بررسی روایات و آرای بزرگان شیعه و اهل سنت درباره شفاعت (مقاله)

نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.

یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در تاریخ زیر تغییر یافته است: ۱۰:۵۸، ۱۰ اکتبر ۲۰۲۲؛

فصلنامه اندیشه تقریب شماره بیستم

فصلنامه	اندیشه تقریب
اطلاعات نشر	سال پنجم/ شماره بیستم/ پاییز 1388
عنوان مقاله	بررسی روایات و آرای بزرگان شیعه و اهل‌سنت درباره شفاعت
نویسنده	علی‌اشرف کرمی
تعداد صفحات	18
بخش	مقالات اندیشه‌ای
زبان	فارسی

بررسی روایات و آرای بزرگان شیعه و اهل‌سنت درباره شفاعت عنوان مقاله‌ای از بخش اندیشه فصلنامه اندیشه تقریب در شماره بیستم می‌باشد که به قلم علی‌اشرف کرمی تدوین و به اهتمام مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منتشر شده‌است. این مقاله در مجله فصل پاییز سال 1388 منتشر شده است.

چکیده

مسئله شفاعت از جمله مباحث مهم در تعالیم اسلامی است، به گونه‌ای که چندین آیه از قرآن به آن اختصاص یافته است و نیز در احادیث اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد تا جایی که این روایات در بسیاری از کتاب‌های معتبر شیعه و اهل سنت وارد شده و هر کدام حق شفاعت را به گروهی، فردی یا قومی داده‌اند. نگارنده در این پژوهش بر آن است تا روایات مشترک و مختص شیعه و اهل‌سنت را در زمینه شفاعت ذکر کرده تا فردی که خواهان شفاعت است بتواند شرایط آن را اکتساب و مشمول شفاعت واقع شود. هم‌چنین در این تحقیق نظرات بزرگان اهل سنّت و شیعه در بحث شفاعت بیان شده است.

کلید واژه‌ها: اهل‌سنت، شیعه، شفاعت، روایت، پیامبر اسلام، وهابیّت.

گفتار اول

مقام شفاعت در روز قیامت در پیشگاه خداوند موقعیتی نیست که هر کسی صاحب آن شود بلکه این مقام در شأن کسانی است که در نزد خداوند عزت و آبروی خاصی داشته باشند. این نوع شفاعت است که مورد بدفهمی مردم قرار گرفته و گاهی هم آن را وسیله‌ای برای فرار از انجام واجبات می‌دانند. شفاعت معلول عملکرد انسان است؛ یعنی باید طوری عمل کند تا خود را مستحق شفاعت نماید، مانند آن‌که از خدا غافل نباشد و شفاعت رسول و اولیای خدا را وسیله گناه کردن قرار ندهد.

الف) روایات مشترك شیعه و اهل‌سنت دربارة لزوم پذیرش اصل شفاعت

در روضة‌الواعظین آمده است: القطان، عن السكری، عن الجوهری، ‌عن محمد بن عماره، ‌عن ابیه قال‌: قال الصادق جعفر بن محمد(علیه‌السلام): ‌«مَنْ أنكَرَ ثلاثه أشیاء فلیس من شیعتنا: المعراج، و المسألة فی القبر، ‌و ‌الشفاعة؛ امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: هر كس سه چیز را انكار كند از شیعیان ما نیست: معراج، سؤال قبر، شفاعت» (‌فتال ‌نیشابوری، بی‌تا، ‌ج2‌، ‌ص501؛ ‌صدوق‌، 1370، ص294 و مجلسی، 1403ق، ج8، ص37).
عن زید بن ارقم و بضعه عشر من الصحابه قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «شفاعتی یوم القیامة حق ٌ، فَمَن لَمْ یؤ من بها لم یكن من أهلها؛ شفاعت من در روز قیامت حق است پس كسی كه به آن ایمان نیاورد در زمرة شفاعت شدگان قرار نمی‌گیرد». (هندی، 1985م، ج14، ص399).

