اثنی عشریه
ىعشريه
اثنىعشريه يا دوازده اماميه پرجمعيتترين فرقههاى شيعه هستند كه معتقد به دوازده امامند كه از حضرت على (ع) آغاز مىشود و به محمد بن حسن مهدى آل محمّد (ص) ختم مىگردد. از همان آغاز ايشان را در مقابل سبعيه يا هفت اماميان اثنىعشريه خواندند. «1» ايشان در صحت شمار ائمه خود كه دوازده تن هستند به آيات قرآنى از قبيل:
«... وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً ...» (مائده/ 12) «وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً ...» (اعراف/ 160) «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً ...» (توبه/ 36) استناد مىجويند. «2»
اما برخى از ادله اماميه بر امامت خاندان عترت عبارت است از: 1- وجوب عصمت در امام: زيرا اگر امام معصوم نباشد اطمينان به وى در ابلاغ احكام سلب مىشود، بعلاوه ممكن است در امامت و زعامت مسلمين بر خلاف عدالت رفتار نمايد. 2- نصب امام به واسطه رفع فتنه و اختلاف است و چنانچه امام را مردم تعيين كنند اين اختلاف تشديد مىيابد. 3- امامت خلافت از خدا و رسول است كه قهرا بايد توسط خدا و رسول خدا خليفه تعيين شود. 4- سيره رسول اكرم در زمان حيات خود بر استخلاف و تعيين جانشين در موارد __________________________________________________
(1)- البته با توجه به رواياتى كه ذيل اين آيات از فريقين رسيده است.
(2)- نيز برواياتى از پيغمبر كه ائمه را بعد از در گذشت خود، دوازده نفر معرفى فرموده مانند عدد نقباء بنى اسرائيل.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 25
غيبت خود از مدينه بود، بنابراين چگونه مىشود، آن حضرت براى بعد از خود جانشين تعيين نكند. چنان كه در مبحث اماميه گفتيم شيعه اثنى عشرى معتقد به «نصّ جلى» هستند، يعنى كسانى كه قايل به «نص» و تعيين آشكار شدند و گويند رسول خدا (ص) به «نصّ جلى» در روز غدير خم حضرت على (ع) را به جانشينى خود برگزيدند و صريحا ايشان را به امامت امت تعيين فرمودند. «1» ايشان دلايل امامت حضرت على (ع) را بنا بر قرآن و سنت چنين بيان مىنمايند:
«إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» (مائده/ 55) يعنى، همانا ولى شما خداست و پيغمبر او و كسانى كه ايمان آوردند و نماز را بپاىدارند و زكات مىدهند، در حالى كه ركوع مىگذارند. «2» «... الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي ...» (مائده/ 3) يعنى،
امروز دين را بر شما كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم.
«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ...» (مائده/ 67) يعنى، اى پيغمبر برسان آنچه را كه به تو از سوى پروردگارت نازل شده و اگر چنين نكنى پيغام او را نرسانيده باشى، خداوند تو را از گزند مردم نگاه مىدارد.
و ديگر آيه: «... وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ ...» (التحريم/ 4) يعنى اگر عليه او همپشت شوند پس همانا خدا و جبرئيل و مؤمنان نيكوكار يار و ياور اويند. ديگر آيه مباهله است كه فرمود:
«... فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ». (آل عمران/ 61) يعنى، اى پيغمبر بگو بياييد تا پسران خود و پسران شما و زنانمان و زنان شما و خودهايمان و خودهايتان را بخوانيم، سپس زارى كنيم و نفرين خداى را بر دروغگويان بفرستيم.
گويند: مقصود همه اين آيات ولايت حضرت على (ع) است، همچنين به احاديثى از اين قبيل استناد مىنمايند:
«انت الخليفة من بعدى و انت وصيى و قاضى دينى»، يعنى تو پس از من جانشين منى، تو وصى و وامگذار من
__________________________________________________
(1)- كه در صحيح مسلم، و تفسير ثعلبى، و سنن ابى داوود، و سنن ترمذى، و در الجمع بين الصحيحين، و در مناقب ابن مغازلى ... آمده است.
