بحار الانوار: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'علیه السلام' به 'علیه‌السلام') |
جز (جایگزینی متن - 'زیر مجموعه' به 'زیر‌مجموعه') |
||
| (۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''بحارالانوار''' با نام کامل «بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار | '''بحارالانوار''' با نام کامل «بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام» از مهمترین کتابهای جامع [[حدیث]] [[شیعه]] است که توسط [[علامه مجلسی]] (م، ۱۱۱۰ ق) با همکاری گروهی از همکاران و شاگردان ایشان تدوین شده است. «بحارالأنوار» در حقیقت دائرة المعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث [[اسلام|اسلامی]] از [[تفسیر]] [[قرآن]] و [[تاریخ]] گرفته تا [[فقه]] و [[کلام]] و... می‌باشد. | ||
=معرفی مؤلف= | =معرفی مؤلف= | ||
محمدباقر بن | محمدباقر بن محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی (۱۰۳۷- ۱۱۱۰ ق)، مشهور به علامه مجلسی و مجلسی ثانی، [[فقیه]]، [[محدث]]، [[متکلم]] و شاعر متخلص به مشتاق، «شیخالاسلام» [[اصفهان]] و از دانشمندان بزرگ اواخر [[حکومت صفوی]] است. پدر او مولی محمدتقی (مجلسی بزرگ) یکی از مفاخر و بزرگان و اعلام شیعه بود. کتاب بحارالأنوار او، گسترده‌ترین کتاب حدیثی شیعه است که در طول چهل سال تدوین شده است. از دیگر آثار ایشان، [[حیاة القلوب]] و [[حلیة المتقین]] را می‌توان نام برد. از جمله اساتید ایشان، ملا‌صالح مازندرانی، فیض کاشانی، و ملا‌خلیل قزوینی ذکر شده است. | ||
=تاریخ تألیف= | =تاریخ تألیف= | ||
ابتدای نوشتن «بحار» در سال ۱۰۷۰ هجری بود و تا سال ۱۱۰۳ هجری ادامه یافت. البته مجلدات بحار به ترتیب تألیف نگشت. بلکه کاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال ۱۰۷۷ هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت. جلد دهم در سال ۱۰۷۹ هجری به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم کامل شده و جلد سوم نیز در سال ۱۰۸۰ به اتمام رسید. آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال ۱۱۰۳ هجری کامل گشت. (این ارقام مجلدات بر اساس ترتیب ۲۵ جلدی علامه است.) | |||
=ارزش و اعتبار کتاب= | =ارزش و اعتبار کتاب= | ||
«بحارالأنوار» از | «بحارالأنوار» از عمده‌ترین و گسترده‌ترین جوامع حدیثی شیعه است که روایات کتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا کاملی جمع نموده است. علامه مجلسی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. | ||
علامه | علامه برای جمع‌آوری مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر کتاب را بدست آورده است. در این کتاب مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است. | ||
مجلسی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب دقیقا رعایت شده است. در مجموع بحارالأنوار کتابخانه‌ای جامع از کتب و تألیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است. | |||
=انگیزه تألیف= | =انگیزه تألیف= | ||
مرحوم | مرحوم مجلسی پس از آموختن کتب روایی مشهور به دنبال کتب و مراجع دور افتاده رفت. این اصول به خاطر بی‌اعتنایی به آنها و توجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل کتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سال‌ها کسی سراغ آنها را نمی‌گرفت. علامه که اوضاع را چنین دید عده‌ای را برای یافتن این کتب به شهرها و کشورهای مختلف اسلامی گسیل داشت و با همت و پشتکار او مقدار زیادی از این کتب پیدا شد. | ||
علامه | علامه مجلسی پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها نهایت سعی خویش را برای نسخه‌برداری و تکثیر این کتب نمود. به همین جهت است که هم اکنون نسخه‌های خطی فراوانی از کتب مختلف اسلامی از قرن ۱۱ و ۱۲ هجری در دست است. علامه شاگردان خود را نیز تشویق می‌کرد به طوری که مثلا از سید نعمتالله جزائری که از شاگردان مبرز علامه مجلسی است دهها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنساخ نموده است. | ||
