایش [[شاه اسماعیل]] به تشیّع و دعوت فقهای شیعه از آن سامان، زمینه ساز رونق تفكر شیعی گردید. هرچند سابقه تشیّع در ایران از قرن اوّل و دوم هجری است و [[شهید اول]] كتاب «اللمعةالدمشقیة» را در مقابل درخواست حاكم [[خراسان]] «نجمالدین، علی بن المؤید علوی طوسی» حاكم بین سالهای 766-783 هجری به ایران ارسال نمود<ref>الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، جعفر المهاجر، ص 66.</ref>، لیكن این بار به دعوت ایرانیان پاسخ مثبت داده شد و دانشمندانی از آن دیار به ایران آمدند. از آن جمله‌اند: | ||
# علی بن عبدالعالی الكركی (870-940 ق.) | #علی بن عبدالعالی الكركی (870-940 ق.) | ||
# كمالالدین درویش محمد بن الحسن العاملی | #كمالالدین درویش محمد بن الحسن العاملی | ||
# علی بن هلال الكركی (متوفی 993 ق.) | #علی بن هلال الكركی (متوفی 993 ق.) | ||
# حسین بن عبدالصمد الجباعی (918-948 ق.) | #حسین بن عبدالصمد الجباعی (918-948 ق.) | ||
# بهاءالدین العاملی (953 – 1030 ق.) | #بهاءالدین العاملی (953 – 1030 ق.) | ||
همچنین برای نشر تفكر شیعی و مذهب تشیع در ایران لازم بود حركتی فرهنگی در پی ترجمه و تألیف فراهم آید كه با حضور دانشمندان [[جبل عامل]] به ایران این حركت سرعت پذیرفت. | همچنین برای نشر تفكر شیعی و مذهب تشیع در ایران لازم بود حركتی فرهنگی در پی ترجمه و تألیف فراهم آید كه با حضور دانشمندان [[جبل عامل]] به ایران این حركت سرعت پذیرفت. | ||
| خط ۷۰: | خط ۷۰: | ||
از جمله كتبی كه در این دوره ترجمه شد تا اصول اعتقادات شیعه را بیان دارد و به فروغ احكام آشنا سازد كتابهای زیر است: | از جمله كتبی كه در این دوره ترجمه شد تا اصول اعتقادات شیعه را بیان دارد و به فروغ احكام آشنا سازد كتابهای زیر است: | ||
# كشف الغمه فی معرفة الائمه | #كشف الغمه فی معرفة الائمه | ||
# وسیلة النجاة در معرفت اعتقادات، از [[شیخ صدوق]]، ترجمه زوارهای | #وسیلة النجاة در معرفت اعتقادات، از [[شیخ صدوق]]، ترجمه زوارهای | ||
# [[صحیفه سجادیه]]، ترجمه ملا محمدصالح بن محمدباقر روغنی قزوینی | #[[صحیفه سجادیه]]، ترجمه ملا محمدصالح بن محمدباقر روغنی قزوینی | ||
# شرح اربعین حدیث، ترجمه كتاب اربعین حدیث شیخ بهایی، مترجم سیّد محمد بن محمدباقر حسینی خاتون‌آبادی | #شرح اربعین حدیث، ترجمه كتاب اربعین حدیث شیخ بهایی، مترجم سیّد محمد بن محمدباقر حسینی خاتون‌آبادی | ||
# تفسیر «منهج الصادقین، فتحالله بن شكرالله كاشانی، به فارسی | #تفسیر «منهج الصادقین، فتحالله بن شكرالله كاشانی، به فارسی | ||
# شرح نهج‌البلاغه، فتحالله كاشانی به فارسی | #شرح نهج‌البلاغه، فتحالله كاشانی به فارسی | ||
# مفتاح النجاح، ترجمه كتاب عدةالداعی، احمد بن فهد حلّی – از علی بن حسین زوارهای | #مفتاح النجاح، ترجمه كتاب عدةالداعی، احمد بن فهد حلّی – از علی بن حسین زوارهای | ||
این دوره در گسترش اعتقادات شیعه، [[فقه]]، [[حدیث]]، ریاضیات، هیأت و دیگر علوم و نهضت فرهنگی و نشر مذهب تشیّع گامهای بلندی را برداشت، چنانكه كتب سه گانه حدیث در این عصر تألیف گردید: | این دوره در گسترش اعتقادات شیعه، [[فقه]]، [[حدیث]]، ریاضیات، هیأت و دیگر علوم و نهضت فرهنگی و نشر مذهب تشیّع گامهای بلندی را برداشت، چنانكه كتب سه گانه حدیث در این عصر تألیف گردید: | ||
# [[وسائل الشیعة]] الی تحصیل مسائل الشریعة، [[محمد بن الحسن الحر العاملی]] (1033-1104 ق.) | #[[وسائل الشیعة]] الی تحصیل مسائل الشریعة، [[محمد بن الحسن الحر العاملی]] (1033-1104 ق.) | ||
# [[الوافی]]، [[فیض كاشانی]] (1010-1090 ق.) | #[[الوافی]]، [[فیض كاشانی]] (1010-1090 ق.) | ||
# [[بحارالانوار]]، [[محمدباقر مجلسی]] – الثانی (1037-1111 ق.) | #[[بحارالانوار]]، [[محمدباقر مجلسی]] – الثانی (1037-1111 ق.) | ||
# | # | ||
=عناوین شغلی علما در دوره صفویه= | =عناوین شغلی علما در دوره صفویه= | ||
صفویّه دولتی برخاسته از «[[تصوف]]» بود كه صورت روحانی آن تبدیل به سیستم سیاسی روحانی شده و پیروزی آنان را فراهم ساخته بود و «[[قطب]]» آنان با «[[امام]]» شیعیان مفهوم واحدی را در امور سیاسی به نظر می‌آورد؛ لیكن محدوده امام هر قطبی را نمیگرفت و ولایت نمیتوانست به هر مرشدی تعلق گیرد. از اینرو و در دولت صفوی سه قدرت نمایان شد. | صفویّه دولتی برخاسته از «[[تصوف]]» بود كه صورت روحانی آن تبدیل به سیستم سیاسی روحانی شده و پیروزی آنان را فراهم ساخته بود و «[[قطب]]» آنان با «[[امام]]» شیعیان مفهوم واحدی را در امور سیاسی به نظر می‌آورد؛ لیكن محدوده امام هر قطبی را نمیگرفت و ولایت نمیتوانست به هر مرشدی تعلق گیرد. از اینرو و در دولت صفوی سه قدرت نمایان شد. | ||
# تصوف | #تصوف | ||
# سلطنت و شاه | #سلطنت و شاه | ||
# فقهای امامیه به عنوان نایب [[امام عصر(عج)]] | #فقهای امامیه به عنوان نایب [[امام عصر(عج)]] | ||
دولت صفوی، از جمله شاه اسماعیل برای اداره جامعه اسلامی نیاز به فقیهی داشت تا هماهنگ با او در حیطه امور دینی این جامعه به كار پردازد و مشروعیت حکومت را فراهم سازد. بدین جهت از میان فقهای موجود یكی را به عنوان «صدر» برگزید. و به دلیل همین نیاز و نیز دعوت او و فرزندش طهماسب بسیاری از فقهای [[لبنان]] به ایران مهاجرت كردند. | دولت صفوی، از جمله شاه اسماعیل برای اداره جامعه اسلامی نیاز به فقیهی داشت تا هماهنگ با او در حیطه امور دینی این جامعه به كار پردازد و مشروعیت حکومت را فراهم سازد. بدین جهت از میان فقهای موجود یكی را به عنوان «صدر» برگزید. و به دلیل همین نیاز و نیز دعوت او و فرزندش طهماسب بسیاری از فقهای [[لبنان]] به ایران مهاجرت كردند. | ||
| خط ۹۹: | خط ۱۰۰: | ||
چنانكه در دوره نخست حوزه علمیه اصفهان اشاره شد، [[شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا]] مدتی در اصفهان به تدریس علوم عقلی پرداخته است و در واقع از قرن چهارم و پنجم هجری اصفهان با علوم عقلی آشناست. همانگونه كه [[حوزه علمیه همدان]] در این قرن به بركت وجود شیخ، مركز ثقل فلسفه را از [[بغداد]] به [[همدان]] انتقال داده است. لیكن به جهت اقامت محدود بوعلی در اصفهان حوزه فلسفی اصفهان در این دوره چندان درخشان نیست. | چنانكه در دوره نخست حوزه علمیه اصفهان اشاره شد، [[شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا]] مدتی در اصفهان به تدریس علوم عقلی پرداخته است و در واقع از قرن چهارم و پنجم هجری اصفهان با علوم عقلی آشناست. همانگونه كه [[حوزه علمیه همدان]] در این قرن به بركت وجود شیخ، مركز ثقل فلسفه را از [[بغداد]] به [[همدان]] انتقال داده است. لیكن به جهت اقامت محدود بوعلی در اصفهان حوزه فلسفی اصفهان در این دوره چندان درخشان نیست. | ||