ب) روایات مشترك شیعه و سنی دربارة شفاعت‌كنندگان

در سنن ترمذی آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «إنَّ سوره من القرآن ثلاثین آیه شفعت لرجل حتی غفرله و هی (تبارك الذی بیده الملك)؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: سورة تبارك كه سی آیه دارد برای‌كسی (كه او را خوانده) شفاعت می‌كند تا اینكه آمرزیده شود» (ترمذی، 1403ق، ج4، ص238).
قال علی(علیه‌السلام): «وَاعْلَمُوا أنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ، وَ قائِلٌ مُصَدَّقٌ، وَ أنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقرآن یوْمَ الْقِیامَه شُفِّعَ فِیهِ؛ حضرت علی(علیه‌السلام) فرمود: آگاه باشید كه شفاعت قرآن پذیرفته و سخنش تصدیق می‌گردد. آن كه در قیامت، قرآن شفاعتش كند شفاعت درباره‌اش پذیرفته می‌شود»(نهج البلاغه، خطبه 176).

1 ـ پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله)

در محاسن برقی آمده است: أبی، عن القاسم بن محمد، عن علی بن أبی همزه قال: «قال الصادق(علیه‌السلام): ما احد من الاولین و الاخرین الا و هو یحتاج الی شفاعه محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) یوم القیامه؛ امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: از اولین و آخرین، كسی نیست كه در روز قیامت محتاج به شفاعت محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نباشد» (برقی، 1371ق، ج1، ص184 و مجلسی، پیشین، ص42).
درسنن دارمی آمده است: اخبرنا حكم بن نافع اخبرنا شعیب عن الزهری، قال حدثنی ابو سلمه بن عبد الرحمن اخبرنا ابا هریره: قال النبی(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «لكل نبی دعوه و ارید إن شاءالله تعالی أن اختبأ دعوتی شفاعه لِاُمتی یوم القیامه؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: برای هر پیامبری دعایی است. اگر خدا بخواهد می‌خواهم دعایم را برای شفاعت كردن امت خود در روز قیامت نگه دارم» (دارمی، 1349 ق، ج2، ص328).

2 ـ قرآن كریم

در سنن ترمذی آمده: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «إنّ سوره من القرآن ثلاثین آیه شفعت لرجل حتی غفرله و هی (تبارک الذی بیده الملک)؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: سورة تباک که سی آیه دارد برای کسی (که او را خوانده) شفاعت می‌کند تا اینکه آمرزیده شود». (ترمذی، 1403ق، ج4، ص238).
قال علی(علیه‌السلام) «واعلموا أنّه شافع مشفع، و قائل مصدق، و أنّه من شفع له القرآن یوم القیامه شفع فیه؛ حضرت علی(علیه‌السلام) فرمود: آگاه باشید که شفاعت قرآن پذیرفته و سخنش تصدیق می‌گردد. آن که در قیامت، قرآن شفاعتش کند شفاعت درباره‌اش پذیرفته می‌شود» (نهج‌البلاغه، خطبه 176).

3 ـ ملائك

قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «و الشفاعه للانبیاء و الاوصیاء و المؤمنین و الملائكه و فی المؤمنین مَن یشفَع مثل ربیعه و مضر و اقل المؤمنین شفاعه من یشفع لثلاثین انساناً و الشفاعه لا تكون لأهل الشك و الشرك و لا لأهل الكفر و الجهود بل یكون للمؤمنین من اهل التوحید؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: پیامبران، اوصیاء، مؤمنین و ملائكه صاحب مقام شفاعت‌اند. از مؤمنان كسانی هستند كه به اندازة قبیلة ربیعه و مضر شفاعت می‌كنند. كمترین تعدادی كه مؤمنین شفاعت می‌كنند سی نفر است و برای مشركین و اهل شك و كفار و یهود شفاعتی نیست بلكه شفاعت برای مؤمنین اهل توحید است» (مجلسی، پیشین، ص58).
در سنن نسایی آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «فإذا فرغ الله عزوجل من القضاء بین خلقه و أخرج من النار من یرید أن یخرج امر الله الملائكه و الرسل أن تشفع فیعرفّون بعلاماتهم ان النار تأكل كل شیءٍ و مِن ابن آدم إلا موضع السجود...؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هنگامی كه خداوند از داوری میان بندگان فراغت یافت و آنان را كه می‌خواست از آتش در آورد، ‌امر می‌كند كه فرشتگان و پیامبران شفاعت كنند و كسانی كه باید شفاعت شوند نشانه‌ای دارند كه با آن شناخته می‌شوند و آن این است كه چون اهل سجده و نماز بوده‌اند آتش دوزخ پیشانی آنها را نمی‌سوزاند‌» (نسایی، 1348، ج2، ص181).