(2)- اين آيت، صرف نظر از مورد آن كه پس از نصب على (ع) در غدير خم نازل شده است (رجوع شود به تفاسير) نص جلى نيست، همين طور آيه بلغ ما انزل من ربك، و آيه صالح المؤمنين، منتهى با ضميمه شأن نزول آيه و تفسير آن جزو مناقب على (ع) است نه ادله خاصه امامت.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 26
هستى «1». «و سلّموا عليه بامرة المؤمنين»، يعنى او را به اميرى مؤمنان سلام دهيد. «2» «و اقضاكم على»، بهترين قاضى در ميان شما حضرت على (ع) است. «و تعلّموا منه و لا تعلّموه، اسمعوا له و اطيعوه»، از او بياموزيد و به او نياموزيد. «و من كنت مولاه فعلىّ مولاه»، هر كه من مولاى او هستم على (ع) نيز مولاى اوست. «انت منّى بمنزلة هارون من موسى الّا انه لا نبى بعدى»، تو در نزد من مانند هارونى در پيش موسى، جز اين كه پيغمبرى بعد از تو نيست. ميراث ائمه: طرفداران «نصّ جلى» مىگويند كه: حضرت على (ع) پيش از آن كه به شهادت برسند «كتاب» و «سلاح» خود را به فرزند خود، امام حسن (ع) تحويل دادند و در حضور اهل بيت و بزرگان شيعه فرمودند: اى فرزندم، من را رسول اللّه (ص) فرمودند كه شما را وصى خود كنم و كتاب و سلاح خويش را همانطور كه پيغمبر (ص) به من عطا فرمودند به شما بسپارم. من را فرمودند كه به شما سفارش كنم كه هرگاه شما را دعوت حق فرارسد آنها را به حضرت حسين (ع) سپارى. سپس روى به حضرت حسين (ع) كرده گفت: پيغمبر خدا (ص) به شما سفارش كرده كه وديعه امامت را همچنان به فرزند خود حضرت على بن حسين (ع) سپارى و در باره حضرت على بن حسين (ع) فرمودند كه او نيز وديعه امامت را به فرزند خود حضرت محمد بن على (ع) سپارد. نام دوازده امام شيعه اثنىعشريه از اين قرار است: 1- امام على بن أبي طالب (ع) شهادت 40 ه. 2- امام حسن به على (ع) شهادت 49 ه 3- امام حسين بن على (ع) شهادت 61 ه 4- امام على بن حسين (ع) شهادت 95 ه 5- امام محمد باقر (ع) شهادت 115 ه 6- امام جعفر صادق (ع) شهادت 148 ه 7- امام موسى كاظم (ع) شهادت 183 ه 8- امام علىّ رضا (ع) شهادت 203 ه 9- امام محمد جواد (تقى) شهادت 220 ه 10- امام علىّ نقى (ع) شهادت 254 ه 11- امام حسن عسكرى (ع) شهادت 260 ه 12- امام محمد بن الحسن المهدى (عج) «آغاز غيبت كبرى 329 ه». ايشان امامان را مانند پيغمبر ملهم از جانب خدا مىدانند و مىگويند كه امام رياست عامّه دارد و مقام او مافوق بشر عادى است (-: اماميه) و از آن روزى __________________________________________________
(1)- در اين حديث كه معروف به حديث يوم الدار است، پيغمبر صريحا على (ع) را به عنوان خليفه و وصى خود تعيين فرمود. حديث «يوم الدار» در مسند ابن حنبل و مناقب مغازلى و تفسير ثعلبى ... آمده است.