درخشش حوزه فلسفی اصفهان به عصر [[میرداماد]]، [[شیخ بهایی]] و [[صدرالمتألهین شیرازی]] | درخشش حوزه فلسفی اصفهان به عصر [[میرداماد]]، [[شیخ بهایی]] و [[صدرالمتألهین شیرازی]] می‌رسد كه در زمان حكومت صفویان حوزه اصفهان را اداره می‌نمودند. به بیان دیگر، اصفهان از قرن یازدهم تا قرن سیزدهم درّ گران‌بهای فلسفه و علوم عقلی را در خود جای داده بود. تا اینكه در قرن سیزدهم با عزیمت «[[ملا عبدالله زنوزی]]» معروف به «آقا حكیم» به [[تهران]]، مركزیت علوم عقلی به آنجا انتقال یافت. | ||
لازم به یادآوری است كه با مهاجرت صدرالمتألهین از اصفهان به قم در حوزه فلسفی اصفهان وقفه‌ای پیش آمد كه موجب ركود علوم عقلی در این شهر شد. البته دیگر شاگردان میرداماد مكتب فلسفی را در اصفهان تا قرن سیزدهم ادامه دادند، لیكن حوزه قم با برخورداری از استاد فرزانه‌ای چون صدرالمتألهین شیرازی و شاگردان مبرّزش وامدار حكمت متعالیه شد. | لازم به یادآوری است كه با مهاجرت صدرالمتألهین از اصفهان به قم در حوزه فلسفی اصفهان وقفه‌ای پیش آمد كه موجب ركود علوم عقلی در این شهر شد. البته دیگر شاگردان میرداماد مكتب فلسفی را در اصفهان تا قرن سیزدهم ادامه دادند، لیكن حوزه قم با برخورداری از استاد فرزانه‌ای چون صدرالمتألهین شیرازی و شاگردان مبرّزش وامدار حكمت متعالیه شد. | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۱۰: | ||
=مدارس این دوره عبارتند از= | =مدارس این دوره عبارتند از= | ||
# مدرسه ذوالفقار | #مدرسه ذوالفقار | ||
# مدرسه اسفندیار بیك | #مدرسه اسفندیار بیك | ||
# پریخان خانم | #پریخان خانم | ||
# زینب بیگم | #زینب بیگم | ||
# عباس ناصری | #عباس ناصری | ||
# سلیمانی | #سلیمانی | ||
# میرزاخان | #میرزاخان | ||
# ساروتقی | #ساروتقی | ||
# فاطمیه | #فاطمیه | ||
# آقاكافور | #آقاكافور | ||
# دده خاتون | #دده خاتون | ||
# شفیعیه – در محله «دردشت» | #شفیعیه – در محله «دردشت» | ||
# عربان | #عربان | ||
# | #ملا عبدالله | ||
# گچكنان | #گچكنان | ||
# مقصود عصار | #مقصود عصار | ||
# باغ سهیل | #باغ سهیل | ||
# آقانور جولا | #آقانور جولا | ||
# كوچه آقامله | #كوچه آقامله | ||
# آقا شیرعلی | #آقا شیرعلی | ||
# وزیر | #وزیر | ||
# جعفریه | #جعفریه | ||
# دارالبطیخ | #دارالبطیخ | ||
# گلگوز | #گلگوز | ||
# صفوی | #صفوی | ||
# خواجه محرّم | #خواجه محرّم | ||
# جدّه بزرگ | #جدّه بزرگ | ||
# جدّه کوچک | #جدّه کوچک | ||
# میرزا تقی | #میرزا تقی | ||
# حاج باقر مه آبادی | #حاج باقر مه آبادی | ||
# كاسهگران | #كاسهگران | ||
# ایلچی | #ایلچی | ||
# میرزاحسین | #میرزاحسین | ||
# الماسیه | #الماسیه | ||
# شفیعیه – در محله احمدآباد | #شفیعیه – در محله احمدآباد | ||
# شیخ علیخان زنگنه | #شیخ علیخان زنگنه | ||
# خواجه محبت | #خواجه محبت | ||
# مباركه | #مباركه | ||
# محرمیه | #محرمیه | ||
# آقا كمال خازن | #آقا كمال خازن | ||
# مرتضویه | #مرتضویه | ||
# نجفقلی بیك | #نجفقلی بیك | ||
# جلالیه | #جلالیه | ||
# نوریه | #نوریه | ||
# مریم بیگم | #مریم بیگم | ||
# اسماعیلیه | #اسماعیلیه | ||
# قاسمیه هاشم | #قاسمیه هاشم | ||
# سلطانی چهارباغ | #سلطانی چهارباغ | ||
# نیم آورد | #نیم آورد | ||
# شمس‌آباد | #شمس‌آباد | ||
# شاهزاده | #شاهزاده | ||
# افندی | #افندی | ||
# میرزامهدی | #میرزامهدی | ||
# صدر بازار | #صدر بازار | ||
# صدر خواجو | #صدر خواجو | ||
# پاقلعه | #پاقلعه | ||
# كلباسی | #كلباسی | ||
# مسجدسیّد | #مسجدسیّد | ||
=دوره چهارم= | =دوره چهارم= | ||
| خط ۱۷۷: | خط ۱۷۹: | ||
=دوره پنجم= | =دوره پنجم= | ||
این دوره برابر با نظام [[جمهوری اسلامی]] است در این دوران به واسطه حضور فعال روحانیت در عرصه سیاست و حاکمیت اشتیاق مردم به حوزه | این دوره برابر با نظام [[جمهوری اسلامی]] است در این دوران به واسطه حضور فعال روحانیت در عرصه سیاست و حاکمیت اشتیاق مردم به حوزه های علمیه روز به روز افزون گردید. حوزه علمیه اصفهان تا پیش از [[انقلاب اسلامی]] که نزدیک به یک هزار طلبه داشت بعد از آن به یک باره به دو برابر رشد کرد و با گذشت زمان این میزان به شش هزار طلبه رسید. | ||
حضرات آیات خادمی، صادقی، صافی و مظاهری مدیریت حوزه علمیه اصفهان را پس از انقلاب بر عهده داشته اند، مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان در سال 1375 در ریاست حضرت آیت الله مظاهری تاسیس شد و به تدریج مدارس علمیه استان اصفهان را تحت پوشش قرار داد که تاکنون 34 مدرسه تحت پوشش مرکز قرار دارد. | حضرات آیات خادمی، صادقی، صافی و مظاهری مدیریت حوزه علمیه اصفهان را پس از انقلاب بر عهده داشته اند، مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان در سال 1375 در ریاست حضرت آیت الله مظاهری تاسیس شد و به تدریج مدارس علمیه استان اصفهان را تحت پوشش قرار داد که تاکنون 34 مدرسه تحت پوشش مرکز قرار دارد. | ||
| خط ۱۸۳: | خط ۱۸۵: | ||
=دانشمندان حوزه علمیه اصفهان= | =دانشمندان حوزه علمیه اصفهان= | ||
حوزه علمیه اصفهان از جمله حوزه‌های نادری است كه بیشترین مهاجرت علمی علما و دانشمندان اسلامی را به خود پذیرفته و از حوزه‌های علمیه شیعه بسان «جبل عامل لبنان»، «احساء» و «بحرین» بهرهها برده و دانش‌ها اندوخته است. در این مجال به برخی از رجال این حوزه اشاره | حوزه علمیه اصفهان از جمله حوزه‌های نادری است كه بیشترین مهاجرت علمی علما و دانشمندان اسلامی را به خود پذیرفته و از حوزه‌های علمیه شیعه بسان «جبل عامل لبنان»، «احساء» و «بحرین» بهرهها برده و دانش‌ها اندوخته است. در این مجال به برخی از رجال این حوزه اشاره می‌كنیم: | ||
'''محمدباقر داماد (969-1041 ق.''' | '''محمدباقر داماد (969-1041 ق.''' | ||
| خط ۱۹۲: | خط ۱۹۴: | ||
'''شیخ بهایی (1030 ق.)''' | '''شیخ بهایی (1030 ق.)''' | ||
بهاءالملة والدین محمدبن حسین مشهور به شیخ بهایی در روستای (جبع) به دنیا آمد و به همراه پدر، راه ایران را در پیش گرفت تا در نشر معارف علوی گام نهد و علاوه بر رسیدگی به امور سیاسی – اجتماعی به تدریس فقه و اصول و فلسفه در حوزه علمیه اصفهان مشغول بود و علوم نقلی و عقلی را به خوبی آموخته و در تدریس و تألیف دانشمندان موفق بود. دهها كتاب و رساله از وی باقی است كه | بهاءالملة والدین محمدبن حسین مشهور به شیخ بهایی در روستای (جبع) به دنیا آمد و به همراه پدر، راه ایران را در پیش گرفت تا در نشر معارف علوی گام نهد و علاوه بر رسیدگی به امور سیاسی – اجتماعی به تدریس فقه و اصول و فلسفه در حوزه علمیه اصفهان مشغول بود و علوم نقلی و عقلی را به خوبی آموخته و در تدریس و تألیف دانشمندان موفق بود. دهها كتاب و رساله از وی باقی است كه میتوان به «جامع عباسی»، «حبل المتین» در فقه، «عروةالوثقی» و «عین الصلاة» در تفسیر، «اربعین» و «شرح و حاشیه من لا یحضره الفقیه» در حدیث اشاره كرد. وی در ریاضیات و نجوم و آنچه كه امروز به روانشناسی شناخته می‌شود دارای تألیفاتی است و در هنر معماری دست داشت. | ||
