تاویل در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - 'كلام' به 'کلام') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
2- قول متاخرین : «تاویل» بمعنای ان است که است که از کلامی، خلاف ظاهرش قصد شود . بنابراین همه آیات قرآنی دارای تاویل نمی باشند.بلکه فقط آیات متشابه است که دارای تاویل و معنی خلاف ظاهر دارند که جز خدا کسی را برآنها احاطه نخواهد داشت مانند آیاتی که تجسم و آمدن و نشستن و رضا و سخط و تاسف و سایر لوازم مادیت را به خدا نسبت می دهند و نیز آیاتی که برخی از معاصی را بفرستادگان خدا و پیامبران معصوم نسبت می دهد. <ref>القران فی الاسلام ص 39-49 اختلف المفسرون فی معنى التأویل اختلافا شدیدا ، وبعد الفحص فی أقوالهم یمكن ارجاعها إلى أكثر من عشرة إلا أن المشهور فیه قولان : 1 -قول القدماء ، ومحصل | 2- قول متاخرین : «تاویل» بمعنای ان است که است که از کلامی، خلاف ظاهرش قصد شود . بنابراین همه آیات قرآنی دارای تاویل نمی باشند.بلکه فقط آیات متشابه است که دارای تاویل و معنی خلاف ظاهر دارند که جز خدا کسی را برآنها احاطه نخواهد داشت مانند آیاتی که تجسم و آمدن و نشستن و رضا و سخط و تاسف و سایر لوازم مادیت را به خدا نسبت می دهند و نیز آیاتی که برخی از معاصی را بفرستادگان خدا و پیامبران معصوم نسبت می دهد. <ref>القران فی الاسلام ص 39-49 اختلف المفسرون فی معنى التأویل اختلافا شدیدا ، وبعد الفحص فی أقوالهم یمكن ارجاعها إلى أكثر من عشرة إلا أن المشهور فیه قولان : 1 -قول القدماء ، ومحصل کلامهم أن التفسیر والتأویل بمعنى واحد وهما مترادفان . وعلیه فلكل الآیات القرآنیة تأویل ، وبمقتضى قوله تعالى ( وما یعلم تأویله الا الله ) یختص العلم بالآیات المتشابهة بالله عز شأنه... 2 -قول المتأخرین ، وهو أن التأویل المعنى خلاف الظاهر الذی یقصد من الکلام . وعلیه فلیس لكل الآیات تأویل ، وانما یختص ذلك بالآیات المتشابهة التی لا یحیط بعلمها الا الله ، كالآیات الظاهرة فی الجسیمة والمجئ و الاستواء والرضا والسخط والأسف وغیرها من الأوصاف المنسوبة الیه جل جلاله وكذلك الآیات الظاهرة فی نسبة الذنب إلى الرسل والأنبیاء المعصومین علیهم السلام .</ref> | ||
علامه معتقد است معنای دوم تاویل – که متاخرین بدان معتقدند – بحدی مشهور شده است که بمنزله حقیقت ثانویه برای این کلمه گردید ه است . <ref>همان : بلغ هذا القول من الاشتهار بحیث أصبحت لفظة التأویل كالحقیقة الثانیة فی المعنى خلاف الظاهر ، فان تأویل الآیات القرآنیة فی المباحث | علامه معتقد است معنای دوم تاویل – که متاخرین بدان معتقدند – بحدی مشهور شده است که بمنزله حقیقت ثانویه برای این کلمه گردید ه است . <ref>همان : بلغ هذا القول من الاشتهار بحیث أصبحت لفظة التأویل كالحقیقة الثانیة فی المعنى خلاف الظاهر ، فان تأویل الآیات القرآنیة فی المباحث الکلامیة والخصام العقائدی یعنی هذا المعنى بالذات ، كما أن حمل الآیة على خلاف ظاهرمعناها بدلیل یسمونه التأویل موضوع دائر على الألسن مع أنه لا یخلو من تناقض.</ref> | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
رابعا دلیلی بر اثبات قول مشهور وجود ندارد بلکه در موارد گوناگون تاویل در معانی دیگری بکار رفته است چنانکه در سه ایه از سوره یوسف کلمه تاویل در تعبیرخواب استعمال شده است ؛ بدیهی است که تعبیرخواب حقیقتی خارجی بوده و از سنخ معنای لفظ نیست که خلاف ظاهرش اراده شده باشد. <ref>القران فی الاسلام ص 39-49 هذا القول مع شهرته العظیمة لیس بصحیح ، ولا ینطبق على الآیات القرآنیة ، لأنه : أولا - الآیتان المنقولتان فی الفصل السابق ( هل ینظرون الا تأویله ) و ( بل كذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یأتهم تأویله ) ظاهرتان أن كل فی الآیات لها تأویل ولا یختص ذلك بالآیات المتشابهة كما یبدو من هذا القول .وثانیا - لازم هذا القول وجود آیات فی القرآن یشتبه الناس فی فهم مدلولها الحقیقی ولا یعلمه الا الله تعالى ومثل هذا | رابعا دلیلی بر اثبات قول مشهور وجود ندارد بلکه در موارد گوناگون تاویل در معانی دیگری بکار رفته است چنانکه در سه ایه از سوره یوسف کلمه تاویل در تعبیرخواب استعمال شده است ؛ بدیهی است که تعبیرخواب حقیقتی خارجی بوده و از سنخ معنای لفظ نیست که خلاف ظاهرش اراده شده باشد. <ref>القران فی الاسلام ص 39-49 هذا القول مع شهرته العظیمة لیس بصحیح ، ولا ینطبق على الآیات القرآنیة ، لأنه : أولا - الآیتان المنقولتان فی الفصل السابق ( هل ینظرون الا تأویله ) و ( بل كذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یأتهم تأویله ) ظاهرتان أن كل فی الآیات لها تأویل ولا یختص ذلك بالآیات المتشابهة كما یبدو من هذا القول .