4 ـ پیامبران

در مسند احمد بن حنبل آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «اذا میز أهل الجنه و أهل النار فدخل اهل الجنه الجنه و اهل النار النار قامت الرسل فشفعوا» (ابن‌حنبل، [بی تا]، ج3، ص325).
شیخ صدوق آورده است: عن علی(علیه‌السلام) قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «ثلاثه یشفعون الی الله عزوجل فیشفعون الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء؛ از علی(علیه‌السلام) روایت شده كه رسول خدا فرمود: سه دسته هستند كه در پیشگاه خداوند شفاعت می‌كنند و شفاعت آنان پذیرفته می‌شود: 1 ـ پیامبران؛ 2 ـ دانشمندان دینی؛ 3 ـ شهدای راه خدا» (صدوق، 1403ق، ص156).

5 ـ مؤمنان

در كتاب «تأویل الآیات الظاهره» آمده است: «عن ابان ابن تغلب قال سمعتُ أبا عبدالله(علیه‌السلام) یقول: «انَّ المؤمن یشفع یوم القیامه لاهل بیته فیشفع فیهم حتی یبقی خادمه فیقول ـ فیرفع سبابیه ـ یارب خوید می‌كان یقینی الحر و البرد فیشفع فیه؛ ابان بن تغلب از امام صادق نقل كرده که: مؤمن در روز قیامت برای خانوادة خود شفاعت می‌كند تا این‌كه خدمتگزار او باقی می‌ماند، پس در حالی كه دو انگشت سبابه خود را بلند كرده می‌گوید پروردگارا خادمم را كه مرا از گرما و سرما حفظ می‌كرد شفاعت كن، پس شفاعت او دربارة خادمش پذیرفته شد». (حسینی استرآبادی، 1409ق، ج1، ص387 و مجلسی، پیشین، ص61).
قال رسول‌الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «یشفع النبیون و الملائكه و المؤمنون فیقول الجبار بقیت شفاعتی» (بخاری، 1407ق، ج9، ص160).

6 ـ شهدا

احمد بن حنبل در مسندش آورده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله) «فیؤذن للملائكه و النبیین و الشهداء أن یشفعوا فیشفعون و یخرجون من كان فی قلبه ما یزن ذره من إیمان؛ br> پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: پس اجازه داده می‌شود كه فرشتگان و پیامبران و شهدا شفاعت كنند، آن‌گاه آنان شفاعت می‌كنند و هر كسی كه ذره‌ای ایمان در قلب او باشد را از آتش جهنم خارج می‌كنند» (ابن حنبل، بی‌تا، ج5، ص43).
شیخ صدوق آورده است: عن علی(علیه‌السلام) قال: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «ثلاثه یشفعون الی الله عزوجل فیشفعون الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء». (صدوق، پیشین، ص156).

7 ـ عالمان

احمد بن محمد عن ابیه عن... ابی عبد الله(علیه‌السلام) قال: «إذا كان یوم القیامه بعث الله العالم و العابد فإذا وقفا بین یدی الله عزوجل قیل للعابد: انطلق إلی الجنه، و قیل للعالم: قف تشفع للناس بحسن تأدیبكَ لهم؛‌ امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: روز قیامت كه عالم و عابد محشور می‌شوند هنگامی كه در پیشگاه الهی می‌ایستند به عابد گفته می‌شود برو به سوی بهشت و به عالم گفته می‌شود بایست و آنها را كه تعلیم و تربیت كرده‌ای شفاعت كن» (صدوق، بی‌تا، ج2، ص394 و مجلسی، پیشین، ص56).
از ابن ماجه روایت شده است كه: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «یشفع یوم القیامه الأنبیاء ثم العلماء ثم الشهداء؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: روز قیامت، پیامبران و دانشمندان دینی و شهیدان راه خدا شفاعت می‌كنند». (قزوینی، 1421ق، ص737).