'''ملا محمدتقی مجلسی''' | '''ملا محمدتقی مجلسی''' | ||
| خط ۲۱۰: | خط ۲۱۲: | ||
'''آیةالله مجاهد [[سید حسن مدرس]] (1287-1357 ق.)''' | '''آیةالله مجاهد [[سید حسن مدرس]] (1287-1357 ق.)''' | ||
وی در | وی در قریه «سرابه كچو» از توابع اردستان تولد یافت و پس از فراگیری علوم از پدر در چهارده سالگی راهی حوزه علمیه اصفهان گردید و از مجتهدان عصر بهره برد و در علوم عقلی و نقلی به مدارج عالی نایل آمد و آنگاه راهی عتبات عالیات شد تا از محضر آیات عظام میرزا [[حسن شیرازی]] و آیةالله [[سید محمدكاظم یزدی]] استفاده نماید. پس از چندی به اصفهان برگشت و در مدرسه «جدّه كوچك» به تدریس فقه و اصول اشتغال ورزید. و بر حسب امر آیات عظام [[نجف اشرف]] برای نظارت مجلس شورای اسلامی به تهران آمد. بارها مورد حمله دشمن واقع شد و سرانجام مسموم و [[شهید]] گردید. | ||
آیةالله میرزا محمدجواد اصفهانی (1240-1312 ق.) | آیةالله میرزا محمدجواد اصفهانی (1240-1312 ق.) | ||
| خط ۲۱۶: | خط ۲۱۸: | ||
وی در اصفهان متولد شد و در همانجا به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و پس از چندی به [[عتبات عالیات]] رفت. از اساتید حوزه علمیه نجف بهره برد و از حضرت علامه آیةالله شیخ محمدحسن نجفی، صاحب جواهر، درجه [[اجتهاد]] گرفت و به اصفهان بازگشت. سال 1304 ق. [[ناصرالدین شاه]] وی را از اصفهان به تهران [[تبعید]] كرد تا مانع اجرای حدود از سوی ایشان گردد، اما با این تبعید، مبارزات این فقیه متقی پایان نیافت و در طول اقامتشان در تهران نیز ادامه پیدا كرد. معظمله پدر میرزا محمدعلی – معروف به شاهآبادی – است. | وی در اصفهان متولد شد و در همانجا به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و پس از چندی به [[عتبات عالیات]] رفت. از اساتید حوزه علمیه نجف بهره برد و از حضرت علامه آیةالله شیخ محمدحسن نجفی، صاحب جواهر، درجه [[اجتهاد]] گرفت و به اصفهان بازگشت. سال 1304 ق. [[ناصرالدین شاه]] وی را از اصفهان به تهران [[تبعید]] كرد تا مانع اجرای حدود از سوی ایشان گردد، اما با این تبعید، مبارزات این فقیه متقی پایان نیافت و در طول اقامتشان در تهران نیز ادامه پیدا كرد. معظمله پدر میرزا محمدعلی – معروف به شاهآبادی – است. | ||
نقل | نقل می‌كنند در بین راه ایشان – از منزل تا [[مسجد]] – یك مشروبسازی قرار داشت كه متعلق به «كنت ارمنی» بود و مشروبهای دربار قاجار را تأمین می‌كرد. روزی به اتفاق جمعی از نمازگزاران وارد مشروبسازی شده، خمره بزرگ مشروب را می‌شكنند و همراهان، بقیه آثار را از بین می‌برند. چون ناصرالدین شاه از این عمل ایشان خشمگین شد و به ایشان اعتراض میكند با شهامت تمام میگوید: «گمان می‌كردم كه تو ناصر دینی، ولی حالا دانستم كه تو كاسر (شكننده) دینی.» | ||
وی دارای تألیفات عدیدهای است كه | وی دارای تألیفات عدیدهای است كه میتوان به «بساتین الریاحین»، «كنوز اللیالی»، «السراج الوهاب فی شرح نتایج الاصول» و «الریاحین» اشاره نمود كه سه كتاب اوّل در اصول و كتاب چهارم در [[فقه]] است. وی در اصفهان دار فانی را وداع گفته است. | ||
'''آیةالله میرزا احمد بیدآبادی(1279-1357 ق.)''' | '''آیةالله میرزا احمد بیدآبادی(1279-1357 ق.)''' | ||
| خط ۲۲۸: | خط ۲۳۰: | ||
وی فرزند آیةالله میرزا محمدجواد اصفهانی است كه در اصفهان متولد شد و از محضر پدر و برادر خویش كسب فیض نمود و در [[حوزه علمیه تهران]] به تحصیل فقه و اصول و فلسفه و [[عرفان]] پرداخت و از اساتیدی چون «آیةالله میرزاحسن آشتیانی»، «میرزا ابوالحسن حكیم» مشهور به «میرزای جلوه» و «میرزا هاشم گیلانی» بهره برد و به درجه اجتهاد رسید. آنگاه به [[حوزه علمیه نجف]] رفته، از محضر [[آخوند خراسانی]]، شیخ فتحالله [[شریعت اصفهانی]]، آیةالله میرزا حسن خلیلی كسب فیض كرد و پس از فوت آخوند خراسانی در [[حوزه علمیه سامرا]] به تدریس فقه و اصول و فلسفه پرداخت و خود در درس آیةالله میرزا [[محمدتقی شیرازی میرزای]] دوم حاضر شد. | وی فرزند آیةالله میرزا محمدجواد اصفهانی است كه در اصفهان متولد شد و از محضر پدر و برادر خویش كسب فیض نمود و در [[حوزه علمیه تهران]] به تحصیل فقه و اصول و فلسفه و [[عرفان]] پرداخت و از اساتیدی چون «آیةالله میرزاحسن آشتیانی»، «میرزا ابوالحسن حكیم» مشهور به «میرزای جلوه» و «میرزا هاشم گیلانی» بهره برد و به درجه اجتهاد رسید. آنگاه به [[حوزه علمیه نجف]] رفته، از محضر [[آخوند خراسانی]]، شیخ فتحالله [[شریعت اصفهانی]]، آیةالله میرزا حسن خلیلی كسب فیض كرد و پس از فوت آخوند خراسانی در [[حوزه علمیه سامرا]] به تدریس فقه و اصول و فلسفه پرداخت و خود در درس آیةالله میرزا [[محمدتقی شیرازی میرزای]] دوم حاضر شد. | ||
پس از مدتی به ایران آمد و در تهران اقامت گزید. نوشته‌اند: روزی شخصی به منظور ثبوت اجتهاد ایشان از وی تقاضای رؤیت اجازاتی كه دیگران به آن بزرگوار داده‌اند، | پس از مدتی به ایران آمد و در تهران اقامت گزید. نوشته‌اند: روزی شخصی به منظور ثبوت اجتهاد ایشان از وی تقاضای رؤیت اجازاتی كه دیگران به آن بزرگوار داده‌اند، میكند و ایشان تمام اجازات را پیش روی وی از بین برده، می‌گویند: «اجتهاد در سینه من است، نه در این كاغذها!» | ||
از آن همه، اجازه اجتهاد میرزای شیرازی كه به ایشان داده محفوظ مانده است. وی یكی از شش نفری است كه آیةالله میرزا محمدتقی شیرازی به او اجازه اجتهاد داده است<ref>استادزاده، از نشریات حوزه علمیه شهید شاهآبادی، ص 39.</ref>. | از آن همه، اجازه اجتهاد میرزای شیرازی كه به ایشان داده محفوظ مانده است. وی یكی از شش نفری است كه آیةالله میرزا محمدتقی شیرازی به او اجازه اجتهاد داده است<ref>استادزاده، از نشریات حوزه علمیه شهید شاهآبادی، ص 39.</ref>. | ||
| خط ۲۳۹: | خط ۲۴۱: | ||
'''آیةالله حاج آقا حسین خادمی (1319-1405 ق.)''' | '''آیةالله حاج آقا حسین خادمی (1319-1405 ق.)''' | ||