وثانیا - لازم هذا القول وجود آیات فی القرآن یشتبه الناس فی فهم مدلولها الحقیقی ولا یعلمه الا الله تعالى ومثل هذا الکلام الذی لا یدل على مدلوله لا یعد کلاما بلیغا فكیف بتحدیه للبلغاء فی بلاغته . وثالثا - بناء على هذا القول لا تتم حجیة القرآن الكریم ، لأنه حسب احتجاج الآیة الكریمة ( افلا یتدبرون القرآن ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا ) ، احدى الدلائل على أن القرآن لیس من کلام البشر عدم وجود اختلاف معنوی ومدلولی بین الآیات - مع بعد أزمان نزولها وتباین ظروف النزول وأسبابه - وما یظهر من الاختلاف بین بعض الآیات فی بادئ النظر یرتفع بالتفكر والتدبر فی الآیات .ولو فرضنا أن كمیة كبیرة من الآیات المسماة بالمتشابهات تختلف مع كمیة أخرى تسمى بالمحكمات ونرفع الاختلاف بینها بأن نذهب إلى أن ظاهرها غیر مراد وما یراد منها معان لا یعلمها الا الله تعالى .. . هكذا رفع الاختلاف لا یدل على أن القرآن لیس من کلام البشر .وهكذا لو رفعنا الاختلاف بصرف ظاهر كل آیة یخالف مضمونها أو یناقض الآیات المحكمة ، فأولناها - حسب اصطلاح المتأخرین بأن حملناها على معنى خلاف الظاهر . | ||
ورابعا - لا دلیل اطلاقا على أن المراد من التأویل فی آیة المحكم والمتشابه هو المعنى خلاف الظاهر ، كما لم یقصد مثل هذا المعنى فی الآیات التی ذكرت فیها لفظة التأویل ، فمثلا : فی قصة یوسف علیه السلام عبر فی ثلاثة مواضع عن تعبیر الرؤیا بكلمة التأویل ، وظاهر أن تعبیر الرؤیا لیس معنى خلاف الظاهر للرؤیا بل هو حقیقة خارجیة ترى فی النوم بشكل مخصوص ، كأن رأى یوسف تعظیم أبیه وأمه واخوته بشكل سجدة الشمس والقمر والنجوم له ، ورأى ملك مصر سنوات القحط فی صورة سبع بقرات عجاف یأكلن سبعا سمانا ، ورأى صاحبا یوسف فی السجن الصلب وخدمة الملك فی صورة عصر الخمر وحمل الخبز على الرأس تأكل الطیر منه وفی قصة موسى والخضر ، بعد أن یخرق السفینة ویقتل الغلام ویقیم الجدار ، یحتج علیه موسى فی كل مرة فیذكر له السر الكامن وراء أعماله ویسمیه التأویل .</ref> | ورابعا - لا دلیل اطلاقا على أن المراد من التأویل فی آیة المحكم والمتشابه هو المعنى خلاف الظاهر ، كما لم یقصد مثل هذا المعنى فی الآیات التی ذكرت فیها لفظة التأویل ، فمثلا : فی قصة یوسف علیه السلام عبر فی ثلاثة مواضع عن تعبیر الرؤیا بكلمة التأویل ، وظاهر أن تعبیر الرؤیا لیس معنى خلاف الظاهر للرؤیا بل هو حقیقة خارجیة ترى فی النوم بشكل مخصوص ، كأن رأى یوسف تعظیم أبیه وأمه واخوته بشكل سجدة الشمس والقمر والنجوم له ، ورأى ملك مصر سنوات القحط فی صورة سبع بقرات عجاف یأكلن سبعا سمانا ، ورأى صاحبا یوسف فی السجن الصلب وخدمة الملك فی صورة عصر الخمر وحمل الخبز على الرأس تأكل الطیر منه وفی قصة موسى والخضر ، بعد أن یخرق السفینة ویقتل الغلام ویقیم الجدار ، یحتج علیه موسى فی كل مرة فیذكر له السر الكامن وراء أعماله ویسمیه التأویل .</ref> | ||
نسخهٔ ۱۲ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۵:۲۴
یکی از مبانی تفسیری قران که لازم است مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد مفهوم تاویل درقران است . برخی از مفسران و عالمان علوم قرانی مدعی ترادف بین تفسیر و تاویل بوده و برخی به تباین ایندو معتقدند . از طرفی بین دیدگاه قائلین به تباین ایندو نیز، از جهاتی با یکدیگر متفاوت است بدین معنا که از منظر عده ای تاویل مختص برخی از ایات بوده و علم به ان هم منحصر به خداوند می باشد در حالی که از منظر برخی دیگر تمام ایات قران مشتمل بر تاویل می باشد . از اینرو لازم است در مبانی تفسیری قران این مساله نیز مورد بحث قرار گیرد .
دیدگاه برخی از اعلام فریقین در معنای تاویل و فرق ان با تفسیر
1-علامه طباطبائی
ایشان در دو کتاب القران فی الاسلام و تفسیر المیزان ذیل ایه 7سوره ال عمران بصورت تفصیلی به بررسی این موضوع پرداخته اند . ایشان در کتاب القران فی الاسلام نخست به اختلاف دیدگاه مفسران در معنای تاویل پرداخته و اظهار می دارد : مفسرین و علماء در معنی تاویل اختلاف شدید دارند و باتتبع اقوال در تاویل ممکن است به بیشتر از ده قول برخورد ولی آنچه مشهورتر از همه اقوال می باشد دو قول است:
1- قول قدماء که تاویل را با تفسیر - محصل معنی کلام - مرادف می دانند . بر این اساس همه آیات قرآنی تاویل داشته و به مقتضای آیه «و ما یعلم تاویله الا الله» تاویل و تفسیر متشابهات را کسی جز خدای نمی داند.