(2)- كه پس از معرفى وى در غدير خم: (من كنت مولاه فهذا على مولاه)، مردم را وادار به سلام بر امارت و ولايت وى فرمود.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 27
كه خداوند آدم را آفريد، نور خود را در برگزيدگان خود از حضرت نوح، حضرت ابراهيم، حضرت موسى و حضرت عيسى گرفته تا به حضرت محمد (ص) خاتم انبياء سرايت داد. و از وى آن نور را به اوصياى او كه ائمه طاهرين (ع) باشند سريان داد، و همان نور و روح خدايى است كه در امام عصر (عج) تجلى مىكند و او را از سطح بشر عادى فراتر مىبرد، و وى را قادر مىسازد كه قرنها بلكه هزاران سال بىهيچ گزند و آزار و بدون ضعف و پيرى با بدن جسمانى كه در بشر عادى موجب كون و فساد است زندگى نمايد تا به امر خداوند از مكمن غيب ظهور فرمايد. به روايت «علّامه مجلسى» رنگ صورت آن حضرت عربى و گندمگون و جسمى يعقوبوار و بر گونه او خالى مانند كوكب درّى است. «1» ظهور قائم: شيعه اماميه «اثنىعشريه» معتقد است كه به قدرت خداوند و لطف او حضرت مهدى (عج) پس از بروز علايمى ظهور خواهد كرد، درحالىكه سن آن حضرت بين سى و چهل به نظر خواهد رسيد. محل ظهور آن حضرت را در «مكه» نوشتهاند و در بين «ركن و مقام»، مردم با آن حضرت بيعت مىكنند. از علايم ظهور حضرت مهدى (عج) نزول عيسى (ع) از آسمان است و وى «دجّال» را كه پيش از حضرت مهدى (عج) ظهور كرده است مىكشد و پشت سر آن حضرت نماز مىگزارد. در زمان حضرت مهدى «اصحاب كهف» از خواب چند هزارساله برمىخيزند و حضرت مهدى (عج) به ايشان درود مىگويد و آنان او را جواب مىگويند و بار ديگر به خواب عميق فرو مىروند و تا قيامت بر نمىخيزند. از ودايعى كه در نزد حضرت مهدى (عج) مىباشد تابوت سكينه حضرت موسى (ع) و نسخه صحيح اسفار تورات و انجيل است و چون آن حضرت آنها را به يهود و نصارى عرضه فرمايد ايشان مسلمان شوند. سپس حضرت عيسى (ع) به فرمان او صليب را مىشكند و خوك را مىكشد و كليساها را ويران مىكند و بعد از چهل سال مىميرد. حضرت مهدى (عج) دين راستين اسلام را اظهار مىفرمايد، و دنيا را پر از عدل و داد كند چنان كه از ظلم و جور پر شده باشد. درباره مدت خلافت آن حضرت اختلاف است و خلافت او را از هفت سال تا نه سال نوشتهاند و در بعضى اخبار بيست تا چهل سال آمده است. مبانى فقه اثنىعشريه: معمولا مسلمانان جهان قوانين و احكام شريعت اسلام را از دو منبع اصلى: قرآن، سنت، و منابع فرعى و تبعى: اجماع، قياس و استحسان و __________________________________________________
(1)- علامه مجلسى، بحار الانوار، ج 51/ 360، شيخ طوسى، الغيبه، ص 242، به نقل از كتاب شيعه در اسلام، علامه طباطبائى، ص 149.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 28