وی فرزند آقا سیّد [[جعفر خادم‌الشریعه]] بود كه در اصفهان متولد یافته و به تحصیل علوم پرداخته است. آنگاه در پی تكمیل تحصیلات حوزوی راهی نجف اشرف شد و از آیات عظام میرزا [[محمدحسین نایینی]]، [[آقا ضیاءالدین عراقی]] و آقا سیّد [[ابوالحسن اصفهانی]] و آیةالله سیّد ابوتراب خوانساری و آیةالله [[شیخ محمدجواد بلاغی]]، فقه و اصول، رجال، درایه، كلام ملل و نحل را فرا گرفت. در 26 سالگی به مقام اجتهاد نایل آمد و به موطن خویش بازگشت و تدریس خارج فقه و اصول را آغاز كرد. وی معتقد بود «طلبه تا به درس مشغول نشده تحصیل علم برایش واجب كفایی است ولی پس از شروع بدان واجب عینی | وی فرزند آقا سیّد [[جعفر خادم‌الشریعه]] بود كه در اصفهان متولد یافته و به تحصیل علوم پرداخته است. آنگاه در پی تكمیل تحصیلات حوزوی راهی نجف اشرف شد و از آیات عظام میرزا [[محمدحسین نایینی]]، [[آقا ضیاءالدین عراقی]] و آقا سیّد [[ابوالحسن اصفهانی]] و آیةالله سیّد ابوتراب خوانساری و آیةالله [[شیخ محمدجواد بلاغی]]، فقه و اصول، رجال، درایه، كلام ملل و نحل را فرا گرفت. در 26 سالگی به مقام اجتهاد نایل آمد و به موطن خویش بازگشت و تدریس خارج فقه و اصول را آغاز كرد. وی معتقد بود «طلبه تا به درس مشغول نشده تحصیل علم برایش واجب كفایی است ولی پس از شروع بدان واجب عینی می‌شود.» | ||
از زمانی كه [[رضاشاه]] اقدام به [[كشف حجاب]] كرد و لباسها را متحدالشكل نمود، آیةالله خادمی در مقابل این اقدامات، شجاعانه قد برافراشت و به مبارزه با او برخاست. در ماجرای [[ملی شدن صنعت نفت]] با [[آیةالله كاشانی]] و شهید [[نواب صفوی]] رهبر [[فداییان اسلام]] ارتباط نزدیك داشت. وی پس از رضاخان با تشكیل هیأت علمی، رویدادهای هفته را مورد بررسی قرار | از زمانی كه [[رضاشاه]] اقدام به [[كشف حجاب]] كرد و لباسها را متحدالشكل نمود، آیةالله خادمی در مقابل این اقدامات، شجاعانه قد برافراشت و به مبارزه با او برخاست. در ماجرای [[ملی شدن صنعت نفت]] با [[آیةالله كاشانی]] و شهید [[نواب صفوی]] رهبر [[فداییان اسلام]] ارتباط نزدیك داشت. وی پس از رضاخان با تشكیل هیأت علمی، رویدادهای هفته را مورد بررسی قرار می‌داد و در مقابل آن موضع مشخص اتخاذ می‌كرد و در نهضت امام خمینی – قدس سره – (سالهای 40 و 42) مردم را به شركت در راهپیماییهای عظیم [[عاشورا]] دعوت كرد و خود در آن روزها پیشاپیش دیگر روحانیون مبارز به راه افتاد. در سال 1342 هنگامی كه حضرت امام به دست رژیم دستگیر و به تهران اعزام شد، به پیشنهاد [[آیةالله میلانی]] در تهران پیرامون مرجعیت امام سخن گفت و در پنجم [[رمضان]] 1357 ش. خانه معظمله از سوی مأموران رژیم شاه تحت محاصره قرار گرفت و عدهای نزدیك منزل ایشان به شهادت رسیدند. در دورههای اوّل و دوم مجلس خبرگان نماینده مردم استان اصفهان گردید تا آنكه در 20 اسفند 1363 ش. – 1405 ق. به دیار ابدی شتافت. | ||
تقریرات فقه مرحوم نایینی در صوم و صلاة، تقریرات اصول و حاشیه بر طهارت و صلاة [[حاج آقا رضا همدانی]] از جمله تألیفات این [[فقیه]] فرزانه است. | تقریرات فقه مرحوم نایینی در صوم و صلاة، تقریرات اصول و حاشیه بر طهارت و صلاة [[حاج آقا رضا همدانی]] از جمله تألیفات این [[فقیه]] فرزانه است. | ||
| خط ۲۴۷: | خط ۲۴۹: | ||
=زنان دانش‌پژوه حوزه اصفهان= | =زنان دانش‌پژوه حوزه اصفهان= | ||
از دیرباز بیوت آیات عظام و دانشمندان اسلامی، مراكز تعلیم و تربیت بوده و این آموزش به گروهی خاص، اختصاص داده نشده است. برپایه همین امر از میان این خاندانها علم و فضیلت زنان دانشمندی در فقه و اصول و حدیث و | از دیرباز بیوت آیات عظام و دانشمندان اسلامی، مراكز تعلیم و تربیت بوده و این آموزش به گروهی خاص، اختصاص داده نشده است. برپایه همین امر از میان این خاندانها علم و فضیلت زنان دانشمندی در فقه و اصول و حدیث و ... برخاسته‌اند. خاندان پرفضیلت [[علامه مجلسی]] از این قبیل است. | ||
در دوره اخیر از «بانوی مجتهد ایرانی، بانو نصرت امین» كه از جمله دانشمندان و نویسندگان توانایی حوزه اصفهان است، باید نام برد. | در دوره اخیر از «بانوی مجتهد ایرانی، بانو نصرت امین» كه از جمله دانشمندان و نویسندگان توانایی حوزه اصفهان است، باید نام برد. | ||
| خط ۲۵۵: | خط ۲۵۷: | ||
اساتید ایشان عبارتند از: | اساتید ایشان عبارتند از: | ||
# حجةالاسلام حاج آقا حسین نظامالدین كچویی | #حجةالاسلام حاج آقا حسین نظامالدین كچویی | ||
# حجةالاسلام و المسلمین آقا میرزا علی‌اصغر شریف | #حجةالاسلام و المسلمین آقا میرزا علی‌اصغر شریف | ||
# آیةالله آقا سید ابوالقاسم دهكردی | #آیةالله آقا سید ابوالقاسم دهكردی | ||
# آیةالله میرزا علی آقا شیرازی | #آیةالله میرزا علی آقا شیرازی | ||
# آیةالله حاج میر سیّد علی نجف‌آبادی | #آیةالله حاج میر سیّد علی نجف‌آبادی | ||
«اربعین الهاشمیه»، «تفسیر مخزنالعرفان» در پانزده جلد، «ترجمه تهذیب الاخلاق»، ابن مسكویه و «نفحات الرحمانیّة» از جمله تألیفات این بانوی دانشمند است. | «اربعین الهاشمیه»، «تفسیر مخزنالعرفان» در پانزده جلد، «ترجمه تهذیب الاخلاق»، ابن مسكویه و «نفحات الرحمانیّة» از جمله تألیفات این بانوی دانشمند است. | ||
بانوی اصفهانی پس از رسیدن به مدارج عالی به تأسیس مدارس نیز همت گمارد كه | بانوی اصفهانی پس از رسیدن به مدارج عالی به تأسیس مدارس نیز همت گمارد كه میتوان از دو مدرسه زیر نام برد: | ||
# «دبیرستان دخترانه امین» تأسیس در سال 1344 ش. | #«دبیرستان دخترانه امین» تأسیس در سال 1344 ش. | ||
# «مكتب فاطمه(ع)»، كه خود ایشان در آن تدریس | #«مكتب فاطمه(ع)»، كه خود ایشان در آن تدریس می‌كردند. | ||
«علویه زینب السادات همایونی»، «علویه عفت الحاجیه افتخار امین» و «فخرالسادات ابطحی» از جمله شاگردان فاضل مكتب بانوی ایرانی هستند. | «علویه زینب السادات همایونی»، «علویه عفت الحاجیه افتخار امین» و «فخرالسادات ابطحی» از جمله شاگردان فاضل مكتب بانوی ایرانی هستند. | ||
نسخهٔ ۳۰ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۴:۲۸
| نام | حوزه علمیه اصفهان |
|---|---|
| تأسیس | به‌طور رسمی در قرن ۱۰ هجری |
| مکان | اصفهان • ایران |
| زیرمجموعه‌ها | بیش از ۴۰ مدرسه |
حوزه علمیه اصفهان اولین حوزه علمیه ای است که در اصفهان در دوره آل بویه به درخواست ابن‌سینا از فرمانروای وقت تاسیس گردید. در دوره سلجوقیان فرهنگ مدرسه‌سازی در بین مردم ایجاد شد و این امر باعث تعدد مدارس در این دوره گردید، البته بیشتر مدارس مذهب شافعی داشتند و در دوره بعد با وجود این فرهنگ، مدارس شیعه به اوج شکوفایی خود رسیدند، تا جایی که از حکومت افشاریه تا پهلوی همیشه حوزه اصفهان در تقابل با حکومت‌های جابر و ظالم به عنوان یک قدرت ایستادگی داشت. این شکوفایی و قدرت علمی تا زمان تاسیس حوزه علمیه قم ادامه داشت ولی با تاسیس آن حوزه اصفهان تحت الشعاع حوزه قم قرار گرفت و از مرکزیت سابق آن کاسته شد.