2- قول متاخرین : «تاویل» بمعنای ان است که است که از کلامی، خلاف ظاهرش قصد شود . بنابراین همه آیات قرآنی دارای تاویل نمی باشند.بلکه فقط آیات متشابه است که دارای تاویل و معنی خلاف ظاهر دارند که جز خدا کسی را برآنها احاطه نخواهد داشت مانند آیاتی که تجسم و آمدن و نشستن و رضا و سخط و تاسف و سایر لوازم مادیت را به خدا نسبت می دهند و نیز آیاتی که برخی از معاصی را بفرستادگان خدا و پیامبران معصوم نسبت می دهد. [۱]
علامه معتقد است معنای دوم تاویل – که متاخرین بدان معتقدند – بحدی مشهور شده است که بمنزله حقیقت ثانویه برای این کلمه گردید ه است . [۲]
ایشان قول متاخرین در معنای تاویل را مخالف مفهوم قرانی ان دانسته و پذیرش انرا مستلزم تناقض در قران می داند. ایشان در نقد دیدکاه متاخرین می نویسد :
اولا قول متاخرین برغم شهرتش مخالف ایات قرانی است بدلیل انکه ایات بیانگر ان است که تاویل اختصاص به متشابهات نداشته بلکه تمام قران برخوردار از تاویل می باشد.
ثانیا دیدگاه متاخرین در معنای تاویل مستلزم وجود ایاتی است که مفهومش جز بر خداوند بر همگان پوشیده می باشد . بدیهی است چنین سخنی فاقد بلاغت بوده و نمی توان بوسیله ان بلغا را دعوت به تحدی نمود .
ثالثا بر اساس دیدگاه متاخرین حجیت قران برای مردم تمام نخواهد بود بجهت انکه دعوت قران به تدبردر ایات و اثبات هماهنگی کامل در ان بمعنای ان است که همه قران برای مردم قابل درک می باشد بنابر این عدم دسترسی مردم به فهم متشابهات و ارجاع به اینکه علمش اختصاص به خداوند دارد بمعنای عدم حجیت قران برای مردم خواهد بود .
رابعا دلیلی بر اثبات قول مشهور وجود ندارد بلکه در موارد گوناگون تاویل در معانی دیگری بکار رفته است چنانکه در سه ایه از سوره یوسف کلمه تاویل در تعبیرخواب استعمال شده است ؛ بدیهی است که تعبیرخواب حقیقتی خارجی بوده و از سنخ معنای لفظ نیست که خلاف ظاهرش اراده شده باشد. [۳]
ایشان بعد از بررسی موارد دیگر واژه تاویل در قران – که بعنوان حقیقت عمل بکار رفته است – و بیان مخالفت ان با مبنای متاخرین– که انرا بمعنای خلاف ظاهرمی دانند - می نویسد :
شکی نیست که تاویل بمعنای حقیقت و روح عمل با تاویل بمعنای خلاف ظاهر متفاوت می باشد . [۴]
ایشان در ادامه نقد دیدگاه متاخرین از تاویل ومخالفت ان با مفهوم قرانی تاویل می نویسد : در تمام 16 مورد استعمال قرانی کلمه تاویل ، معنای تاویل مخالف مبنای متاخرین در تعریف این واژه «مدلول خلاف ظاهر» می باشد .[۵]
خلاصه دیدگاه علامه در معنای تاویل درقرا ن :
بطور کلی ایشان تاویل را در مقابل تنزیل دانسته و معتقد است تاویل علاوه بر انکه از سنخ لفظ و معنا نیست عبارتست از حقائقی از همه ایات قران که در نزد خداوند موجود است که در قران از ان جایگاه بعنوان مقام مکنون و لوح محفوظ یاد شده است ؛ در مقابل تنزیل که نزول تدریجی ان حقائق اسمانی در قالب الفاظ ومعانی ان است که در اختیار بشر قرار گرفته است و خداوند علم به تاویل قران را به برخی از بندگان خاصش – پیامبر ص و اهل بیتش ع – اعطا نموده است .– [۶]
2-تاویل از دیدگاه محمد باقر حکیم
ایشان معتقد است تاویل در قران بمعنای تفسیر عینی و حقیقی معنا – در برابر تفسیر لفظ - بوده بگونه ای که موول به ان برمی گردد و تفسیر حقیقی ایات متشابه هم مختص خداوند و راسخین در علم است که به اذن الهی قادر به تفسیر ان می باشند . ایشان برخلاف علامه طباطبائی که تاویل را خارج از محدوده الفاظ و معانی می داند تاویل را مربوط به حقیقت معانی برخی از الفاظ می داند
تبیین :
ایشان در بیان اختلاف دیدگاه بین متقدمین و متاخرین در معنای تاویل و فرق ان با تفسیر می نویسد : بین متقدمین و متاخران در معنای تاویل اختلاف است متقدمین ایندو را مترادف دانسته در حالی که متاخرین ایندو را از یکدیگر متفاوت می دانند[۷]
ایشان در ادامه می نویسد : با قطع نظر از معنای اصطلاحی تاویل در بین مفسرین ، مهم ان است که تاویل و تفسیر را در قران و روایات مورد بحث قرار دهیم و در همین راستا اظهار می دارد :
تاویل در قران با تاویل بمعنای اصطلاحی که برای ان ذکر شد متفاوت است. [۸]
ایشان درادامه موارد کاربرد کلمه تاویل را در قران بیان نموده و می نویسد: در هفت سوره قران این کلمه ذکر شده است :
1-سورة آل عمران: ( هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن أم الکتاب واخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأویله . . . ) . که ایات متشابه برای اهل ضلالت بستر حدوث فتنه قرار گرفته است )
2- : سوره نساء : ( یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الامر منکم فان تنازعتم فی شئ فردوه إلى الله والرسول ان کنتم تؤمنون بالله والیوم الآخر ذلک خیر وأحسن تأویلا ) ( که تاویل قران را برترین بازگشت و رجو ع به پیامبر ص و اولی الامر در امور اختلافی می داند )
3- : سوره أعراف : ( ولقد جئناهم بکتاب فصلناه على علم هدى ورحمة لقوم یؤمنون * هل ینظرون الا تأویله یوم یأتی تأویله یقول الذین نسوه من قبل قد جاءت رسل ربنا بالحق . . . )
4- : سوره یونس: ( بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یأتهم تأویله . . .