مصالح مرسله (در نزد سنيان) يا اجماع و عقل (در نزد شيعيان) استنباط مىكنند. شيعه اماميه اثنىعشريه قايل به جامعيت قرآن است كه بر حضرت محمد (ص) نازل شد بىكموبيش، و همين است كه ما بين الدفتين قرار دارد و در دست مسلمانها است و هر كه به عقيدهاى غير از اين معتقد باشد به خطا رفته است. سنت و احاديث رسول خدا در شيعه بايد از طريق عترت يا توسط روات ساير فرق كه مورد وثوقاند رسيده باشد، يعنى بايد سلسله روايات به ائمه اطهار برسد و اگر از طريق ديگر نقل شده باشد راويان آن از نظر شيعه مورد اعتماد باشند وگرنه ارزشى ندارد. از حضرت صادق (ع) روايت شده كه فرمود: احاديثى را كه از ما روايت مىكنند، اگر مطابق قرآن و سنت پيغمبر (ص) و شاهدى ديگر از احاديث نباشد باور نكنيد، زيرا كسانى مانند مغيرة بن سعيد كه از «غلاة» بودند گفتههاى ما را با اغراض خود درآميختند. مجموعه احاديث قديم شيعه را در چهار كتاب گردآورى كرده و كتب اربعه خواندند. اساس اين كتابها اخبارى است كه از ائمه (ع) رسيده و غالبا به امام محمّد باقر (ع) و حضرت صادق (ع) منتهى مىشود. در مجلس آن امامين همامين، بسيارى از روات حديث و بزرگان اسلام تلمّذ مىكردند و بر اثر درك محضر آن دو امام چهار صد رساله در شرايع اسلام نوشته شد كه آنها را اصول اربع مائه يعنى ريشههاى چهار صدگانه ناميدهاند. از آن زمان تا حدود سال سيصد هجرى كه تقريبا دويست سال باشد شيعيانى كه از حضور ائمه دور و يا به واسطه غيبت صغرى از امام غايب مهجور بودند به اين چهارصد رساله كه هر يك محتوى بابى از ابواب فقه شيعه بود عمل مىكردند. به قول شيخ مفيد محدثان اماميه از زمان حضرت على (ع) تا عهد امام حسن عسكرى (ع) چهار صد كتاب تأليف كرده بودند كه آنها را «اصول» مىخوانند تا اين كه در حدود سال سيصد هجرى ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى (متوفى 329 ه) كه از مردم كلين، قريهاى از قراى فشاپويه (جنوب شرقى تهران) است، بر مسند فقاهت نشست و با كمال دقت طى بيست سال توانست آن چهارصد رساله «اصل» را جمع نمايد و پنج مجلد، يكى در اصول دين و سه در فروع دين و يكى در مواعظ تبويب كرد، و هر يك را در چند كتاب و چند باب ترتيب داد و آن را «الكافى» نام نهاد. جمله اخبار «كافى» قريب 199، 16 حديث است و جمله كتبش سى و دو كتاب است. پس از كلينى، فقيهى ديگر به نام ابو جعفر محمد بن على بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق (متوفى
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 29
381 ه) مدفون در رى، بر اساس همين رسايل چهار صدگانه، كتاب «من لا يحضره الفقيه» را تأليف كرد كه جمله اخبار آن 5963 حديث است. پس از شيخ صدوق (عليه الرحمه) به فاصله چند سال ابو جعفر محمد بن حسن طوسى (385- 460 ه) ظهور كرد و بر اساس همين اصول چهار صدگانه دو كتاب معروف «الاستبصار فى ما اختلف من الاخبار» و «تهذيب الاحكام» را كه اولى مشتمل بر 5511 حديث است تأليف كرد. اما اجماع، سومين دليل از ادله فقه مسلمانان است كه شيعه و تمامى فرق اهل سنت اجمالا در سنديت آن اتفاق نظر دارند. اجماع در اصطلاح عبارت است از اتفاق علماى عصر، بر حكم شرعى نسبت به مسئلهاى كه حكم آن در كتاب و سنت نيامده باشد. چنانكه اشاره شد اجماع نزد شيعه نيز به عنوان يكى از «ادله اربعه» مورد استناد است. منتهى اهل سنت نفس اتفاق نظر اهل