علامه مشکل | علامه مشکل مهمی در این کتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین کتاب‌ها و تنوع موضوعات بود به طوری که گاهی یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها کاری بسیار مشکل و خسته کننده می‌شد. از سویی بیم آن می‌رفت که پس از چند سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه‌های این کتب نابود گردد. به خاطر این مسائل بود که علامه مجلسی کمر همت بست تا «بحارالأنوار» را تألیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد. | ||
از | از طرفی علامه همه چیز را در روایات و سنت نبوی و علوی می‌دید، لذا با آن که در علوم مختلف قدم برداشت و راه‌های گوناگون علمی را سپری نمود دوباره به سراغ اهل بیت علیهم‌السلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین می‌گوید: «من در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانش‌ها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تأمل در علم سودمند برای آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه [[وحی|وحی]] و [[روایات]] [[اهل بیت]] علیهم‌السلام بدست می‌آید...». | ||
بدین سان علامه که علوم | بدین سان علامه که علوم عقلی و نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هریک از آنها استادی توانمند بود وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار معصومین علیهم‌السلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آنها صرف کرد. علامه با این اقدام بی‌نظیر دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودی نجات داد. | ||
=شیوه بیان مطالب= | =شیوه بیان مطالب= | ||
کتاب بحارالأنوار به | کتاب بحارالأنوار به کتابهای متعدد تقسیم شده که هر موضوع کلی یک کتاب است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیر‌مجموعه هر باب کلی باب‌های جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصل‌هایی است که زیر‌مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متأثر از کتاب کافی است، البته تفاوت‌هایی هم در این بین دیده می‌شود. از جمله، علامه برخی ابواب و کتب را برای اولین بار مطرح کرده مانند «کتاب السماء والعالم» و تاریخ انبیاء و ائمه اطهار علیهم‌السلام. | ||
در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و | در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و «مفاتیح الغیب» فخر رازی است. | ||
پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذکر سند کامل و مأخذ نقل ذکر شده است. روایات | پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذکر سند کامل و مأخذ نقل ذکر شده است. روایات تکراری از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتب گوناگون تذکر داده شده است. | ||
در | در بسیاری موارد علامه مجلسی با عنوانی مانند «بیان» توضیحات و شرح‌هایی بر روایات زده که بسیار از حیث مطالب و موضوعات متنوع است، به طوری که جمع‌آوری این شرح‌ها و بیان‌ها خود چند جلد کتاب ارزشمند می‌شود. | ||
آنچنان که از سخنان علامه روشن | آنچنان که از سخنان علامه روشن می‌شود، ایشان در ضمن تألیف بحار تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت «بیان» علامه در ۱۳ مجلد از بحار بسیار کم است و روشن است که علامه فرصت نوشتن آنها را پیدا نکرده است. | ||
مجلسی روایاتی نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدیدی که بدست می‌آورد در کتابی مستقل به عنوان «مستدرک البحار» جمع نماید که متأسفانه اجل به او مهلت نداد. | |||
لازم به ذکر است، علامه مجلسی برای اجرای چنین کار | لازم به ذکر است، علامه مجلسی برای اجرای چنین کار عظیمی از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخی منابع شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانی چون میرزا عبدالله افندی، میرمحمد صالح حسینی، ملا‌ذوالفقار، ملا‌محمد‌رضا، عبدالله بن نورالدین بحرینی، نعمتالله جزایری و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند. | ||
=تعداد و محتوای مجلدات بحارالانوار= | =تعداد و محتوای مجلدات بحارالانوار= | ||
بحارالأنوار توسط مؤلف در ۲۵ جلد تنظیم شد. البته به جهت | بحارالأنوار توسط مؤلف در ۲۵ جلد تنظیم شد. البته به جهت طولانی شدن جلد ۱۵ این جلد به ۲ مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به ۲۶ رسید. دارالکتب‌الاسلامیه همین ۲۶ جلد را در ۱۱۰ جلد چاپ نموده که جلد ۵۴ - ۵۶ آن فهرست‌ها و آدرس‌های کتاب می‌باشد. | ||