5- : سوره یوسف : ( وکذلک یجتبیک ربک ویعلمک من تأویل الأحادیث . . .
6و7 : سوره اسراء و کهف ، که واژه تاویل در انها همانند ایات دیگر ذکر شده است ( إذ جاءت فیهما کلمة التأویل على هذا المنوال أیضا .)
ایشان معتقد است که دقت در موارد استعمال کلمه تاویل در قران مبین ان است که معنای اصطلاحی که مفسران برای تاویل ذکر کرده اند در صدر اسلام وجود نداشته است . [۹]
ایشان در ادامه می نویسد :
تاویل در همه ایات مذکور بمعنای ان چیزی است که شی موول بوسیله ان در خارج تحقق و تشخص می یابد .[۱۰]
ایشان اظهار می دارد حتی در ایه نخست – ایه 7سوره ال عمران -نیز کلمه تاویل بمعنائی که ذکر شد بکار رفته است بدین معنا که تاویل ایات متشابه در سوره ال عمران بمعنای تفسیر معنای لغوی ان نمی باشد بلکه بمعنای مصادیق خارجی است که ان معانی لغوی بدان بر می گردد. [۱۱]
ایشان در مقام جمعبندی از مطالب ذکر شده می نویسد :
از مباحث مطرح شده دو نکته بدست می اید :
نکته اول : تاویل درقران بمعنای تفسیر الفاظ نیست بلکه مایوول الیه الشی بوده که این امر بمعنای تفسیر حقیقت معناست .
نکته دوم : تاویل ایات متشابه مختص به خداوند و راسخان در علم می باشد اما معنای این گفتار ان نیست که ایات متشابه فاقد مفهوم می باشند چون در اینصورت تبعیت از ان معنا نداشت – فیتبعون ما تشابه منه ...- [۱۲]
نتیجه انکه از منظر علامه محمد باقر حکیم تاویل در قران – در همه مواردی که ذکر شد - بمعنای مایوول الیه معنی اللفظ بوده و بیانگر تحقق و تجسد عینی معنا می باشد و تاویل ایات متشابه در سوره ال عمران ، به معنای تفسیر حقیقت معنای الفاظ می باشد که علم ان – تاویل ایات متشابه – نیز مختص به خداوند متعال و راسخان ماذون از ناحیه او می باشد و از دسترس انسانهای متعارف خارج است .
3-دیدگاه ایه الله معرفت در زمینه تاویل
ایشان در کتاب "التاویل فی مختلف المذاهب و الاراء" برای تاویل دو معنای اصطلاحی ذکر می کند :
معنای اول : بازگشت ظهور کلام یا ظهور عمل به حقیقت و اصلش همانگونه که گفتار و افعال متشابه به محکمات بازگشت داده می شود .
معنای دوم : عبور از معنای ظاهری خاص به معنای عام و باطنی که مقصود اصلی می باشد. [۱۳]
ایشان در ادامه تاویل را نوعی تفسیر دانسته ودر تاویل متشابه می نویسد :
تاویل در متشابهات عبارتست ا ز رفع ابهام از ایه و دفع اشکال از ان [۱۴]
4-دیدگاه ابن تیمیه در معنای تاویل
ایشان بعد از بیان اقوال متقدمین و متاخرین در معنای تاویل و فرق ان با تفسیر معتقد است تفسیر به ایضاح لفظ بر می گردد در حالی که تاویل از جنس کلام نبوده بلکه به واقعیت و حقیقت خارجی شی برمی گردد [۱۵]
باید گفت دیدگاه مذکور نظیر دیدگاهی است که از سید محمد باقر حکیم نقل گردید .