8 ـ روزه

باسناد عن علی بن الحسن بن فضال،... عن ابی عبدالله(صلی‌الله‌علیه‌وآله) قال: قال رسول‌الله في حدیث طویل «الصوم جُنَه من النار؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیث طولانی می‌فرماید: روزه سپری است از آتش جهنم». (حر عاملی، 1414ق، ج10، ص395).
در حدیثی از مسند احمد بن حنبل روایت شده كه: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «الصیام و القرآن یشفعان للعبد یوم القیامه. یقول الصیام: أی رب منعته الطعام و الشهوات بالنهار فشفعنی فیه و یقول القرآن‌: منعته النوم باللیل فشفعنی فیه، قال: فیشفعان؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: روزه و قرآن برای كسی كه روزه گرفته است و در شب‌ها قرآن تلاوت كرده است شفاعت می‌كنند. روزه می‌گوید: پروردگارا من این شخص را از خوردن غذا و انجام شهوات در روز مانع شدم. پس شفاعت مرا دربارة او بپذیر و نیز قرآن می‌گوید من این شخص را از خواب شب بازداشتم پس شفاعت مرا درباره‌ او بپذیر. پس شفاعت هر دو دربارة او پذیرفته می‌شود». (ابن حنبل، پیشین، ص174).

9 ـ حافظان قرآن

در وسائل الشیعه آمده است: عن رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «من قرأ القرآن حتی یستظهره و یحفظه أدخله الله الجنه و شفعه فی عشره من أهل بیته كلهم قد وجبت لهم النار؛ رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: كسی كه قرآن را بخواند تا آن را آشكار كند و حفظش كند خداوند او را وارد بهشت می‌كند و شفاعت او را دربارة ده نفر از خویشاوندانش كه آتش بر آنها واجب شده است می‌پذیرد». (حر عاملی، پیشین، ج9، ص169).
در سنن ترمذی آمده است: عن علی عن رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «من تعلم القرآن فاستظهره فأحل حلاله و حرمه حرامه أدخله الله به الجنه و شفعه فی عشره من أهل بیته كلهم قد وجبت له النار؛ كسی كه قرآن را یاد بگیرد و آن را حفظ كند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند خداوند او را به واسطه اهل قرآن بودن، اهل بهشت قرار می‌دهد و شفاعت او را دربارة ده نفر از خویشاوندانش كه همه مستحق آتش باشند می‌پذیرد». (ترمذی، پیشین، ص245).

ج) روایات مشترك شیعه و سنی دربارة شفاعت شوندگان

در منابع دینی مشخص شده كه به طور قطع چه كسانی مورد شفاعت قرار می‌گیرند، زیرا قرآن كریم می‌فرماید‌: «یعْلَمُ مَا بَینَ أَیدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْیتِهِ مُشْفِقُونَ»(انبیاء/28). بنابراین شفاعت مخصوص كسانی است كه خدا از دین آنها راضی باشد، هم‌چنان كه در آیة دیگری می‌فرماید‌: «یوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِی لَهُ قَوْلًا» (طه/109) از این دو آیه كه خشنودی خدا را مطلق بیان فرموده و به عمل خاصی مقید نكرده می‌توان نتیجه گرفت كه این خشنودی از دین آنهاست و با كمك آیة دیگری كه می‌فرماید:
«یوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمَنِ وَفْدًا * وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلَى جَهَنَّمَ وِرْدًا * لَا یمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا؛ [یاد كن] روزى را كه پرهیزگاران را به سوى [خداى] رحمان گروه گروه محشور مى‏كنیم و مجرمان را با حال تشنگى به سوى دوزخ مى‏رانیم[آنان] اختیار شفاعت را ندارند جز آن كس كه از جانب [خداى] رحمان پیمانى گرفته است». (مریم/85 ـ 87). مشخص می‌شود که مجرمی به شفاعت خواهد رسید كه نزد خدا عهدی داشته باشد. این عهد همان دین آنهاست.
در جمع‌بندی این مطلب كه چه كسانی به شفاعت می‌رسند می‌توان گفت آنها مؤمنانی هستند كه دین حق را برگزیده و رابطة خود را با خدای خود نگه داشته‌اند، اما به خاطر گناهان كبیره‌ای كه مرتكب شده‌اند در قیامت گرفتارند ولی مورد شفاعت قرار گرفته و نجات پیدا می‌كنند. در این مورد روایتی از شیعه و سنی وجود دارد كه تا حدودی مشخص‌كنندة خصوصیات كسانی است كه شفاعت می‌شوند. این خصوصیات عبارت است از:

1 ـ مرتكبان گناهان كبیره

در كنز‌العمال آمده است: عن ابن عمر عن كعب بن عجره قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «شفاعتی لأهل الكبائر من امتی؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: شفاعت من برای كسانی از امتم خواهد بود كه مرتكب گناهان بزرگ شده باشند». (هندی، پیشین، ج14، ص 398).
در امالی صدوق آمده است: حدثنا ابن بابویه قمی قال: حدثنا محمد بن علی ما جیلویه عن عمه محمد بن أبی القاسم عن احمد بن أبی عبدالله البؤقی عن علی بن الحسین برقی عن عبدالله بن جبله عن معاویه بن عمار عن الحسن بن عبدالله عن ابیه عن جده حسن بن علی(علیه‌السلام) قال: قال رسول‌الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «والشفاعه لأصحاب الكبائر من امتی؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: شفاعت برای گناهكاران امتم‌كه مرتكب گناهان بزرگ شده‌اند می‌باشد» (صدوق، 1370ق، ص194).

2 ـ گویندگان لاإله إلا الله

در امالی شیخ طوسی آمده است: أخبرنا أبو عمر، قال: أخبرنا أحمد قال: حدثنا أحمد بن یحیی، قال: حدثنا عبدالرحمن، عن ابی اسحاق، عن العباس بن معبد بن العباس، عن بعض أهله، عن العباس بن عبد المطلب، أنه قال: لما حضرت ابا طالب الوفاه قال له نبی الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «یا عمّ، قل كلمه واحده واشفع لك بها یوم القیامه؛ لاإله إلا الله؛ هنگامی كه ابوطالب در حال فوت بود، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به او فرمود: ای عمو! كلمة واحده را بگو و به وسیلة آن در روز قیامت بر تو شفاعت خواهم كرد ؛ لاإله إلا الله» (طوسی، 1414ق، ص265).
در مسند احمد آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «یشفع الأنبیا فی كل من كان یشهد أن لاإله إلا الله مخلصاً فیخرجونهم منها؛ پیامبران برای كسانی كه از روی اخلاص به یگانگی خدا گواهی می‌داده‌اند شفاعت می‌كنند و آنان را از جهنم خارج می‌نمایند». (ابن حنبل، پیشین، ج 3، ص12).

د) روایات مشترك شیعه و سنی دربارة محرومان از شفاعت

بنابر روایات، كسانی هستند كه از شفاعت محروم شناخته شده‌اند كه عبارت‌اند از:

1 ـ مشرك

در سنن ابن ماجه آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «لكل نبی دعوه مستجابه. فتجعل كل نبی دعوتهُ و إنی اختبأتُ دعوتی شفاعهً لِاُمتی. فهی نائلهٌ مَن مات منهم لایشرك بالله شیئاً» (قزوینی، پیشین، ص735).
در خصال صدوق آمده كه امام حسن مجتبی(علیه‌السلام) فرمود: ‌«إن النبی(صلی‌الله‌علیه‌وآله) قال فی جواب نفر من الیهود سألوه عن مسائلَ و اما شفاعتی ففی اصحاب الكبائر ما خلا اهل الشرك و الظلم؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در جواب فردی یهودی كه از برخی مسائل سؤال كرده بود، فرمود: شفاعت من برای كسانی است كه مرتكب گناهان بزرگ شده باشند جز شرك به خدا و ستمگری» (صدوق، 1403ق، ص355).

2 ـ فریب‌كار

در مسند احمد بن حنبل‌ آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «من غش العرب لم یدخل فی شفاعتی...؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هر كس به عرب‌ها خیانت كند از شفاعت من بی‌بهره خواهد بود». (ابن حنبل، پیشین، ج1، ص72).
در وسائل‌الشیعه آمده است: امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: «وَ مَن غش مسلماً فی شراءٍ أو بیعٍ فلیس منا و یحشرهُ یوم القیامهِ مَعَ الیهودِ لأنهم اغشُ الخلق للمسلمین؛ كسی كه با مسلمانی در خرید و فروش فریب به كار ببرد از ما نیست و در روز قیامت با یهود محشور می‌شود، زیرا آنان بیش از هر كس مسلمانان را فریب می‌دهند». (حر عاملی، پیشین، ج 12، ص210).

3 ـ منكران شفاعت

علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) عن امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) قال: «من كذّب بشفاعه رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله) لم تَنِلهُ؛ امام رضا(علیه‌السلام) از حضرت علی(علیه‌السلام) نقل می‌كند که فرمود: كسی كه شفاعت رسول خدا را تكذیب كند شفاعت آن حضرت به او نمی‌رسد» ‌(صدوق، 1373ق، ج 2، ص117 و مجلسی، ص41).
در كنزالعمال آمده است: عن زید بن ارقم و بضعه عشر من الصحابه قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «شفاعتی یوم القیامه حقٌ، فَمَن لَمْ یؤمن بها لم یكن مِن أهلها» (هندی، پیشین، ص399).