حل و عقد و مراجع نافذ الحكم را (باستناد روايت نبوى لا يجتمع امتى على خطا) «حجت» مىدانند «1» ولى اماميه اتفاقى را كه كاشف از قول معصوم باشد (يعنى امام داخل در مجمعين باشند)، ملاك عمل و حجت مىدانند. خلاصه علماى مذهب جعفرى گويند: اجماع عبارت است از اتفاق مجتهدين شيعه بر هر امرى شرعى به نحوى كه كاشف از قول معصوم باشد، بنابراين اجماع را از باب آن كه كاشف از قول معصوم است «حجت» دانند. چون شيعيان معتقدند هيچ عصرى خالى از «امام معصوم» نمىباشد و از باب «لطف» بر خدا واجب است كه هرگاه بندگانش بر خطا روند بوسيله امام آنان را راهنمايى فرمايد. پس اگر در مسألهاى «اجماع» كردند و قول خلافى هم اظهار نشد، دليل بر اين است كه معصوم راضى بوده و يا اصولا خود در ميان آنها وجود داشته و يا القاى اين مسأله از طرف معصوم شده است. امّا «قياس» كه چهارمين اصل از مصادر تشريع نزد اهل سنت و جماعت (غير از فرقه ظاهريه) به شمار مىرود، عمل به آن در شيعه ممنوع است، و به جاى آن اعتماد بر اصلى ديگر به نام «عقل» كردهاند. از حضرت صادق (ع) مروى است كه: «قياس» از دين من خارج است و اصحاب قياس از راه سنجش طلب علم كردهاند و به همين جهت از حقيقت دور افتادهاند، چه دين خدا با قياس درست __________________________________________________
(1)- هو اتفاق اهل الحل و العقد من امة محمد (نقل از رسائل شيخ انصارى)، منتهى بعضى فقط اجماع صحابه يا اجماع اهل مدينه را حجت دانستهاند.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 30
نمىآيد. در شيعه قاعده و اصلى است موسوم به قاعده ملازمه كه: «كلّ ما حكم به العقل حكم به الشرع» يعنى هر چيز كه عقل بدان حكم كند شرع نيز بدان حكم نمايد و بالعكس: «كل ما حكم به الشرع حكم به العقل»، يعنى هر چيز كه شرع بدان حكم نمايد عقل نيز بدان حكم نمايد. فقه جعفرى: منسوب به ششمين امام شيعه حضرت امام صادق (ع) است، چون دوره زندگانى آن حضرت مصادف با اواخر دوره بنى اميه و اوايل روزگار بنى عباس بود به سبب اختلافى كه امويان با عباسيان داشتند كمتر مزاحم شيعه اماميه مىشدند، مضافا بر اين كه عمر امام صادق (ع) بعد از امام على بن أبي طالب (ع) از ديگر ائمه (ع) طولانىتر بود. آن حضرت در مدّت دراز امامت خود موفق شد كه نظم و ترتيبى به وضع شيعه اماميه بدهند و فقه شيعه را تعليم فرمايند، از اين جهت آن حضرت را «حبر الامه»، يعنى دانشمند امت اسلام و «فقيه» آل محمد (ص) خواندهاند. بيشتر احاديث اعتقادى و فقهى شيعه از آن حضرت روايت شد و بدين سبب فقه شيعه را «فقه جعفرى» گفته و مذهب پيروان ايشان را «مذهب جعفرى» نام نهادهاند. در مجلس درس آن حضرت كه در مدينه تشكيل مىشد عدهاى از بزرگان اسلام حاضر مىشدند و از محضر آن بزرگوار درك فيض مىنمودند. از مشهورترين شاگردان امام زرارة بن اعين (متوفى در 150 ه) و محمد بن مسلم و ابو بصير و بريد بن معاويه عجلى و فضيل بن يسار و معروف بن خربوذ و جميل بن دراج و عبد اللّه بن مسكان و حماد بن عثمان ... بودند. مهمترين اختلاف شيعه