ایشان در بخش دیگری از گفتارشان ضمن تقسیم کلام به دو نوع انشاء و اخبار، نسبت به معنای تاویل در انشائیات نظیر امر و نهی – جملات انشائیه – معتقد است که تاویل در این نوع از کلام بمعنای نفس انجام خارجی ماموره به یا نفس ترک خارجی ان- ترک منهی عنه - می باشد . [۱۶]
ایشان در تبیین مفهوم تاویل در نوع دوم کلام - اخبارو جملات خبریه – می گوید : تاویل در جملات اخباری نظیر اخبارالهی از اسماء و صفات و نیز اخباراز وعده و وعیدهائی که به بندگانش می دهد ، می باشد . [۱۷]
ایشان در ادامه ضمن جمعبندی در معنای تاویل و فرق ان با تفسیر می نویسد :
تفسیر ، احاطه علمی به موضوع و تاویل ، واقعیت اعمالی است که به انسانها وعده داده شده است نظیر اگاهی و احاطه علمی پیامبر ص به نزول ایات الهی که تاویل ان – تحقق نفس وعده و وعیدهای الهی – در گذشته ، حال یا اینده محقق می گردد . [۱۸]
ایشان در ادامه شواهدی نیز ازگفتار دیگران بر تایید مبنای خود - تاویل از سنخ کلام نیست بلکه از نوع حقیقت خارجی است - نقل می کند. [۱۹]
تحلیل و بررسی و مقایسه دیدگاه علامه طباطبائی سید محمد باقر حکیم با ابن تیمیه
در مقایسه این سه دیدگاه باید گفت :
بر اساس هر سه دیدگاه ، تاویل از سنخ لفظ و کلام نبوده بلکه واقعیت خارجی می باشد . بعلاوه انکه از منظر هر سه انان علم به تاویل را مختص خداوند و رسولش می دانند.در افتراق این سه دیدگاه نیز می توان گفت :
از منظر علامه تاویل در برابر تنزیل بوده و بمعنای حقیقت خارجی است که عند الله است و از ان در قران بعنوان عالم لوح محفوظ و مقام مکنون یاد شده است در حالی که از منظر مولف علوم القران و ابن تیمیه تاویل در قران بمعنای واقعیت خارجی است که کلام به ان بر می گردد نظیر ثواب یا عقاب اعمال در قیامت .
بعلاوه انکه از منظرعلامه طباطبائی تاویل بمعنائی که ابن تیمیه بدان قائل است فقط در کلمات اخباری صدق می کند چون در اخباریات است که می توان برای محتوای و مضمون خبر مطابقی در خارج تصور نمود در حالی که در جملات انشائی- که مطابق " به فتح ب "وخارجیتی وجود ندارد - معنای مذکور از تاویل قابل تطبیق نخواهد بود .
فرق دیگر دیدگاه علامه با ابن تیمیه ان است که از منظر علامه تمام ایات قران دارای تاویل بوده در حالی که از منظر ابن تیمیه چنین تعمیمی در تاویل وجود ندارد .
5-دیدگاه فخر رازی در تفسیر الکبیر
ایشان ذیل ایه 7سوره ال عمران تاویل را مترادف تفسیر دانسته و معتقد است تاویل اخبار ، چیزی است که معنای لفظ به ان بر می گردد و بر این امر به ایاتی از قران استشهاد می کند . ref>تفسیر الکبیر ج 7ص188 فاعلم أن التأویل هو التفسیر وأصله فی اللغة المرجع والمصیر ، من قولک آل الأمر إلى کذا إذا صار إلیه ، وأولته تأویلاً إذا صیرته إلیه ، هذا معنى التأویل فی اللغة ، ثم یسمى التفسیر تأویلاً ، قال تعالى : * ( سأنبئک بتأویل ما لم تستطع علیه صبراً ) * ( الکهف : 78 ) وقال تعالى : * ( وأحسن تأویلا ) * ( النساء : 59 ) وذلک أنه إخبار عما یرجع إلیه اللفظ من المعنى ، </ref>
نتائج
از مباحث مطرح شده در مقاله حاضر امور ذیل اثبات شد :
1-در بین اراء مطرح شده در معنای تاویل ، دیدگاه علامه طباطبائی با دیدگاههای دیگران متفاوت می باشد .
2-از منظر علامه طباطبائی تاویل قران ، اختصاص به محکمات نداشته بلکه همه ایات دارای تاویل می باشند .
3-شباهت بین دیدگاه علامه طباطبائی و ابن تیمیه در این است که هر دو تاویل را ازسنخ لفظ و معنا ندانسته بلکه انرا حقائق خارجی می دانند
و افتراقشان در این است که از منظر علامه طباطبائی تاویل ایات حقائقی است که در نزد خداوند بوده و ارتباطی با معانی الفاظ ندارد در حالی که از منظر ابن تیمیه و برخی دیگر تاویل متعلق به واقعیات و معانی خارجی الفاظ می باشد .
4-از منظر مولف علوم القران ، تاویل در قران بمعنای تفسیر حقیقی معنا – در برابر تفسیر لفظ - بوده بگونه ای که رافع ابهام در معنای کلمه باشد.
ایشان برخلاف علامه طباطبائی که تاویل را خارج از محدوده الفاظ و معانی می داند تاویل را مربوط به حقیقت معانی برخی از الفاظ می داند .
5-تشابه بین دیدگاه مولف علوم القران و فخر رازی این است که هر دو تاویل را از سنخ معنای الفاظ و کلمات می دانند .
منابع
پانویس
- ↑ القران فی الاسلام ص 39-49 اختلف المفسرون فی معنى التأویل اختلافا شدیدا ، وبعد الفحص فی أقوالهم یمكن ارجاعها إلى أكثر من عشرة إلا أن المشهور فیه قولان : 1 -قول القدماء ، ومحصل کلامهم أن التفسیر والتأویل بمعنى واحد وهما مترادفان . وعلیه فلكل الآیات القرآنیة تأویل ، وبمقتضى قوله تعالى ( وما یعلم تأویله الا الله ) یختص العلم بالآیات المتشابهة بالله عز شأنه... 2 -قول المتأخرین ، وهو أن التأویل المعنى خلاف الظاهر الذی یقصد من الکلام . وعلیه فلیس لكل الآیات تأویل ، وانما یختص ذلك بالآیات المتشابهة التی لا یحیط بعلمها الا الله ، كالآیات الظاهرة فی الجسیمة والمجئ و الاستواء والرضا والسخط والأسف وغیرها من الأوصاف المنسوبة الیه جل جلاله وكذلك الآیات الظاهرة فی نسبة الذنب إلى الرسل والأنبیاء المعصومین علیهم السلام .