متأسفانه علامه | متأسفانه علامه مجلسی فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد ۱۵ تا پایان کتاب را نیافته است. (به جز جلد ۱۸ و ۲۲) این مجلدات توسط میرزا عبدالله افندی، صاحب ریاض العلماء که از شاگردان علامه بوده پاکنویس شده است. به همین خاطر شیوه نگارش این مجلدات با بقیه کتاب بسیار متفاوت است و برخی عناوین باب‌ها خالی است و روایتی در آنها دیده نمی‌شود. توضیحات و بیان‌های علامه نیز در این قسمت از کتاب کاهش چشمگیری دارد. | ||
=فهرست | =فهرست بحارالانوار= | ||
موضوعات مطرح شده در | موضوعات مطرح شده در بحارالانوار (طبع قدیم) به ترتیب مجلدات آن به شرح زیر می‌باشد: | ||
جلد اول: این جلد مشتمل بر ۴۰ باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر و مطالب سودمند می‌باشد. | جلد اول: این جلد مشتمل بر ۴۰ باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر و مطالب سودمند می‌باشد. | ||
| خط ۹۸: | خط ۹۸: | ||
جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در ۴۸ باب. | جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در ۴۸ باب. | ||
جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین | جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان شیرازی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و شهید دوم و غیره آن. | ||
=منابع بحارالأنوار= | =منابع بحارالأنوار= | ||
پیرامون منابع نقل علامه مجلسی در بحار، | پیرامون منابع نقل علامه مجلسی در بحار، توضیحاتی در مقدمه کتاب آمده است. ایشان در فصل اول از مقدمه نام ۳۷۵ کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون «و غیره» و «و سایر آثاره» اشاره نموده است. این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده‌اند و شامل کتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، کلام، فلسفه و لغت می‌شوند. | ||
به خاطر اشتهار کتب اربعه علامه از | به خاطر اشتهار کتب اربعه علامه از آنها مطالب فراوانی نقل نکرده است. (به جز کافی که بیش از ۳۵۰۰ مورد به آن استناد شده، و‌الا مثلا از من لایحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد نقل دارد.) | ||
در بین منابع، به جز کتاب «شهاب الأخبار» بقیه کتب کاملا | در بین منابع، به جز کتاب «شهاب الأخبار» بقیه کتب کاملا شیعی است. (علامه مجلسی قاضی نعمان بن محمد صاحب دعائم الإسلام را هم شیعه می‌داند.) بیشترین ذکر علامه مجلسی از کتب اهل سنت به جهت تأیید یا توضیح روایات است یا برای رد روایات عامه. | ||
میزان استفاده علامه | میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف یکسان نیست. ایشان برای حدود ۸۰ منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص کرده که این کتب در حقیقت منابع اصلی بحار هستند. بعضی کتب مانند طب الرضا علیه‌السلام، توحید مفضل، مسائل علی بن جعفر علیه‌السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب أهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده‌اند. | ||
علامه به جز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است. | علامه به جز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است. | ||
علامه از | علامه از برخی منابع ذکر شده در ابتدای کتاب اصلا استفاده نکرده مانند کتابهای «جمل العلم والعمل» و «المقنع» سید مرتضی و «منتقی الجمان» و بسیاری از آثار ابن طاووس؛ (شاید علامه قصد استفاده از آنها را داشته اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این کار نشده است.) | ||
=اعتبار منابع کتاب= | =اعتبار منابع کتاب= | ||
علامه | علامه مجلسی با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های کتب آورده است. از جمله این که: | ||
بسیاری از این کتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است. برخی کتب چون احتجاج و غرر الحکم که اسناد روایات را حذف کرده‌اند چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده‌اند. | |||
از | از کتبی مانند عوالی اللآلی و تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنی را مخلوط کرده‌اند بسیار کم استفاده شده. روایات برخی کتب همچون کتاب قاضی نورالله شوشتری چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است. | ||