با اهل سنت و جماعت درباره تعيين جانشين رسول خداست كه شيعيان اماميه آن را به «نصّ جلى و خفى» و اهل تسنن به اختيار امت مىدانند. به جز اين مسأله اساسى، اختلاف شيعه با سنى در بعض مدارك و ادله اجتهاد و نيز در پارهاى از قواعد اصول و فروع عبادات و معاملات و نكاح است. عمل به «قياس» در نزد شيعه اماميه حرام است ولى در نزد تمامى فرق اهل سنت (به جز خوارج و ظاهريه) مورد قبول مىباشد. در بيشتر مسائل فروع فقه، مذهب شيعه اماميه غالبا با يكى از مذاهب اربعه اهل سنت موافق است، ولى مسائلى نيز وجود دارد كه جزو منفردات اماميه است، گرچه در اكثر اين مسائل نيز يكى از فقهاى صحابه يا تابعين و اتباع، با شيعه موافقاند. حتى بعضى از علماى سنت و جماعت بدين سبب مذهب جعفرى را كنار مذاهب چهارگانه مذهب پنجم شناختهاند و از مسائل مورد اختلاف ايشان با سنت و جماعت «عقد متعه» يا زناشويى موقت و بعضى از مسائل «ارث» و غيره است.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 31
بعضى از اعتقادات خاص شيعه اماميه: اعتقادات خاص شيعه اماميه كه آنان را از اهل سنت و جماعت ممتاز مىسازد، «امامت و ولايت» حضرت على (ع) و اولاد او كه ائمه معصومين (ع) باشند و «عصمت» انبياء و امامان و «تقيه» و «بداء» و «متعه» است. درباره امامت و ولايت و عصمت در مبحث اماميه به تفصيل سخن گفتيم، در اينجا درباره تقيه و بداء و متعه و رجعت به اختصار چند سطرى مىنگاريم: تقيه، يعنى كتمان عقيده و تظاهر به كارى كه بر خلاف ميل باطنى شخص باشد. شرط تقيه در شيعه ترس بر جان و مال خود يا ديگر شيعيان است تا خود يا آنان را بدان وسيله از گزند دشمنان نگاه دارد. اصل تقيه در قرآن آمده است: «إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً». حضرت صادق (ع) فرمود: «التّقية دينى و دين آبائى» و نيز فرموده است: «من لا تقيّة له لا دين له». سبب به امر تقيه شيعيان از نظر اجتماعى آن بوده كه چون آن طايفه در روزگار ائمه در اقليت بودند و در صورت اظهار عقيده باطنى خويش بر غير اهل، مورد تعقيب و آزار معاندان قرار مىگرفتند از اين جهت براى حفظ جان و مال خود موظف بودند كه از اظهار عقايد باطنى خويش در مقابل مخالفان خوددارى كنند تا مورد سوء ظن قرار نگيرند. بر اثر به كار بستن شيوه «تقيه» بود كه شيعيان اماميه توانستند مذهب و آداب و رسوم خود را نگاه دارند و در مورد مقتضى يعنى در عصر آل بويه و صفويه به تشكيل دولتهاى شيعه موفق شوند. اما ديگر فرق شيعه از جمله «زيديه» كه در حفظ و صيانت خويش نمىكوشيدند و از اظهار علنى عقايد خود پروائى نداشتند چنانكه تاريخ نشان مىدهد همواره مورد تعقيب دشمنان قرار گرفتهاند و نتوانستهاند مانند شيعه اماميه دولتى مقتدر و مستقلى كه تاكنون در كشور جمهورى اسلامى ايران ادامه دارد تشكيل دهند. بداء: عبارت از اين اعتقاد است كه خداوند عالم مشيتش را بر حسب مصالحى تغيير مىدهد. به اعتقاد ايشان چون خداوند قادر مطلق است و به نصّ آيه: «يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ».