- ↑ همان : بلغ هذا القول من الاشتهار بحیث أصبحت لفظة التأویل كالحقیقة الثانیة فی المعنى خلاف الظاهر ، فان تأویل الآیات القرآنیة فی المباحث الکلامیة والخصام العقائدی یعنی هذا المعنى بالذات ، كما أن حمل الآیة على خلاف ظاهرمعناها بدلیل یسمونه التأویل موضوع دائر على الألسن مع أنه لا یخلو من تناقض.
- ↑ القران فی الاسلام ص 39-49 هذا القول مع شهرته العظیمة لیس بصحیح ، ولا ینطبق على الآیات القرآنیة ، لأنه : أولا - الآیتان المنقولتان فی الفصل السابق ( هل ینظرون الا تأویله ) و ( بل كذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یأتهم تأویله ) ظاهرتان أن كل فی الآیات لها تأویل ولا یختص ذلك بالآیات المتشابهة كما یبدو من هذا القول .وثانیا - لازم هذا القول وجود آیات فی القرآن یشتبه الناس فی فهم مدلولها الحقیقی ولا یعلمه الا الله تعالى ومثل هذا الکلام الذی لا یدل على مدلوله لا یعد کلاما بلیغا فكیف بتحدیه للبلغاء فی بلاغته . وثالثا - بناء على هذا القول لا تتم حجیة القرآن الكریم ، لأنه حسب احتجاج الآیة الكریمة ( افلا یتدبرون القرآن ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا ) ، احدى الدلائل على أن القرآن لیس من کلام البشر عدم وجود اختلاف معنوی ومدلولی بین الآیات - مع بعد أزمان نزولها وتباین ظروف النزول وأسبابه - وما یظهر من الاختلاف بین بعض الآیات فی بادئ النظر یرتفع بالتفكر والتدبر فی الآیات .ولو فرضنا أن كمیة كبیرة من الآیات المسماة بالمتشابهات تختلف مع كمیة أخرى تسمى بالمحكمات ونرفع الاختلاف بینها بأن نذهب إلى أن ظاهرها غیر مراد وما یراد منها معان لا یعلمها الا الله تعالى .. . هكذا رفع الاختلاف لا یدل على أن القرآن لیس من کلام البشر .وهكذا لو رفعنا الاختلاف بصرف ظاهر كل آیة یخالف مضمونها أو یناقض الآیات المحكمة ، فأولناها - حسب اصطلاح المتأخرین بأن حملناها على معنى خلاف الظاهر . ورابعا - لا دلیل اطلاقا على أن المراد من التأویل فی آیة المحكم والمتشابه هو المعنى خلاف الظاهر ، كما لم یقصد مثل هذا المعنى فی الآیات التی ذكرت فیها لفظة التأویل ، فمثلا : فی قصة یوسف علیه السلام عبر فی ثلاثة مواضع عن تعبیر الرؤیا بكلمة التأویل ، وظاهر أن تعبیر الرؤیا لیس معنى خلاف الظاهر للرؤیا بل هو حقیقة خارجیة ترى فی النوم بشكل مخصوص ، كأن رأى یوسف تعظیم أبیه وأمه واخوته بشكل سجدة الشمس والقمر والنجوم له ، ورأى ملك مصر سنوات القحط فی صورة سبع بقرات عجاف یأكلن سبعا سمانا ، ورأى صاحبا یوسف فی السجن الصلب وخدمة الملك فی صورة عصر الخمر وحمل الخبز على الرأس تأكل الطیر منه وفی قصة موسى والخضر ، بعد أن یخرق السفینة ویقتل الغلام ویقیم الجدار ، یحتج علیه موسى فی كل مرة فیذكر له السر الكامن وراء أعماله ویسمیه التأویل .
- ↑ القران فی الاسلام ص 39-49 : ومعلوم أن حقیقة الاعمال والنظر الحقیقی فی انجازها كالروح لها سمیت بالتأویل ، ولیست هی المعنى خلاف الظاهر لها ویقول تعالى بشأن الوزن والكیل : ( وأوفوا الكیل إذا كلتم وزنوا بالقسطاس المستقیم ذلك خیرا وأحسن تأویلا ) وواضح أنه یرید من التأویل فی الكیل والوزن وضعا اقتصادیا خاصا یوجد فی السوق بواسطة البیع والشراء والنقل والانتقال . والتأویل بهذا المعنى لیس معنى خلاف الظاهر من الكیل والوزن ، بل هو حقیقة خارجیة ، وروح أوجدت فی الكیل والوزن تقوى وتضعف بواسطة استقامة المعاملة وعدم استقامتها . ویقول تعالى فی موضع آخر : ( فان تنازعتم فی شئ فردوه إلى الله والرسول . . . ذلك خیر وأحسن تأویلا. من الواضح أن المراد من التأویل فی هذه الآیة هو ثبات الوحدة وإقامة علاقات روحیة فی المجتمع ، وهذه حقیقة خارجیة ولیست معنى خلاف الظاهر لردع النزاع .
- ↑ القران فی الاسلام ص 45 وهكذا المواضع الأخرى من القرآن الكریم الواردة فیها لفظة التأویل ، وهی مع ما سبق ستة عشر موضعا . ففی كل هذه المواضع لا یمكن أخذ التأویل بمعنى المدلول خلاف الظاهر ، بل هو معنى آخر یلائم أیضا مع التأویل الواردة فی آیة المحكم والمتشابه كما سنذكره فی الفصل الآتی . ولهذا لا موجب لتفسیر التأویل فی الآیة المذكورة بمعنى المدلول خلاف الظاهر .