تاریخچه اصفهان
فتح اصفهان در سال 23 هجری در زمان خلافت عمر روی داد[۱] و فرمانروایان آن تا سیصد سال از طرف خلفا معین می‌شدند. لذا این شهر در زمان آل بویه و سلجوقیان پایتخت بود[۲] و در عهد سلجوقیان به سرعت ترقی كرد و جزء مهمترین شهرهای كشور گردید.
ابن حوقل ضمن توصیف اصفهان در نیمه دوم قرن چهارم هجری و اشاره به منسوجات ابریشمی و پنبه‌ای، زعفران و میوههای گوناگون آن كه به سایر نقاط صادر می‌شد، میگوید: از عراق تا خراسان شهری تجاری بزرگتر از اصفهان، جز ری وجود نداشته است[۳]. این موقعیت همچنان روبه رشد بود تا آنكه یورش تیمور سبب خرابی و سقوط تعدادی از شهر و آبادیهای ایران شد. وی در اصفهان دستور داد كه منارههایی از سر هفتاد هزار نفر مقتول برپا دارند[۴]. در سال 1000ق، پایتخت صفویه از قزوین به اصفهان منتقل شد و اصفهان بار دیگر از آبادترین شهرهای ایران گردید و علاوه بر مركز سیای – اجتماعی، مركز فرهنگی – علمی نیز به شمار آمد و حوزهای بزرگ با دانشمندانی والا مقام به جهان شیعه ارزانی داشت.
پس از تأسیس حوزه علمیه قم، حوزه اصفهان تحت‌الشعاع قم واقع شد و از مركزیت سابق آن كاسته گردید.
دوره اوّل
براساس آنچه در تاریخ نقل گردیده، نخستین دوره از ادوار حوزه علمیه اصفهان به زمان سلطنت آل بویه می‌رسد. زمانی كه ابو جعفر علاءالدوله كاكویه فرمانروای اصفهان بود، «ابن سینا» نزد وی رفت[۵]. مدرسه اصفهان یادگار آن دوره است.
مدرسه علایی
مدتی كه ابوعلی سینا در زمان امارت علاءالدوله كاكویه دیلمی در اصفهان، در خدمت او بود، با وجود مشاغل وزارتی، به تدریس هم می‌پرداخت. گنبدی موسوم به ابو علی علایی در محله «در دشت» و در نزدیكی مدرسه شفیعیه اصفهان موجود است كه گفته‌اند مدرس ابو علی سینا و متعلق به مدرسه‌ای در آن هنگام بوده است[۶].
«ابو عبدالله معصومی از محققان و حكمای بزرگ اسلام است كه در علوم حكمت و فلسفه استاد مسلم بود. تولّدش در اصفهان اتفاق افتاد و در آن سامان به تحصیل دانش پرداخت و در علوم طبیعی و اسلامی تبحّری تام یافت.
هنگام توقف شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا در اصفهان، ابو عبدالله پیوسته جلیس و مصاحب او بود و به تكمیل مقامات فلسفی خود پرداخت. شیخ پیوسته او را بر سایر شاگردان ترجیح می‌داد. گویند وقتی ابوریجان بیرونی هیجده مسأله نزد شیخ‌الرئیس فرستاد كه آنها را جواب گوید، او به ابو عبدالله محوّل كرد و این دلیل وسعت فكر و نظر او در مسایل فلسفه است. وفات او حدود نیمه قرن پنجم اتفاق افتاد. وی را مؤلفات بسیار است. از جمله كتابی است در «مفارقات عقلیه و اعداد عقول و اعداد مبدعات.» شیخ‌الرئیس رسالهای در عشق به نام او نوشته و درباره او چنین گفته است: «ابو عبدالله منی بمنزلة ارسطاطالیس من افلاطون. «ابو عبدالله در نزد من همان مقامی را داراست كه ارسطو پیش افلاطون داشت[۷].»
دوره دوم
این دوره همزمان با عصر سلجوقیان است. در این عصر از طرف خواجه نظامالملك، نهضت احداث مدارس و رقابت‌های مذهبی – سیاسی مطرح شد، به این سبب تاریخ حوزه شیعه چندان مشخص نیست. هر چند مؤلف تاریخ مدارس ایران، به شش مدرسه در این عصر اشاره كرده است ولی شیعی بودن آنها محل تردید است. میتوان گفت ایران از نیمه دوم قرن پنجم هجری تا یورش مغول از حمله مغول تا زمان غازانخان از پادشاهان ایلخانی (694-703) در آشفتگی سیاسی و فرهنگی به سر می‌برد. تا اینكه وی قدرت را به دست گرفت و از مذهب بودایی به آیین اسلام گروید و محمود خوانده شد و از اطاعت خان بزرگ مغول مستقر در چین سرپیچید. غازانخان برای بهبود وضع كشور یك سری اصلاحات دامنه‌دار و قوانین و قواعدی را وضع نمود كه نتایج درخشانی به بار آورد[۸].
به پیروی از غازانخان قریب صدهزار نفر از مغول اسلام آوردند[۹] و جانشین وی اولجایتو (703-716) به مناسبت تعلقی كه به مذهب شیعه داشت، از سوی شیعیان، محمد خدابنده لقب یافت[۱۰].
بدین ترتیب تا انقراض سلسله ایلخان ایران، آیین اسلام مذهب رسمی دولت و حكومت ایلخان و براساس شرع و آداب اسلامی مبتنی گردید و اطاعتی كه تا این تاریخ ایلخانان ایران نسبت به قاآن خانبالیغ داشتند از میان رفت و به تدریج رابطه بین خانبالیغ و دربار ایلخانی مقطوع گردید[۱۱].
مدارس حوزه علمیه اصفهان در این عصر بدین قرار است:
1- مدرسه باباقاسم 2– مدرسه امامیه3- مدرسه جنب مسجد جمعه 4- مدرسه عصمتیه5- مدرسه‌در دشت6- مدرسه شهشهان 7- مدارس صدرالدین علی شامل سه مدرسه 8- مدرسه اوزون حسن9- مدرسه باقریّه10- مدرسه تركها11- مدرسه درب كوشك12- مدرسه خواجه ملك مستوفی
دوره سوم
این دوره یكی از پر رونقترین دورههای حوزه علمیه اصفهان است. با دعوت علما و دانشمندان جبل عامل به ایران و مركزیّت یافتن اصفهان در عهد صفوی، حوزه علمیه اصفهان به اوج شكوفایی رسید. نقطه مقابل دوره دوم – كه نهضت احداث مدارس از سوی خواجه نظامالملك برای ترویج مذهب شافعی به وجود آمده بود – در سومین دوره از حوزه اصفهان نهضت احداث مدارس علمیه شیعی روی داد و دهها مدرسه در دورافتاده ترین نقاط ایران بنیان نهاده شد. لیكن شیوع خرافات و فساد اخلاق و روی آوری به دنیا و مظاهر مادّی، بی‌توجهی به علوم و ادبیّات عوامل انحطاط صفویه را فراهم ساخت.
جبل عامل كه از دیرباز دانشگاه شیعه امامیه و مركز پرورش دانشمندان و فرزانگان در علوم مختلف اسلامی چون حدیث و فقه، تفسیر و كلام و اخلاق بود، با گرایش شاه اسماعیل به تشیّع و دعوت فقهای شیعه از آن سامان، زمینه ساز رونق تفكر شیعی گردید. هرچند سابقه تشیّع در ایران از قرن اوّل و دوم هجری است و شهید اول كتاب «اللمعةالدمشقیة» را در مقابل درخواست حاكم خراسان «نجمالدین، علی بن المؤید علوی طوسی» حاكم بین سالهای 766-783 هجری به ایران ارسال نمود[۱۲]، لیكن این بار به دعوت ایرانیان پاسخ مثبت داده شد و دانشمندانی از آن دیار به ایران آمدند. از آن جمله‌اند:
- علی بن عبدالعالی الكركی (870-940 ق.)
- كمالالدین درویش محمد بن الحسن العاملی
- علی بن هلال الكركی (متوفی 993 ق.)
- حسین بن عبدالصمد الجباعی (918-948 ق.)
- بهاءالدین العاملی (953 – 1030 ق.)
همچنین برای نشر تفكر شیعی و مذهب تشیع در ایران لازم بود حركتی فرهنگی در پی ترجمه و تألیف فراهم آید كه با حضور دانشمندان جبل عامل به ایران این حركت سرعت پذیرفت.