از | از کتابهای مصباح الشریعه و دیوان امام علی علیه‌السلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم علیه‌السلام کم است. | ||
علامه | علامه صحیح‌ترین و معتبرترین نسخه‌ها را در حد امکان به دست آورده، بنابراین شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار داده است. البته این به معنی قبول تمام روایات آن کتب نیست چنان که علامه نیز گاهی در «بیان» های خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد. | ||
=آثار پیرامون بحارالأنوار= | =آثار پیرامون بحارالأنوار= | ||
پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان | پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان دیگری صورت گرفته که شامل ترجمه‌های فراوان، تلخیص‌های متنوع، معجم‌های گوناگون و به شکل‌های مختلف و مستدرکاتی هستند. مهمترین و معروفترین اثری که پیرامون بحارالأنوار تاکنون تألیف شده، کتاب ارزشمند سفینة البحار است که توسط محدث کبیر حاج شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ هجری) تدوین شده است. | ||
همچنین | همچنین ترجمه‌های زیادی از بحار موجود است -گرچه برخی از این ترجمه‌ها از یک یا چند مجلد بحار به صورت پراکنده است- از جمله: | ||
ترجمه | ترجمه ای توسط یکی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر | ||
ترجمه | ترجمه ای با نام «عین الیقین» از حاج شیخ محمدتقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای ۱۳۳۲ هجری | ||
«کشف الأسرار» از سید اسماعیل | «کشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوی زنجانی | ||
«بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحار است. از سید | «بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحار است. از سید علی نقی فیض‌الاسلام متوفای ۱۴۰۶ هجری. (مترجم نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه) | ||
ترجمه | ترجمه برخی قسمت‌های بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه مجلسی. | ||
=چاپ‌های کتاب= | =چاپ‌های کتاب= | ||
کتاب بحارالأنوار اولین بار در ۲۵ جلد | کتاب بحارالأنوار اولین بار در ۲۵ جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی معروف به کمپانی است. | ||
چاپ دیگر این کتاب توسط دارالکتب الإسلامیه در ۱۱۰ جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است. | چاپ دیگر این کتاب توسط دارالکتب الإسلامیه در ۱۱۰ جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است. | ||
در یک چاپ از مؤسسه آل البیت | در یک چاپ از مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام که افست همان چاپ اسلامیه است. فهرست‌های بحار که جلد ۵۴ - ۵۶ بوده به آخر کتاب منتقل شده، بنابراین شماره مجلدات از ۵۴ به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است. | ||
=منابع= | =منابع= | ||
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، | مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم‌افزار معجم موضوعی بحارالانوار [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "بحارالانوار". | ||
گلشن ابرار، | گلشن ابرار، زندگی‌نامه علامه مجلسی از حسن ابراهیم زاده(ج 1، ص 249) در دسترس در اندیشه قم، بازیابی:25 آبان 1392. | ||
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بحارالانوار" از مهدی مطیع در دسترس در سایت تبیان، بازیابی:25 آبان 1392. | دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بحارالانوار" از مهدی مطیع در دسترس در سایت تبیان، بازیابی:25 آبان 1392. | ||
| خط ۱۵۵: | خط ۱۵۵: | ||
پایگاه اطلاع رسانی علامه محمد باقر مجلسی. | پایگاه اطلاع رسانی علامه محمد باقر مجلسی. | ||
[[رده: | [[رده:کتاب‌ها]] | ||
[[رده:کتابهای شیعه]] | |||
[[رده:کتابهای حدیثی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۲۶
بحارالانوار با نام کامل «بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام» از مهمترین کتابهای جامع حدیث شیعه است که توسط علامه مجلسی (م، ۱۱۱۰ ق) با همکاری گروهی از همکاران و شاگردان ایشان تدوین شده است. «بحارالأنوار» در حقیقت دائرة المعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام و... می‌باشد.