هـ) روایات مختص شیعه دربارة شفاعت‌كنندگان

1 ـ امیرالمؤمنین

درمناقب آل ابی طالب(علیه‌السلام) آمده: «الباقر(علیه‌السلام) فی قوله» تری كل امهٍ جاثیه «قال ذاك النبی صلی‌اللهُ علیه‌وآله و علی یقوم علی كَومٍ قَد علا علی الخلائقِ فیشفَعُ ثُمَّ یقولُ یا علی‌اشفع...؛ از امام باقر(علیه‌السلام) دربارة سخن خداوند «تری كُلَ اُمهٍ جاثیه» روایت شده كه فرمود: این پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و علی(علیه‌السلام) می‌باشند كه بر جایگاه بلندی كه بر خلائق اشراف دارد قرار می‌گیرند پس پیامبر شفاعت می‌كند سپس می‌گوید یا علی شفاعت كن...» (سروی مازندرانی، 1379ق، ج2، ص165 و مجلسی، پیشین، ص43). 

2 ـ حضرت فاطمة زهرا(علیها‌السلام)

در بشاره المصطفی آمده است: حدثنا احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی... عن سعید بن المصیب عن ابن عباس عن النبی(صلی‌الله‌علیه‌وآله) قال: فأیما إمرأه صلت فی الیوم و اللیله خمس صلوات و صامت شهر رمضان و حجه‌ بیت الله الحرام و زكت مالها و أطاعت زوجها و والت علیاً بعدی دخلت الجنه بشفاعه ابنتی فاطمه....؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: پس هر زنی كه نمازهای پنج‌گانه‌اش را بخواند و روزة ماه رمضان را بگیرد و در صورت استطاعت به زیارت خانة خدا برود و زكات مالش را بدهد و از همسرش اطاعت كند و پس از من علی را به امامت قبول داشته باشد چنین زنی به شفاعت دخترم فاطمه وارد بهشت خواهد شد». (طبری، 1383ق، ص177؛ صدوق، 1414ق، ص486 و مجلسی، پیشین، ص58).

3 ـ اهل‌بیت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)

أبی، عن إبن محبوب، عن أبی اُسامه، عن أبی عبدالله و أبی جعفر علیهما السلام قالا: «واللهِ لنشفعن و الله لنشفعن فی المذنبین من شیعتنا حتی تقول اعداءنا اذا رأوا ذلك: «فَمَا لَنَا مِنْ شَافِعِینَ * وَلَا صَدِیقٍ حَمِیمٍ»(شعراء/101 ـ 100) فلو أنَّ لنا كره فنكون منه المؤمنین؛ از امام صادق و امام باقر(علیه‌السلام) روایت شده است كه فرمودند: به خدا سوگند محققاً ما شفاعت می‌كنیم به خدا سوگند محققاً ما دربارة گناهكاران از شیعیان‌مان شفاعت می‌كنیم به گونه‌ای كه دشمنانمان وقتی ببینند خواهند گفت برای ما شفاعت كنندگان و دوست دلسوزی نیست. ای كاش برای ما بازگشتی بود تا از مؤمنان باشیم». (قمی، 1367، ج2، ص123 و مجلسی، پیشین، ج7، ص37).

4 ـ شیعة علی(علیه‌السلام)

قال احمد بن عبدون قال: اخبرنا علی بن محمد زبیر قال: اخبرنا علی بن حسن بن فضل قال: حدثنا عباس بن عامر قال: حدثنا احمد بن رزق عن محمد بن عبد الرحمان، عن ابی عبدالله(علیه‌السلام) قال: قال رسولُ الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «لا تستخفوا شیعه علی فإنَّ الرجل منهم لیشفع فی مثل ربیعه و مضر؛ امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: شیعیان علی را كوچك نشمارید حقیقت آن است كه یك نفر از آنها مانند دو قبیلة ربیعه و مضر را شفاعت می‌كند». (صدوق، پیشین، ص307).