- ↑ القران فی الاسلام ص 45-49
- ↑ علوم القران ص 228-231- همان-الاتجاه العام لدى قدماء المفسرین الذی یمیل إلى القول بالترادف بینهما ، فكل تفسیر تأویل ، والعكس صحیح أیضا ، وعلى هذا فالنسبة بینهما هی التساوی ، 2-الاتجاه العام لدى من تأخر عنهم من المفسرین الذی یمیل إلى القول بأن التفسیر یخالف التأویل فی بعض الحدود : اما فی طبیعة المجال المفسر والمؤول ، أو فی نوع الحكم الذی یصدره المفسر والمؤول ، أو فی طبیعة الدلیل الذی یعتمد علیه التفسیر والتأویل
- ↑ همان : ونحن إذا لاحظنا كلمة التأویل وموارد استعمالاتها فی القرآن نجد لها معنى آخر ، لا یتفق مع ذلك المعنى الاصطلاحی الذی یجعلها بمعنى التفسیر ولا یمیزها عنه إلا فی الحدود والتفصیلات ، فلكی نفهم كلمة التأویل یجب أن نتناول إضافة إلى معناها الاصطلاحی معناها الذی جاءت به فی القرآن الكریم .
- ↑ علوم القران ص 228-23ونحن بإزاء موقف من هذا القبیل یجب أن نعرف قبل كل شئ أن المعنى الاصطلاحی هل كان موجودا فی عصر القرآن ؟ وهل جاءت كلمة التأویل بهذا المعنى وقتئذ ؟ ولا یكفی مجرد انسیاق المعنى الاصطلاحی مع سیاق الآیة لنحمل كلمة التأویل فیها علیه وملاحظة ما عدا الآیة الأولى من الآیات التی جاءت فیها كلمة التأویل تدل على أنها كانت تستعمل فی القرآن الكریم بمعنى آخر غیر التفسیر ، ولا نملك دلیلا على أنها استعملت بمعنى التفسیر فی مورد ما من القرآن
- ↑ همان : والمعنى الذی یناسب تلك الآیات هو ان یكون المراد بتأویل الشئ هو ما یؤول وینتهی إلیه فی الخارج والحقیقة ، كما تدل علیه مادة الكلمة نفسها ، ولهذا أضیف التأویل إلى الرد إلى الله والرسول تارة ، والى الكتاب أخرى ، والى الرؤیا ، والى الوزن بالقسطاس المستقیم .
- ↑ همان وهذا نفسه هو المراد - كما عرفنا سابقا - من كلمة التأویل فی الآیة الأولى التی أضیف فیها التأویل إلى الآیات المتشابهة فی قوله تعالى : ( . . . . فأما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأویله . . . ) ، فتأویل الآیات المتشابهة لیس بمعنى بیان مدلولها وتفسیر معانیها اللغویة ، بل هو ما تؤول إلیه تلك المعانی ، لان كل معنى عام حین یرید العقل ان یحدده ویجسده ویصوره فی صورة معینة ، فهذه الصورة المعینة هی تأویل ذلك المعنى العام .
- ↑ علوم القران ص 228-231- ونستخلص من ذلك أمرین : أحدهما : التأویل جاء فی القرآن بمعنى ما یؤول إلیه الشئ لا بمعنى التفسیر ، وقد استخدم بهذا المعنى للدلالة على تفسیر المعنى لا تفسیر اللفظ ، ای على تجسید المعنى العام فی صورة ذهنیة معینة والاخر : ان اختصاص الله سبحانه والراسخین فی العلم بالعلم بتأویل الآیات المتشابهة لا یعنی أن الآیات المتشابهة لیس لها معنى مفهوم ، وان الله وحده الذی یعلم بمدلول اللفظ وتفسیره ، بل یعنی أن الله وحده الذی یعلم بالواقع الذی تشیر إلیه تلك المعانی ، ویستوعب حدوده وكنهه . وأما معنى اللفظ فی الآیة المتشابهة فهو مفهوم بدلیل أن القرآن یتحدث عن اتباع مرضى القلوب للآیة المتشابهة ، فلو لم یكن لها معنى مفهوم لما صدق لفظ ( الاتباع ) هنا ، فما دامت الآیة المتشابهة یمكن ان تتبع فمن الطبیعی ان یكون لها معنى مفهوم ، وكیف لا یكون لها معنى مفهوم وهی جزء من القرآن الذی أنزل لهدایة الناس وتبیان كل شئ... ! وهكذا یمكننا فی هذا الضوء ان نضیف إلى المعانی الاصطلاحیة التی مرت بكلمة التأویل معنى آخر یمكن استنباطه من القرآن الكریم هو : تفسیر معنى اللفظ ، والبحث عن استیعاب ما یؤول إلیه المفهوم العام ، ویتجسد به من صورة ومصداق . :- انتهی
- ↑ التاویل فی مختلف المذاهب و الاراء ص10 ...فالتاویل ارجاع لظاهر الکلام او العمل الی حیث حقیقته و اصله المراد منه کما فی باب المتشابهات من الافعال والاقوال و هناک مصطلح اخر للتاویل بمعنی ارجاع ظاهر التعبیر الذی یبدو خاصا حسب التنزیل الی مفهوم عام یکون هو المقصور الاصل من الکلام و قد اصطلحووا علیه بالبطن فی مقابله ظهر الایه ای المعنی العام الخابئ وراء ستار ظاهر اللفظ والذی انطوت علیه الایه فی فحواها العام فالتاویل فی باب المتشابهات هو توجیهها الی وجهها المقبول اما التاویل بمعنی البطن فی مقابله الظهر فهو الاخذ بمفهوم الایه العام بعداعفاء ملابساته الخاصه التی کانت تجعلها قید التاریخ و لتصبح الایه ذات رساله خالده عبرالدهور