معرفی مؤلف
محمدباقر بن محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی (۱۰۳۷- ۱۱۱۰ ق)، مشهور به علامه مجلسی و مجلسی ثانی، فقیه، محدث، متکلم و شاعر متخلص به مشتاق، «شیخالاسلام» اصفهان و از دانشمندان بزرگ اواخر حکومت صفوی است. پدر او مولی محمدتقی (مجلسی بزرگ) یکی از مفاخر و بزرگان و اعلام شیعه بود. کتاب بحارالأنوار او، گسترده‌ترین کتاب حدیثی شیعه است که در طول چهل سال تدوین شده است. از دیگر آثار ایشان، حیاة القلوب و حلیة المتقین را می‌توان نام برد. از جمله اساتید ایشان، ملا‌صالح مازندرانی، فیض کاشانی، و ملا‌خلیل قزوینی ذکر شده است.
تاریخ تألیف
ابتدای نوشتن «بحار» در سال ۱۰۷۰ هجری بود و تا سال ۱۱۰۳ هجری ادامه یافت. البته مجلدات بحار به ترتیب تألیف نگشت. بلکه کاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال ۱۰۷۷ هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت. جلد دهم در سال ۱۰۷۹ هجری به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم کامل شده و جلد سوم نیز در سال ۱۰۸۰ به اتمام رسید. آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال ۱۱۰۳ هجری کامل گشت. (این ارقام مجلدات بر اساس ترتیب ۲۵ جلدی علامه است.)
ارزش و اعتبار کتاب
«بحارالأنوار» از عمده‌ترین و گسترده‌ترین جوامع حدیثی شیعه است که روایات کتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا کاملی جمع نموده است. علامه مجلسی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است.
علامه برای جمع‌آوری مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر کتاب را بدست آورده است. در این کتاب مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است.
مجلسی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب دقیقا رعایت شده است. در مجموع بحارالأنوار کتابخانه‌ای جامع از کتب و تألیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است.
انگیزه تألیف
مرحوم مجلسی پس از آموختن کتب روایی مشهور به دنبال کتب و مراجع دور افتاده رفت. این اصول به خاطر بی‌اعتنایی به آنها و توجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل کتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سال‌ها کسی سراغ آنها را نمی‌گرفت. علامه که اوضاع را چنین دید عده‌ای را برای یافتن این کتب به شهرها و کشورهای مختلف اسلامی گسیل داشت و با همت و پشتکار او مقدار زیادی از این کتب پیدا شد.
علامه مجلسی پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها نهایت سعی خویش را برای نسخه‌برداری و تکثیر این کتب نمود. به همین جهت است که هم اکنون نسخه‌های خطی فراوانی از کتب مختلف اسلامی از قرن ۱۱ و ۱۲ هجری در دست است. علامه شاگردان خود را نیز تشویق می‌کرد به طوری که مثلا از سید نعمتالله جزائری که از شاگردان مبرز علامه مجلسی است دهها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنساخ نموده است.
علامه مشکل مهمی در این کتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین کتاب‌ها و تنوع موضوعات بود به طوری که گاهی یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها کاری بسیار مشکل و خسته کننده می‌شد. از سویی بیم آن می‌رفت که پس از چند سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه‌های این کتب نابود گردد. به خاطر این مسائل بود که علامه مجلسی کمر همت بست تا «بحارالأنوار» را تألیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد.
از طرفی علامه همه چیز را در روایات و سنت نبوی و علوی می‌دید، لذا با آن که در علوم مختلف قدم برداشت و راه‌های گوناگون علمی را سپری نمود دوباره به سراغ اهل بیت علیهم‌السلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین می‌گوید: «من در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانش‌ها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تأمل در علم سودمند برای آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه وحی و روایات اهل بیت علیهم‌السلام بدست می‌آید...».
بدین سان علامه که علوم عقلی و نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هریک از آنها استادی توانمند بود وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار معصومین علیهم‌السلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آنها صرف کرد. علامه با این اقدام بی‌نظیر دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودی نجات داد.
شیوه بیان مطالب
کتاب بحارالأنوار به کتابهای متعدد تقسیم شده که هر موضوع کلی یک کتاب است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیر‌مجموعه هر باب کلی باب‌های جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصل‌هایی است که زیر‌مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متأثر از کتاب کافی است، البته تفاوت‌هایی هم در این بین دیده می‌شود. از جمله، علامه برخی ابواب و کتب را برای اولین بار مطرح کرده مانند «کتاب السماء والعالم» و تاریخ انبیاء و ائمه اطهار علیهم‌السلام.