5 ـ همسایه و خویشاوند

محمد بن خالد برقی، عن حمزه بن عبدالله، عن إسحاق بن عمار، عن علی الخدمی قال: قال الصادق(علیه‌السلام): «ان الجار یشفع لجاره و الحمیم لحمیمه، و لو انَّ الملائكه المقربین و الانبیاء المرسلین شفعوا فی ناصب ما شفعوا؛ امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: همسایه، همسایه را و خویشاوند، خویشاوند خود را شفاعت می‌كنند. ولی اگر فرشتگان مقرب الهی و پیامبران مرسل برای ناصبی و كسی كه دشمن اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) است شفاعت كنند، شفاعت آنان پذیرفته نمی‌شود» (مجلسی، پیشین، ج8، ص42).

6 ـ صله رحم و امانت‌داری

فردوس دیلمی: عن أبو هریره قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «الشفعاء خمسه: القرآن و الرحم و الأمانه و نبیكم و اهل‌بیت نبیكم؛ ‌پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: شفاعت‌كنندگان پنج چیز (یا پنج شخص) می‌باشد: 1 ـ قرآن؛ 2 ـ خویشاوندان؛ 3 ـ امانت‌داری؛ 4 ـ رسول اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)؛ 5 ـ اهل‌بیت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)» (سروی مازندرانی، 1379ق، ج2، ص164 و مجلسی، پیشین، ص43).

7 ـ درود فرستادن بر محمد و آل او

در صحیفة سجادیه آمده است: «و صل علی محمد و آله صلاه تشفع لنا یوم القیامه و یوم الفاقه إلیك؛ و بر محمد و خاندانش درود فرست، درودی كه روز رستاخیز و روز نیازمندی به تو، ما را شفاعت كند» (صحیفة سجادیه، دعای 31).

و) روایات مختص شیعه دربارة شفاعت شوندگان

• 1 ـ كسی كه ولایت امیرالمؤمنین و ائمه(علیهم‌السلام) را بپذیرد:
  

قال الصادق(علیه‌السلام) فی تفسیر آیه الشریفه «لَا یمْلِكُونَ الشَّفَاعَهَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا» لا یشفع و لا یشفع لهم و لا یشفعون إلا من اذن له بولایه امیرالمؤمنین و الائمه من بعده فهو العهد عندالله؛ ...كسی شفاعت نمی‌كند و برای كسی شفاعت نمی‌شود و از كسی شفاعت پذیرفته نمی‌شود مگر آن‌كه ولایت امیر‌المؤمنان و فرزندان معصوم او را داشته باشد و آن است عهد نزد پروردگار».

• 2 ـ كسانی كه خدا رضایت دهد:
  

«یعْلَمُ مَا بَینَ أَیدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْیتِهِ مُشْفِقُونَ» (انبیا/28).
در تفسیر آیة بالا روایتی از امام رضا(علیه‌السلام) وارد شده است كه: قال الحسین بن خالد قلت للرضا(علیه‌السلام): یابن رسول الله فما معنی قول الله عزوجل: و لا یشفعون إلا لمن ارتضی ؟ قال: «لا یشفعون إلا لمن ارتضی الله دینه؛ حسین بن خالد می‌گوید به امام رضا(علیه‌السلام) عرض كردم معنی قول خدا كه می‌فرماید: شفاعت نمی‌كنند مگر برای كسی كه مورد رضایت خدا باشد چیست؟ حضرت فرمود: معنایش این است كه شفاعت نمی‌كنند جز برای كسی كه دین او مورد رضایت و پسند خدا باشد» (صدوق، پیشین، ص7 و مجلسی، پیشین، ص51).

• 3 ـ كسی كه ذریة پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) را احترام نموده و دركارها آنها را یاری دهد:
  

قال امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) عن رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «إنی شافع یوم القیامه لأربعه اصناف و لو جاءوا بذنوب اهل الدنیا: رجلٌ نصر ذریتی و رجلٌ بذل ماله لذریتی عندالضیق و رجلٌ احب ذریتی بالسان و القلب و رجلٌ سعی فی حوائج ذریتی إذا طردوا و شردوا؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: من در روز قیامت چهار صنف و گروه را شفاعت می‌كنم هر چند كه با گناهان زیادی آمده باشند: مردی كه فرزندان مرا یاری كند و مردی كه در هنگام تنگی مالش را به فرزندانم ببخشد و مردی كه فرزندان مرا با زبان و قلب دوست داشته باشد و مردی كه در برآورده شدن حاجات فرزندانم تلاش كند هرگاه كه آنها رانده و تنها شدند» (طوسی، 1413ق، ج 4 و صدوق، 1992م، ج2، ص48).

