جهمیه

جهمیّه از جمله مکاتب جبر گرایانه کلامی در اسلام است که بنیانگذارش شخصی به نام جهم بن صفوان می باشد. این مکتب در قرن های سوم و چهارم هجری قمری مکتبی مطرح بود که در زمان های بعدی به افول گرایید. این فرقه برای اراده انسان هیچ نقشی را قایل نیست. مطابق با عقاید این مکتب، جهان فقط یک فاعل دارد آن هم خداوند است. بنا براین، انسان فاعل واقعی افعال خویش نیست، بلکه استناد فاعلیت به وی از روی مجاز است.به همین جهت در میان فرقه هایی که به جبر گرایی مشهورند، جهمیه نسبت به بقیه سخت گیرانه تر عمل می کند.از این فرقه متن و سندی باقی نمانده است، بلکه متکلمان مخالف این مکتب از جمله ابو الحسن اشعری در این باره مطالبی بیان و آرای ایشان را نقل کرده اند.

معرفی جهمیه

جهمیه از فرقه های قدیمی کلامی و صاحب نام است به گونه ای که در منابع کلامی هر کجا بحث از عقاید مذاهب و مکاتب به میان می آید، به موسس این فرقه و نیز آرای آن نیز اشاره می شود. با این حال هیچ متن و سندی از عقاید جهمیه به دست نیامده و گزارش‌ های‌ موجود به‌ قلم‌ مخالفان‌ این‌ فرقه‌، تنها اطلاعات اندک اما مستندی به ما می دهد. این اطلاعات حداقل به فاصله نیم قرن پس از مرگ جهم بن صفوان تدوین شده است که البته با تفاوت ها و تعارض هایی همراه است.

جهم بن صفوان

جهم بن صفوان در بلخ به دنیا آمد. البته از سال تولد و نیز جزییات مربوط به خانواده وی اطلاعات دقیقی در دست نیست. کنیه وی ابومُحرِز، از موالی‌ بنی‌ رایب‌ از قبیله‌ اَزْد است و چون مدتی را در سمرقند و نیز ترمذ سکونت کرد به نام جهم بن صفوان ترمذی یا سمرقندی نیز خوانده می شد.

تاثیر از اندیشه های جعد بن درهم

جهم بن صفوان در کوفه با شخصی به نام جعد بن درهم آشنا شد و عقاید وی بدون واسطه بر جهم بن صفوان اثر گذاشته است. جهم موضع موضع‌ تنزیهی‌ خود و قول‌ به‌ خلق‌ قرآن‌ را از او فرا گرفته است، اما در زمینه قدر با جعد موافق‌ نبوده‌ و از مُجَبِّره‌ (گروهی‌ که‌ به‌ جبر انسان‌ معتقد بودند) محسوب‌ می‌ شده‌ است‌.

آشنایی با عقاید جهمیه

عقاید فرقه جهمیه را در چند بخش می توان خلاصه کرد

جبر گرایی مطلق

در تفکر این فرقه جز خدا هیچ خالق یا فاعلی شناخته نمی شود و انتساب افعال به انسان از روی مجاز و مسامحه است. مثلا طلوع و غروب به خورشید نسبت داده می شود در حالی که خورشید نقشی در طلوع و غروبش ندارد، ولی می گویند خورشید طلوع یا غروب کرد.و یا چرخش را به سنگ آسیا نسبت می دهند و حال آن که سنگ آسیا نقشی در چرخش خود ندارد. بنا بر این نه خورشید و نه سنگ آسیا هیچ کدام در فاعلیت خود نقشی ندارند، ولی به طور مسامحه و مجاز حرکات شان به خودشان نسبت داده می شود.

ایمان و معرفت

معنای ایمان معرفت به خداوند است و کفر به معنای جهل به اوست. کسی که در دلش به خدا اقرار کند و او را بشناسد هر چند با زبان انکار کند، کافر نیست. در نتیجه مسئله ای به نام اقرار یا عمل خارج از اصل ایمان است و به ایمان ربطی ندارد. در این ادعا به روایت «انّ اوّل الدّین معرفته» استدلال شده است و این منشا عقیده به ارجاء است.

نفی صفات مخلوق از خالق

در نگاه جهمیه صفاتی را که می توان بر مخلوقات حمل کرد حمل آن بر خداوند جایز نسیست به عنوان مثال صفاتی چون عالم، حی، مرید، شی و...را نمی توان به خدا نسبت داد ولی صفاتی چون خالق، قادر و... فقط اختصاص به خداوند دارد زیرا که فقط خداوند است که دارای قدرت است و نیز می تواند خلق کند بنا بر این اگر صفاتی را که در باره مخلوقات به کار می بریم در باره خدا به کار ببریم در دام تشبیه گرفتار می شویم.

علم خدا حادث است

نمی‌توان گفت خدا از قبل به اشیا علم داشته است؛ زیرا در این فرض، یا علم او پس از ایجاد، هم‌چنان باقی است و تغییری در آن راه نیافته، یا باقی نیست و تغییر کرده است. صورت اول مستلزم جهل است؛ چون متعلَّق علم پیشین این است که اشیا موجود خواهند شد، و متعلَّق علم بعدی این است که اشیا موجود شده‌اند؛ پس اگر با وجود تفاوت متعلَّق علم، در علم، تفاوتی حاصل نشود، علم مطابق معلوم نخواهد بود و لازمه‌ی صورت دوم، متغیر بودن علم است، و هر متغیری مخلوق و حادث است، پس علم خدا حادث است. [۱۰]

بغدادی، عبدالقاهربن الطاهربن محمد، الفرق بین الفرق، ص۱۹۴، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۷ هجری، چاپ۲.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۸، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۰ هجری، چاپ اول.