در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و «مفاتیح الغیب» فخر رازی است.
پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذکر سند کامل و مأخذ نقل ذکر شده است. روایات تکراری از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتب گوناگون تذکر داده شده است.
در بسیاری موارد علامه مجلسی با عنوانی مانند «بیان» توضیحات و شرح‌هایی بر روایات زده که بسیار از حیث مطالب و موضوعات متنوع است، به طوری که جمع‌آوری این شرح‌ها و بیان‌ها خود چند جلد کتاب ارزشمند می‌شود.
آنچنان که از سخنان علامه روشن می‌شود، ایشان در ضمن تألیف بحار تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت «بیان» علامه در ۱۳ مجلد از بحار بسیار کم است و روشن است که علامه فرصت نوشتن آنها را پیدا نکرده است.
مجلسی روایاتی نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدیدی که بدست می‌آورد در کتابی مستقل به عنوان «مستدرک البحار» جمع نماید که متأسفانه اجل به او مهلت نداد.
لازم به ذکر است، علامه مجلسی برای اجرای چنین کار عظیمی از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخی منابع شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانی چون میرزا عبدالله افندی، میرمحمد صالح حسینی، ملا‌ذوالفقار، ملا‌محمد‌رضا، عبدالله بن نورالدین بحرینی، نعمتالله جزایری و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند.
تعداد و محتوای مجلدات بحارالانوار
بحارالأنوار توسط مؤلف در ۲۵ جلد تنظیم شد. البته به جهت طولانی شدن جلد ۱۵ این جلد به ۲ مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به ۲۶ رسید. دارالکتب‌الاسلامیه همین ۲۶ جلد را در ۱۱۰ جلد چاپ نموده که جلد ۵۴ - ۵۶ آن فهرست‌ها و آدرس‌های کتاب می‌باشد.
متأسفانه علامه مجلسی فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد ۱۵ تا پایان کتاب را نیافته است. (به جز جلد ۱۸ و ۲۲) این مجلدات توسط میرزا عبدالله افندی، صاحب ریاض العلماء که از شاگردان علامه بوده پاکنویس شده است. به همین خاطر شیوه نگارش این مجلدات با بقیه کتاب بسیار متفاوت است و برخی عناوین باب‌ها خالی است و روایتی در آنها دیده نمی‌شود. توضیحات و بیان‌های علامه نیز در این قسمت از کتاب کاهش چشمگیری دارد.
فهرست بحارالانوار
موضوعات مطرح شده در بحارالانوار (طبع قدیم) به ترتیب مجلدات آن به شرح زیر می‌باشد:
جلد اول: این جلد مشتمل بر ۴۰ باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر و مطالب سودمند می‌باشد.
جلد دوم: مشتمل بر ۳۱ باب شامل کتاب توحید و صفات خداوند و اسماء حسنای ذات الهی، توحید مفضل، رساله اهلیلجه.
جلد سوم: مشتمل بر ۵۹ باب شامل کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا، قدر، هدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبه، علل احکام، مقدمات مرگ و موخرات آن.
جلد چهارم: کتاب احتجاجات و مناظرات در ۸۳ باب.
جلد پنجم: احوال پیامبران و سرگذشت آنها در ۸۲ باب است.
جلد ششم: این جلد مشتمل بر ۷۲ باب، شامل احوال پیغمبر اکرم و جمعی از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه و چگونگی اعجاز قرآن، شرح حال ابوذر، سلمان، عمار، مقداد و برخی دیگر از بزرگان.
جلد هفتم: در مشترکات احوالات ائمه علیه‌السلام و شرایط امامت و چگونگی ولایت آنها و شئون غریبه و برتری آنها نسبت به پیغمبران سابق و ثواب دوستی آنها و فضیلت ذریه آن ذات مقدسه و پاره‌ای از مناظرات علماء در ۱۵۰ باب.