از جمله كتبی كه در این دوره ترجمه شد تا اصول اعتقادات شیعه را بیان دارد و به فروغ احكام آشنا سازد كتابهای زیر است:
- كشف الغمه فی معرفة الائمه
- وسیلة النجاة در معرفت اعتقادات، از شیخ صدوق، ترجمه زوارهای
- صحیفه سجادیه، ترجمه ملا محمدصالح بن محمدباقر روغنی قزوینی
- شرح اربعین حدیث، ترجمه كتاب اربعین حدیث شیخ بهایی، مترجم سیّد محمد بن محمدباقر حسینی خاتون‌آبادی
- تفسیر «منهج الصادقین، فتحالله بن شكرالله كاشانی، به فارسی
- شرح نهج‌البلاغه، فتحالله كاشانی به فارسی
- مفتاح النجاح، ترجمه كتاب عدةالداعی، احمد بن فهد حلّی – از علی بن حسین زوارهای
این دوره در گسترش اعتقادات شیعه، فقه، حدیث، ریاضیات، هیأت و دیگر علوم و نهضت فرهنگی و نشر مذهب تشیّع گامهای بلندی را برداشت، چنانكه كتب سه گانه حدیث در این عصر تألیف گردید:
- وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن الحسن الحر العاملی (1033-1104 ق.)
- الوافی، فیض كاشانی (1010-1090 ق.)
- بحارالانوار، محمدباقر مجلسی – الثانی (1037-1111 ق.)
عناوین شغلی علما در دوره صفویه
صفویّه دولتی برخاسته از «تصوف» بود كه صورت روحانی آن تبدیل به سیستم سیاسی روحانی شده و پیروزی آنان را فراهم ساخته بود و «قطب» آنان با «امام» شیعیان مفهوم واحدی را در امور سیاسی به نظر می‌آورد؛ لیكن محدوده امام هر قطبی را نمیگرفت و ولایت نمیتوانست به هر مرشدی تعلق گیرد. از اینرو و در دولت صفوی سه قدرت نمایان شد.
- تصوف
- سلطنت و شاه
- فقهای امامیه به عنوان نایب امام عصر(عج)
دولت صفوی، از جمله شاه اسماعیل برای اداره جامعه اسلامی نیاز به فقیهی داشت تا هماهنگ با او در حیطه امور دینی این جامعه به كار پردازد و مشروعیت حکومت را فراهم سازد. بدین جهت از میان فقهای موجود یكی را به عنوان «صدر» برگزید. و به دلیل همین نیاز و نیز دعوت او و فرزندش طهماسب بسیاری از فقهای لبنان به ایران مهاجرت كردند. با هجرت «محقق كركی» و حضور در ایران، از آنجایی كه مرتبه علمی او فزونتر از «صدر» بود، عنوان «شیخ‌الاسلام» به وی دادند. صدر با كارهای اداری درآمیخته بود ولی شیخ‌الاسلام بیشتر جنبه مذهبی و مقام افتاء داشت. همچنین از دیگر عناوینی كه در دوره صفوی رایج بود، عناوین «مجتهد»، «پیشنماز»، «مدارس»، «قاضی» و «مفتی» است كه هر یك موقعیت دینی و اجتماعی خاص داشته‌اند.
حوزه فلسفی اصفهان
چنانكه در دوره نخست حوزه علمیه اصفهان اشاره شد، شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا مدتی در اصفهان به تدریس علوم عقلی پرداخته است و در واقع از قرن چهارم و پنجم هجری اصفهان با علوم عقلی آشناست. همانگونه كه حوزه علمیه همدان در این قرن به بركت وجود شیخ، مركز ثقل فلسفه را از بغداد به همدان انتقال داده است. لیكن به جهت اقامت محدود بوعلی در اصفهان حوزه فلسفی اصفهان در این دوره چندان درخشان نیست. درخشش حوزه فلسفی اصفهان به عصر میرداماد، شیخ بهایی و صدرالمتألهین شیرازی می‌رسد كه در زمان حكومت صفویان حوزه اصفهان را اداره می‌نمودند. به بیان دیگر، اصفهان از قرن یازدهم تا قرن سیزدهم درّ گران‌بهای فلسفه و علوم عقلی را در خود جای داده بود. تا اینكه در قرن سیزدهم با عزیمت «ملا عبدالله زنوزی» معروف به «آقا حكیم» به تهران، مركزیت علوم عقلی به آنجا انتقال یافت.
لازم به یادآوری است كه با مهاجرت صدرالمتألهین از اصفهان به قم در حوزه فلسفی اصفهان وقفه‌ای پیش آمد كه موجب ركود علوم عقلی در این شهر شد. البته دیگر شاگردان میرداماد مكتب فلسفی را در اصفهان تا قرن سیزدهم ادامه دادند، لیكن حوزه قم با برخورداری از استاد فرزانه‌ای چون صدرالمتألهین شیرازی و شاگردان مبرّزش وامدار حكمت متعالیه شد.
رویارویی در دوره صفوی
یكی از مشكلاتی كه در دوره روی نمود، مقابله برخی از دانشمندان با بعضی دیگر بود؛ به گونه‌ای كه اخباریین در مقابل اصولیین و فلاسفه ایستادند و باعث گسیختگی فرهنگی و اعتقادی در جامعه شدند. اخباریان و پیشتر، فقها به عنوان شیخ‌الاسلام در نظام حكومتی صفویّه به ایفای نقش پرداختند. غفلت با دنیاطلبی اواخر عهد صفوی درهم آمیخت و جمود فكری و ركود سیاسی را پیش آورد و صفویه پس از چندی كار خویش را پایان یافته دیدند.
مدارس این دوره عبارتند از
- مدرسه ذوالفقار
- مدرسه اسفندیار بیك
- پریخان خانم
- زینب بیگم
- عباس ناصری
- سلیمانی
- میرزاخان
- ساروتقی
- فاطمیه
- آقاكافور
- دده خاتون
- شفیعیه – در محله «دردشت»
- عربان
- ملا عبدالله
- گچكنان
- مقصود عصار
- باغ سهیل
- آقانور جولا
- كوچه آقامله
- آقا شیرعلی
- وزیر
- جعفریه
- دارالبطیخ
- گلگوز
- صفوی
- خواجه محرّم
- جدّه بزرگ
- جدّه کوچک
- میرزا تقی
- حاج باقر مه آبادی
- كاسهگران
- ایلچی
- میرزاحسین
- الماسیه
- شفیعیه – در محله احمدآباد
- شیخ علیخان زنگنه
- خواجه محبت
- مباركه
- محرمیه
- آقا كمال خازن
- مرتضویه
- نجفقلی بیك
- جلالیه
- نوریه
- مریم بیگم
- اسماعیلیه
- قاسمیه هاشم
- سلطانی چهارباغ
- نیم آورد
- شمس‌آباد
- شاهزاده
- افندی
- میرزامهدی
- صدر بازار
- صدر خواجو
- پاقلعه
- كلباسی
- مسجدسیّد
دوره چهارم
چهارمین دوره از حوزه علمیه اصفهان برابر است با حكومت‌های افشار، زند، قاجار و پهلوی. حُكّام این رژیم‌ها، افرادی نالایق و فرومایه و توجهی به فرهنگ و علوم نداشته‌اند و بلكه تنها هدفشان «انباشتن خزاین»[۱۳] و «دادن امتیاز»[۱۴] به كشورهای خارجی است. فقر اقتصادی منجر به قبول هر نوع قراردادی با دولتهای بیگانه شد و تهاجم فرهنگی را به همراه خود روانه كشور كرد. از جمله قراردادها قبول تأسیس مدارس خارجی در ایران بود كه برخی از كشورها چون انگلیس، آلمان، فرانسه و روسیه در ایران دایر كردند.
مدرسه «ستاره صبح» از جمله مدارسی بود كه در ماه سپتامبر سال 1910 م. در اصفهان گشایش یافت در حالی كه «مدرسه جلفا» پیشتر در این شهر مشغول تربیت دانش‌آموزان خود بود[۱۵].
البته باید خاطرنشان ساخت كه دانشمندان تقواپیشه و فرزانگان اصفهان در این دوره بسان شمع سوختند تا پرچم علم و دین را افراشته نگاه دارند و استوار چون كوه به حیات علمی خویش ادامه دادند، چنانكه بزرگانی نیز چون آیةالله مجاهد شهید سید حسن مدرس و آیةالله العظمی بروجردی را در خود پرورید و به جهان ارزانی داشت.
دوره پنجم
این دوره برابر با نظام جمهوری اسلامی است در این دوران به واسطه حضور فعال روحانیت در عرصه سیاست و حاکمیت اشتیاق مردم به حوزه های علمیه روز به روز افزون گردید. حوزه علمیه اصفهان تا پیش از انقلاب اسلامی که نزدیک به یک هزار طلبه داشت بعد از آن به یک باره به دو برابر رشد کرد و با گذشت زمان این میزان به شش هزار طلبه رسید.