• 4 ـ پدر ومادر و عمو و برادر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در زمان جاهلیت:
  

علی بن ابراهیم، عن ابی، عن محمد بن أبی عمیر، عن معاویه و هشام، عن أبی عبدالله(علیه‌السلام) قال: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «لو قد قمتُ علی المقام المحمود لشفعت فی أبی وأمی و عمی و اخ كان لی منی الجاهلیه؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: اگر بر مقام محمود قیام كنم قسم به خدا كه برای پدرم و مادرم و عمویم و برادرم كه در زمان جاهلیت داشتم شفاعت می‌كنم». (صدوق، پیشین، ج4، ص322).

ز) روایات مختص شیعه دربارة محرومان از شفاعت

1 ـ ناصبی

گروهی كه به بغض علی بن ابی طالب(علیه‌السلام) متدین‌اند و او را دشمن خود می‌دارند. (دهخدا، 1377، ج14، ص22160).
محمد بن علی بن بابویه، عن أبی، عن سعد،... عن علی الصائغ از امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده كه فرمود: «إنَّ المؤمن لیشفع لحمیمه إلا أن یكون ناصباً و لو أنَّ ناصباً شفع له كل نبی مرسل و ملك مقرب ماشفعوا؛ مؤمن برای دوست خود شفاعت می‌كند مگر آن‌كه دوستش ناصبی باشد و اگر تمام پیامبران مرسل و ملك مقرب برای ناصبی شفاعت كنند شفاعت دربارة او پذیرفته نمی‌گردد». (برقی، 1371ق، ج1، ص186 و مجلسی، پیشین، ص41).

2 ـ كافر

قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «و الشفاعه لا تكون لاهل الشك و الشرك و لا لاهل الكفر و الجهود بل یكون للمؤمنین من اهل التوحید؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: و برای مشركین و اهل شك و كفار و یهود شفاعتی نیست بلكه شفاعت برای مؤمنین اهل توحید است» (مجلسی، پیشین، ص58).

3 ـ ظالم و ستمگر

در روایتی آمده است: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «أما شفاعتی ففی اصحاب الكبائر ما خلا اهل الشرك و الظلم»‌ (محمدی ری شهری، 1362ش، ج5، ص355؛ صدوق، 1403ق، ص355 و 1370، ص195).

4 ـ آزاردهندة ذریة پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)

علی(علیه‌السلام) فرمود: قال رسول‌الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «إذا قمت المقام المحمود تشفعت فی أصحاب الكبائر من امتی فیشفعنی الله فیهم و الله لا تشفعت فیمن إذی ذریتی؛ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هنگامی كه در مقام محمود قرار گیرم برای گناهكاران امتم شفاعت می‌كنم و خداوند شفاعت مرا می‌پذیرد. به خدا سوگند برای كسانی كه ذریه و فرزندان مرا اذیت كرده باشند شفاعت نمی‌كنم» (صدوق، 1370، ص177).

5 ـ سبک‌شمارندة نماز

عن ابی بصیر عن ابی الحسن(علیه‌السلام) لما احتضر ابی(علیه‌السلام) قال لی «یا بنی لاینال شفاعتنا من استخف بالصلاه؛ از ابی بصیر از موسی بن جعفر(علیه‌السلام) نقل شده است كه فرمود: پدرم امام صادق(علیه‌السلام) در موقع وفات و حال احتضار فرمود ای فرزندم! به شفاعت خاندان ما نمی‌رسد آن كس كه نماز را سبك بشمارد» (محمدی ری‌شهری، پیشین، و کلینی، 1376، ج6، ص400).

6 ـ غالی در دین

هارون، عن ابی صدقه، عن جعفر، عن أبیه(علیه‌السلام) قال: قال رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله): «صنفان لا تنالهما شفاعتی: سلطان غشوم، و غال فی الدین مارق منه غیر تائب و لانازع؛ رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: شفاعت من به دو گروه نمی‌رسد: پادشاه ظالم و كسی كه در دین غلو ورزد و بدین جهت بدون توبه از دین بیرون رود» (مجلسی، پیشین، ج72، ص336).

مطالب مندرج در این مدخل بارگذاری شده از فصلنامه اندیشه تقریب، سال دوم، شماره بیستم، پاییز 1388 می‌باشد.