جلد هشتم: فتنه‌هایی که بعد از پیغمبر روی داد، سیرت خلفا و آنچه در روزگار آنها اتفاق افتاد، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، غارتگری معاویه از اطراف عراق، احوال بعضی از اصحاب امیرالمومنین، شرح قسمتی از اشعار منسوب به آن حضرت و شرح برخی از نامه‌های آن وجود مقدس در ۶۲ باب.
جلد نهم: احوال امیرالمومنین از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب پدر آن حضرت و ایمان او و گروهی از اصحاب امیرالمومنین و روایات وارده در امامت امامان دوازده گانه در ۱۲۸ باب.
جلد دهم: احوال حضرت فاطمه علیها السلام و امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام، خروج مختار و خونخواهی از قتله کربلا در ۵۰ باب.
جلد یازدهم: احوال ائمه چهارگانه بعد از امام حسین یعنی امام زین‌العابدین علیه‌السلام، امام محمد باقر علیه‌السلام، امام جعفر صادق علیه‌السلام، امام موسی کاظم علیه‌السلام و جماعتی از اصحاب و فرزندان آنها در ۴۶ باب.
جلد دوازدهم: شرح حال چهار امام قبل از امام منتظر یعنی امام رضا علیه‌السلام، امام محمد تقی علیه‌السلام، امام علی النقی علیه‌السلام، امام حسن عسکری علیه‌السلام. شرح حال بعضی از اصحاب آنها در ۳۹ باب.
جلد سیزدهم: احوال حجت منتظر عجل الله تعالی فرجه در ۳۶ باب.
جلد چهاردهم: آسمان و جهان (سماء و عالم) پیدایش آنها، اجزاء آنها مانند فلکیات، فرشتگان، جن، انسان، حیوان، عناصر، صید، طریق کشتار حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و تمام کتاب طب النبی و کتاب طب الرضا در۲۱۰ باب.
جلد پانزدهم: ایمان و کفر در سه بخش: ایمان و شرط آن و صفات مومنین و فضل آنها و فضل شیعه و اوصاف آنها. دوم: اخلاق حسنه و آنچه موجب نجات آدم از مهالک دنیاست. سوم: کفر و شعب آن و اخلاق رذیله که جمعا در ۱۰۸ باب آورده شده است.
جلد شانزدهم: در آداب و سنن، زینتها و تجملات، نظافت، سرمه کشیدن، استعمال عطریات، شب زنده داری، خواب، سفر، منهیات و گناهان کبیره در ۱۳۱ باب.
جلد هفدهم: مواعظ و حکم در ۷۳ باب.
جلد هجدهم: در دو بخش: طهارت که مشتمل بر شش باب است. و بخش دوم: صلاة در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحة العلة» شاذان بن جبرئیل قمی.
جلد نوزدهم: نیز در دو بخش: فضایل قرآن و آداب آن و ثواب و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانی در ۱۳۰ باب. بخش دوم: درباره ذکر و انواع آن و آداب دعا و شروط آن، حرزها، دعا برای دردها، صحیفه ادریس و غیره در ۱۳۱ باب.
جلد بیستم: زکات، خمس، صدقه، نماز، اعتکاف، اعمال سال در ۱۲۲ باب.
جلد بیست و یکم: حج، عمره، احوال شهر مدینه و غیره در ۸۴ باب.
جلد بیست و دوم: زیارتهایی که از ائمه معصومین نقل شده است در ۶۴ باب.
جلد بیست و سوم: عقود و ایقاعات در ۱۳۰ باب.
جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در ۴۸ باب.
جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان شیرازی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و شهید دوم و غیره آن.
منابع بحارالأنوار
پیرامون منابع نقل علامه مجلسی در بحار، توضیحاتی در مقدمه کتاب آمده است. ایشان در فصل اول از مقدمه نام ۳۷۵ کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون «و غیره» و «و سایر آثاره» اشاره نموده است. این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده‌اند و شامل کتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، کلام، فلسفه و لغت می‌شوند.