حضرات آیات خادمی، صادقی، صافی و مظاهری مدیریت حوزه علمیه اصفهان را پس از انقلاب بر عهده داشته اند، مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان در سال 1375 در ریاست حضرت آیت الله مظاهری تاسیس شد و به تدریج مدارس علمیه استان اصفهان را تحت پوشش قرار داد که تاکنون 34 مدرسه تحت پوشش مرکز قرار دارد.
دانشمندان حوزه علمیه اصفهان
حوزه علمیه اصفهان از جمله حوزه‌های نادری است كه بیشترین مهاجرت علمی علما و دانشمندان اسلامی را به خود پذیرفته و از حوزه‌های علمیه شیعه بسان «جبل عامل لبنان»، «احساء» و «بحرین» بهرهها برده و دانش‌ها اندوخته است. در این مجال به برخی از رجال این حوزه اشاره می‌كنیم:
محمدباقر داماد (969-1041 ق.
فیلسوف فرزانه محمدباقر داماد فرزند میر محمدحسین استرآبادی و دخترزاده محقق ثانی علی بن عبدالعالی كركی (متوفی 940) از بزرگ دانشمندان حوزه علمیه اصفهان است كه در عهد صفوی تربیت شاگردانی بسان ملاصدرای شیرازی را برعهده گرفته است. «قَبَسات»، «جَذَوات»، «ایقاظات» و «شارع النجاة» از جمله تألیفات این حكیم الهی است.
شیخ بهایی (1030 ق.)
بهاءالملة والدین محمدبن حسین مشهور به شیخ بهایی در روستای (جبع) به دنیا آمد و به همراه پدر، راه ایران را در پیش گرفت تا در نشر معارف علوی گام نهد و علاوه بر رسیدگی به امور سیاسی – اجتماعی به تدریس فقه و اصول و فلسفه در حوزه علمیه اصفهان مشغول بود و علوم نقلی و عقلی را به خوبی آموخته و در تدریس و تألیف دانشمندان موفق بود. دهها كتاب و رساله از وی باقی است كه میتوان به «جامع عباسی»، «حبل المتین» در فقه، «عروةالوثقی» و «عین الصلاة» در تفسیر، «اربعین» و «شرح و حاشیه من لا یحضره الفقیه» در حدیث اشاره كرد. وی در ریاضیات و نجوم و آنچه كه امروز به روانشناسی شناخته می‌شود دارای تألیفاتی است و در هنر معماری دست داشت.
ملا محمدتقی مجلسی
وی پدر علامه محمدباقر مجلسی و از شاگردان شیخ بهایی است. «احیاءالاحادیث»، «الاربعون حدیثاً»، «حاشیه صحیفه سجادیه»، «روضةالمتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه»، «شرح زیارت جامعه»، «شرح فارسی و عربی بر صحیفه سجادیه» از جمله آثار اوست.
علامه محمدباقر مجلسی (1037-1111 ق.)
وی از دانشمندان عهد صفوی است كه در احیای احادیث اهل بیت(ع) تلاشی بسیار نموده است. علامه مجلسی به شرح و تفسیر كتب اربعه چون اصول كافی دست زد كه «مرأةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول» از این نوع است. وی دست به تألیف كتاب وزین «بحارالانوار» كه جهانی از چنین همتی حیران است.
كتاب بحارالانوار بالغ بر یكصد جلد است كه در آن احادیث پیامبر خدا(ص) و ائمه طاهرین(ع) جمعآوری شده است. وی برای نشر مذهب تشیع علاوه بر تألیف كتب عربی، برخی از تألیفاتش را به زبان فارسی نگاشت. «حق الیقین»، «عین الحیوة» «حلیةالمتقین»، «حیوةالقلوب»، «مشكوةالانوار» و «جلاءالعیون» از آن قسم است.
سیّد نعمتالله جزایری
از شاگردان علامه مجلسی بود كه در هنگام تألیف «بحارالانوار» از سوی استاد، وی در خدمت او به تحصیل و تدوین حدیث اشتغال داشت. در دوران حیاتش علاوه بر منصب شیخ‌الاسلامی در جنوب ایران، به تألیف بیش از پنجاه اثر پرداخت، كه «انوارالنعمانیة» و «نورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین» از آن جمله است.
آیةالله مجاهد سید حسن مدرس (1287-1357 ق.)
وی در قریه «سرابه كچو» از توابع اردستان تولد یافت و پس از فراگیری علوم از پدر در چهارده سالگی راهی حوزه علمیه اصفهان گردید و از مجتهدان عصر بهره برد و در علوم عقلی و نقلی به مدارج عالی نایل آمد و آنگاه راهی عتبات عالیات شد تا از محضر آیات عظام میرزا حسن شیرازی و آیةالله سید محمدكاظم یزدی استفاده نماید. پس از چندی به اصفهان برگشت و در مدرسه «جدّه كوچك» به تدریس فقه و اصول اشتغال ورزید. و بر حسب امر آیات عظام نجف اشرف برای نظارت مجلس شورای اسلامی به تهران آمد. بارها مورد حمله دشمن واقع شد و سرانجام مسموم و شهید گردید.
آیةالله میرزا محمدجواد اصفهانی (1240-1312 ق.)
وی در اصفهان متولد شد و در همانجا به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و پس از چندی به عتبات عالیات رفت. از اساتید حوزه علمیه نجف بهره برد و از حضرت علامه آیةالله شیخ محمدحسن نجفی، صاحب جواهر، درجه اجتهاد گرفت و به اصفهان بازگشت. سال 1304 ق. ناصرالدین شاه وی را از اصفهان به تهران تبعید كرد تا مانع اجرای حدود از سوی ایشان گردد، اما با این تبعید، مبارزات این فقیه متقی پایان نیافت و در طول اقامتشان در تهران نیز ادامه پیدا كرد. معظمله پدر میرزا محمدعلی – معروف به شاهآبادی – است.
نقل می‌كنند در بین راه ایشان – از منزل تا مسجد – یك مشروبسازی قرار داشت كه متعلق به «كنت ارمنی» بود و مشروبهای دربار قاجار را تأمین می‌كرد. روزی به اتفاق جمعی از نمازگزاران وارد مشروبسازی شده، خمره بزرگ مشروب را می‌شكنند و همراهان، بقیه آثار را از بین می‌برند. چون ناصرالدین شاه از این عمل ایشان خشمگین شد و به ایشان اعتراض میكند با شهامت تمام میگوید: «گمان می‌كردم كه تو ناصر دینی، ولی حالا دانستم كه تو كاسر (شكننده) دینی.»
وی دارای تألیفات عدیدهای است كه میتوان به «بساتین الریاحین»، «كنوز اللیالی»، «السراج الوهاب فی شرح نتایج الاصول» و «الریاحین» اشاره نمود كه سه كتاب اوّل در اصول و كتاب چهارم در فقه است. وی در اصفهان دار فانی را وداع گفته است.
آیةالله میرزا احمد بیدآبادی(1279-1357 ق.)
وی در اصفهان متولد شد و به تحصیل علوم پرداخت و از آیات و اساتید حوزه علمیه اصفهان، «آیةالله سیّد احمدباقر موسویخوانساری»، «علامه سیّد محمدهاشم موسوی خوانساری چهارسوقی» و والد معظمش «آیةالله میرزا محمدجواد» اجازه اجتهاد دریافت داشت.
آیةالله میرزا محمدعلی شاهآبادی (129-1369 ق.)
وی فرزند آیةالله میرزا محمدجواد اصفهانی است كه در اصفهان متولد شد و از محضر پدر و برادر خویش كسب فیض نمود و در حوزه علمیه تهران به تحصیل فقه و اصول و فلسفه و عرفان پرداخت و از اساتیدی چون «آیةالله میرزاحسن آشتیانی»، «میرزا ابوالحسن حكیم» مشهور به «میرزای جلوه» و «میرزا هاشم گیلانی» بهره برد و به درجه اجتهاد رسید. آنگاه به حوزه علمیه نجف رفته، از محضر آخوند خراسانی، شیخ فتحالله شریعت اصفهانی، آیةالله میرزا حسن خلیلی كسب فیض كرد و پس از فوت آخوند خراسانی در حوزه علمیه سامرا به تدریس فقه و اصول و فلسفه پرداخت و خود در درس آیةالله میرزا محمدتقی شیرازی میرزای دوم حاضر شد.
پس از مدتی به ایران آمد و در تهران اقامت گزید. نوشته‌اند: روزی شخصی به منظور ثبوت اجتهاد ایشان از وی تقاضای رؤیت اجازاتی كه دیگران به آن بزرگوار داده‌اند، میكند و ایشان تمام اجازات را پیش روی وی از بین برده، می‌گویند: «اجتهاد در سینه من است، نه در این كاغذها!» از آن همه، اجازه اجتهاد میرزای شیرازی كه به ایشان داده محفوظ مانده است. وی یكی از شش نفری است كه آیةالله میرزا محمدتقی شیرازی به او اجازه اجتهاد داده است[۱۶].