- ↑ همان ص14 وعلیه فالتاویل فی باب المتشابهات نوع تفسیر یضم الی رفع الابهام عن وجه الایه، دفع الاشکال عنها ایضا لیکون رفعا و دفعا معا
- ↑ وَتَفْسِیرُ كَلَامِهِ لَیْسَ هُوَ نَفْسَ مَا یُوجَدُ فِی الْخَارِجِ ؛ بَلْ هُوَ بَیَانُهُ وَشَرْحُهُ وَكَشْفُ مَعْنَاهُ . َ مجموعه الفتاوی ج 17ص -370 -364-فالتَّفْسِیرُ مِنْ جِنْسِ الْكَلَامِ : یُفَسَّرُ الْكَلَامُ بِكَلَامٍ یُوَضِّحُهُ .وَأَمَّا التَّأْوِیلُ فَهُوَ فِعْلُ الْمَأْمُورِ بِهِ وَتَرْكُ الْمَنْهِیِّ عَنْهُ لَیْسَ هُوَ مِنْ جِنْسِ الْكَلَامِ
- ↑ وَالْكَلَامُ نَوْعَانِ : إنْشَاءٌ وَإِخْبَارٌ .فَالْإِنْشَاءُ الْأَمْرُ وَالنَّهْیُ وَالْإِبَاحَةُ وَتَأْوِیلُ الْأَمْرِ وَالنَّهْیِ نَفْسُ فِعْلِ الْمَأْمُورِ وَنَفْسُ تَرْكِ الْمَحْظُورِ همان : كَمَا فِی الصَّحِیحِ { عَنْ عَائِشَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ : كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ فِی رُكُوعِهِ وَسُجُودِهِ سُبْحَانَك اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِك اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی یَتَأَوَّلُ الْقُرْآنَ } فَكَانَ هَذَا الْكَلَامُ تَأْوِیلَ قَوْلِهِ : { فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ
- ↑ همان :وَالنَّوْعُ الثَّانِی : الْخَبَرُ كَإِخْبَارِ الرَّبِّ عَنْ نَفْسِهِ تَعَالَى بِأَسْمَائِهِ وَصِفَاتِهِ وَإِخْبَارِهِ عَمَّا ذِكْرِهِ لِعِبَادِهِ مِن الوَعْدِ وَالْوَعِیدِ وَهَذَا هُوَ التَّأْوِیلُ الْمَذْكُورُ فِی قَوْلِهِ : { وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ } { هَلْ یَنْظُرُونَ إلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ } وَهَذَا كَقَوْلِهِمْ : { یَا وَیْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ }...
- ↑ همان : فَالتَّفْسِیرُ هُوَ الْإِحَاطَةُ بِعِلْمِهِ وَالتَّأْوِیلُ هُوَ نَفْسُ مَا وُعِدُوا بِهِ إذَا أَتَاهُمْ فَهُمْ كَذَّبُوا بِالْقُرْآنِ الَّذِی لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ ؛ وَقَدْ یُحِیطُ النَّاسُ بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ فَالرَّسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یُحِیطُ بِعِلْمِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَإِنْ كَانَ تَأْوِیلُهُ لَمْ یَأْتِ بَعْدُ وَفِی الْحَدِیثِ { عَنْ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ : { قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْكُمْ عَذَاباً مِنْ فَوْقِكُمْ } الْآیَةُ : قَالَ : إنَّهَا كَائِنَةٌ وَلَمْ یَأْتِ تَأْوِیلُهَا بَعْدُ } ...
- ↑ مجموعه الفتاوی ج 17ص -370 -364.....همان :وَمِنْهُ قَوْلُ كَثِیرٍ مِن السَّلَفِ فِی آیَاتٍ : هَذِهِ ذَهَبَ تَأْوِیلُهَا وَهَذِهِ لَمْ یَأْتِ تَأْوِیلُهَا مِثْلَ مَا رَوَى أَبُو الْأَشْهَبِ عَنْ الْحَسَنِ وَالرَّبِیعِ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ قُرِئَتْ عَلَى ابْنِ مَسْعُودٍ : { یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْكُمْ أَنْفُسَكُمْ } الْآیَةُ فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ : لَیْسَ هَذَا بِزَمَانِهَا قُولُوهَا مَا قُبِلَتْ مِنْكُمْ فَإِذَا رُدَّتْ عَلَیْكُمْ فَعَلَیْكُمْ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ قَالَ : إنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ حَیْثُ نَزَلَ فَمِنْهُ آیٌ قَدْ مَضَى تَأْوِیلُهُنَّ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلْنَ وَمِنْهُ آیٌ وَقَعَ تَأْوِیلُهُنَّ عَلَى عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَمِنْهُ آیٌ وَقَعَ تَأْوِیلُهُنَّ بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بِیَسِیرِ وَمِنْهُ آیٌ یَقَعُ تَأْوِیلُهُنَّ بَعْدَ الْیَوْمِ وَمِنْهُ آیٌ یَقَعُ تَأْوِیلُهُنَّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَمِنْهُ آیٌ یَقَعُ تَأْوِیلُهُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا ذُكِرَ مِن الحِسَابِ وَالْجَنَّةِ وَالنَّارِ– انتهی -