به خاطر اشتهار کتب اربعه علامه از آنها مطالب فراوانی نقل نکرده است. (به جز کافی که بیش از ۳۵۰۰ مورد به آن استناد شده، و‌الا مثلا از من لایحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد نقل دارد.)
در بین منابع، به جز کتاب «شهاب الأخبار» بقیه کتب کاملا شیعی است. (علامه مجلسی قاضی نعمان بن محمد صاحب دعائم الإسلام را هم شیعه می‌داند.) بیشترین ذکر علامه مجلسی از کتب اهل سنت به جهت تأیید یا توضیح روایات است یا برای رد روایات عامه.
میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف یکسان نیست. ایشان برای حدود ۸۰ منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص کرده که این کتب در حقیقت منابع اصلی بحار هستند. بعضی کتب مانند طب الرضا علیه‌السلام، توحید مفضل، مسائل علی بن جعفر علیه‌السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب أهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده‌اند.
علامه به جز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است.
علامه از برخی منابع ذکر شده در ابتدای کتاب اصلا استفاده نکرده مانند کتابهای «جمل العلم والعمل» و «المقنع» سید مرتضی و «منتقی الجمان» و بسیاری از آثار ابن طاووس؛ (شاید علامه قصد استفاده از آنها را داشته اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این کار نشده است.)
اعتبار منابع کتاب
علامه مجلسی با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های کتب آورده است. از جمله این که:
بسیاری از این کتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است. برخی کتب چون احتجاج و غرر الحکم که اسناد روایات را حذف کرده‌اند چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده‌اند.
از کتبی مانند عوالی اللآلی و تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنی را مخلوط کرده‌اند بسیار کم استفاده شده. روایات برخی کتب همچون کتاب قاضی نورالله شوشتری چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است.
از کتابهای مصباح الشریعه و دیوان امام علی علیه‌السلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم علیه‌السلام کم است.
علامه صحیح‌ترین و معتبرترین نسخه‌ها را در حد امکان به دست آورده، بنابراین شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار داده است. البته این به معنی قبول تمام روایات آن کتب نیست چنان که علامه نیز گاهی در «بیان» های خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد.
آثار پیرامون بحارالأنوار
پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان دیگری صورت گرفته که شامل ترجمه‌های فراوان، تلخیص‌های متنوع، معجم‌های گوناگون و به شکل‌های مختلف و مستدرکاتی هستند. مهمترین و معروفترین اثری که پیرامون بحارالأنوار تاکنون تألیف شده، کتاب ارزشمند سفینة البحار است که توسط محدث کبیر حاج شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ هجری) تدوین شده است.
همچنین ترجمه‌های زیادی از بحار موجود است -گرچه برخی از این ترجمه‌ها از یک یا چند مجلد بحار به صورت پراکنده است- از جمله:
ترجمه ای توسط یکی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر
ترجمه ای با نام «عین الیقین» از حاج شیخ محمدتقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای ۱۳۳۲ هجری
«کشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوی زنجانی
«بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحار است. از سید علی نقی فیض‌الاسلام متوفای ۱۴۰۶ هجری. (مترجم نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه)
ترجمه برخی قسمت‌های بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه مجلسی.
چاپ‌های کتاب
کتاب بحارالأنوار اولین بار در ۲۵ جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی معروف به کمپانی است.
چاپ دیگر این کتاب توسط دارالکتب الإسلامیه در ۱۱۰ جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است.
در یک چاپ از مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام که افست همان چاپ اسلامیه است. فهرست‌های بحار که جلد ۵۴ - ۵۶ بوده به آخر کتاب منتقل شده، بنابراین شماره مجلدات از ۵۴ به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است.
منابع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم‌افزار معجم موضوعی بحارالانوار [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "بحارالانوار".
گلشن ابرار، زندگی‌نامه علامه مجلسی از حسن ابراهیم زاده(ج 1، ص 249) در دسترس در اندیشه قم، بازیابی:25 آبان 1392.
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بحارالانوار" از مهدی مطیع در دسترس در سایت تبیان، بازیابی:25 آبان 1392.
پایگاه اطلاع رسانی علامه محمد باقر مجلسی.