از آنجایی كه ایشان پس از بازگشت به تهران در خیابان جمهوری اسلامی – شاه‌آباد سابق – سكنی گزید به «شاهآبادی» معروف گردید. آنگاه حدود هفت سال در حوزه علمیه قم حضور یافتند و شاگردانی بسان حضرت امام خمینی – قدس سره – پرورش دادند[۱۷]. سپس به اصرار مردم تهران به این شهر بازگشتند و مبارزه برضد احمدشاه و رضاخان را ادامه دادند. چنانكه رضاخان هیچگاه نتوانست مسجد و سخنرانی ایشان را به تعطیل كشاند.
«شذرات المعارف»، «رشحات البحار»، «مفتاح السعادة فی احكام العبادة»، «حاشیه نجاة العبادة»، «رساله العقل و الجهل»، «چهار رساله در نبوت و ولایت عامه و خاصه»، «منازل السالكین»، «حاشیه كفایةالاصول» و «حاشیه فصول الاصول» از جمله تألیفات این فقیه، اصولی و عارف فرزانه است.
آیةالله حاج آقا حسین خادمی (1319-1405 ق.)
وی فرزند آقا سیّد جعفر خادم‌الشریعه بود كه در اصفهان متولد یافته و به تحصیل علوم پرداخته است. آنگاه در پی تكمیل تحصیلات حوزوی راهی نجف اشرف شد و از آیات عظام میرزا محمدحسین نایینی، آقا ضیاءالدین عراقی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی و آیةالله سیّد ابوتراب خوانساری و آیةالله شیخ محمدجواد بلاغی، فقه و اصول، رجال، درایه، كلام ملل و نحل را فرا گرفت. در 26 سالگی به مقام اجتهاد نایل آمد و به موطن خویش بازگشت و تدریس خارج فقه و اصول را آغاز كرد. وی معتقد بود «طلبه تا به درس مشغول نشده تحصیل علم برایش واجب كفایی است ولی پس از شروع بدان واجب عینی می‌شود.»
از زمانی كه رضاشاه اقدام به كشف حجاب كرد و لباسها را متحدالشكل نمود، آیةالله خادمی در مقابل این اقدامات، شجاعانه قد برافراشت و به مبارزه با او برخاست. در ماجرای ملی شدن صنعت نفت با آیةالله كاشانی و شهید نواب صفوی رهبر فداییان اسلام ارتباط نزدیك داشت. وی پس از رضاخان با تشكیل هیأت علمی، رویدادهای هفته را مورد بررسی قرار می‌داد و در مقابل آن موضع مشخص اتخاذ می‌كرد و در نهضت امام خمینی – قدس سره – (سالهای 40 و 42) مردم را به شركت در راهپیماییهای عظیم عاشورا دعوت كرد و خود در آن روزها پیشاپیش دیگر روحانیون مبارز به راه افتاد. در سال 1342 هنگامی كه حضرت امام به دست رژیم دستگیر و به تهران اعزام شد، به پیشنهاد آیةالله میلانی در تهران پیرامون مرجعیت امام سخن گفت و در پنجم رمضان 1357 ش. خانه معظمله از سوی مأموران رژیم شاه تحت محاصره قرار گرفت و عدهای نزدیك منزل ایشان به شهادت رسیدند. در دورههای اوّل و دوم مجلس خبرگان نماینده مردم استان اصفهان گردید تا آنكه در 20 اسفند 1363 ش. – 1405 ق. به دیار ابدی شتافت.
تقریرات فقه مرحوم نایینی در صوم و صلاة، تقریرات اصول و حاشیه بر طهارت و صلاة حاج آقا رضا همدانی از جمله تألیفات این فقیه فرزانه است.
زنان دانش‌پژوه حوزه اصفهان
از دیرباز بیوت آیات عظام و دانشمندان اسلامی، مراكز تعلیم و تربیت بوده و این آموزش به گروهی خاص، اختصاص داده نشده است. برپایه همین امر از میان این خاندانها علم و فضیلت زنان دانشمندی در فقه و اصول و حدیث و ... برخاسته‌اند. خاندان پرفضیلت علامه مجلسی از این قبیل است.
در دوره اخیر از «بانوی مجتهد ایرانی، بانو نصرت امین» كه از جمله دانشمندان و نویسندگان توانایی حوزه اصفهان است، باید نام برد.
بانو نصرت امین به سال 1308 ق. – 1265 ش. در اصفهان متولد شد و پس از فراگیری قرآن به تحصیل علوم ادبی و دینی پرداخت تا به مقام اجتهاد نایل آمد.
اساتید ایشان عبارتند از:
- حجةالاسلام حاج آقا حسین نظامالدین كچویی
- حجةالاسلام و المسلمین آقا میرزا علی‌اصغر شریف
- آیةالله آقا سید ابوالقاسم دهكردی
- آیةالله میرزا علی آقا شیرازی
- آیةالله حاج میر سیّد علی نجف‌آبادی
«اربعین الهاشمیه»، «تفسیر مخزنالعرفان» در پانزده جلد، «ترجمه تهذیب الاخلاق»، ابن مسكویه و «نفحات الرحمانیّة» از جمله تألیفات این بانوی دانشمند است.
بانوی اصفهانی پس از رسیدن به مدارج عالی به تأسیس مدارس نیز همت گمارد كه میتوان از دو مدرسه زیر نام برد:
- «دبیرستان دخترانه امین» تأسیس در سال 1344 ش.
- «مكتب فاطمه(ع)»، كه خود ایشان در آن تدریس می‌كردند.
«علویه زینب السادات همایونی»، «علویه عفت الحاجیه افتخار امین» و «فخرالسادات ابطحی» از جمله شاگردان فاضل مكتب بانوی ایرانی هستند. این بزرگ بانوی ایرانی به سال 1403 ق.-23 خرداد 1363 ش. دار فانی را وداع گفت.
منبع
برگرفته از سایت حوزه علمیه اصفهان در گذر زمانhttps://www.hawzahnews.com
پانویس
- ↑ فتوح البلدان، بلاذری، ص 308.
- ↑ جغرافیای كامل ایران، ج 1، ص 308.
- ↑ مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، سلطانزاده، ص 94، به نقل از صورةالارض، ص 106.
- ↑ زندگانی شگفتآور تیمور، ابن عبرشاه، ترجمه محمدعلی نجاتی، بنگاه ترجمه و نشر كتاب 1339، ص 50 .
- ↑ آل بویه، فقیهی، ص 301.
- ↑ تاریخ مدارس ایران، ص 99؛ آموزش قدیم در كشورهای اسلامی، شبلی نعمان، ترجمه فخر داعی، آموزش و پرورش، سال نهم، شماره 3، ص 30؛ آثار ملی اصفهان، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، ص 431.
- ↑ اصفهان، دكتر لطفالله هنرفر، ص 210 و 211.
- ↑ اصفهان، دكتر لطفالله هنرفر، ص 160؛ تاریخ مغول در ایران، بر تولد اشیرلو، ترجمه دكتر محمود میرآفتاب، ص 315.
- ↑ تاریخ مغول، عباس اقبال آشتیانی، ص 256.
- ↑ همان، ص 308.
- ↑ همان، ص 259.
- ↑ الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، جعفر المهاجر، ص 66.
- ↑ ژنرال گاسپار دروویل كه مدتها در ایران حضور داشت و با فتحعلیشاه از نزدیك آشنا بود، در مورد خست او میگوید: «بخل و خست فتحعلیشاه نامنتها است، گویی لذتی جز روی هم انباشتن خزاین ندارد. او همه ساله ده تا دوازده میلیون فرانك جواهر گرانبها میخرد و آنها را در صندوقها روی هم میریزد. ضمناً طلای بیحسابی نیز جمعآوری میكند. از اینرو شكی نیست كه به زودی زود كشور خویش را دچار ورشكستگی خواهد كرد.» سفرنامه دروویل، ترجمه جواد یحیی، ص 181.
- ↑ از جمله امتیازات، اعطای امتیاز رویتر بود كه به نهضت تنباكو انجامید.
- ↑ تاریخ روابط ایران و فرانسه، ابوالحسن غفاری، ص 155.
- ↑ استادزاده، از نشریات حوزه علمیه شهید شاهآبادی، ص 39.
- ↑ از دیگر شاگردان آیةالله شاهآبادی، آیةالله العظمی مرعشی نجفی، آیةالله العظمی حاج میرزا هاشم آملی، آیةالله حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی و حجةالاسلام حاج سید حسن احمدی را میتوان نام برد. (همان، ص 51 و 52). تهیه و تنظیم: یوسف شعبانعلی