(رعد/ 39) بنابر مصالح كونيه هرگاه بخواهد امرى را مىتواند باطل سازد و به جاى آن امرى ديگر را برقرار نمايد. «بداء» در اين صورت به معنى نسخ است، چنان كه خداوند امامت اسماعيل بن جعفر با بنابر مصالح نسخ فرمود و درباره اسماعيل بداء حاصل شد، چنان كه حضرت صادق (ع) فرموده است: «ما بدا للّه فى شيء كما بدا للّه فى اسماعيل ابنى».
متعه: به ضم ميم به معنى تمتع و برخوردارى است و آن نكاح منقطع و موقت است كه در اصطلاح عوام شيعه آن را صيغه
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 32
گويند. در حليت متعه، شيعه اماميه به اين آيه: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً (نساء/ 24) در روايات وارده از اهل بيت و نقل بعض صحابه استناد كنند، علاوه بر آن، متعه در زمان رسول اكرم (ص) تجويز شده است و نسبت به ادعاى نهى و نسخ آن كه در خيبر يا حجة الوداع بوده ترديد است و همين ترديد موجب مىشود كه نهى از آن را «نهى تنزيهى» بدانيم نه «نهى تحريمى» كه موجب نسخ حكم حليت قبلى است. بعلاوه كه در شريعت همگانى و همه زمانى اسلام كه مصالح عباد در نظر گرفته شده است تشريع نكاح موقت و متعه مانع از زنا و فساد است. از شرايط «متعه» يكى آن است كه ذكر «مدت» ضمن عقد تمتع لازم است، پس اگر مدّت ذكر نگردد عقد باطل مىشود، به خلاف عقد دائم. دوم ذكر «مهر» در متعه لازم است، پس اگر مهر ذكر نگردد عقد باطل مىشود. سوم در عقد متعه ذكر هر شرط كه مخالف شرع و مجهول نباشد جايز است. چهارم اين كه در متعه طلاق نيست هر وقت مدت تمام شود يا شوهر باقى مدت را ببخشد متعه فسخ مىگردد. پنجم آن كه زن حق نفقه ندارد و ارث نمىبرد مگر اين كه در ضمن عقد شرط شده باشد. شيعه اماميه معتقدند كه متعه در زمان رسول خدا (ص) جايز بوده است و پس از او تا دوره خليفه دوم عمر بن الخطاب رواج داشته و عمر آن را منع كرده است. رجعت: به فتح راء اعتقاد شيعه است به بازگشتن بعضى از مردگان (ما حض الايمان و ما حض الكفر) و نيز بعض مظلومين پيش از قيامت و انتقام گرفتن آنان از ظالمين خود بدين معنى كه ايشان ديگرباره به دنيا بازمىگردند و زندگى را از سر مىگيرند و اين امر پس از ظهور حضرت مهدى (عج) واقع خواهد شد. درباره رجعت به آياتى از قرآن استدلال كنند و «اصحاب كهف» را كه پس از سيصد سال خواب، خداوند آنان را زنده كرد و به دنيا بازگردانيد مثال آورند. بعضى از اختلافات در اعمال مذهبى بين شيعيان و سنيان: اعمال مذهبى شيعه اماميه دوازده امامى فرق زيادى با اعمال مذهب سنى ندارد. روزه و حج «1» در هر دو يكى است، امّا در بعض مسائل نماز و آداب وضو اختلاف دارند و در اذان و اقامه؛ «اشهد انّ عليّا ولى اللّه» را تبركا (نه بعنوان جزء) و «حىّ على الصلاة» را جزو __________________________________________________
(1)- جز در طواف نساء كه شيعه لازم مىداند و اهل سنت خير، و جز در مورد حكم به جواز حج قران و افراد براى مردم دور از مكه (اهل آفاق) كه اهل سنت جايز مىشمارند و اماميه فقط حج تمتع را براى آنان روا مىدانند نه دو قسم ديگر (يعنى قران و افراد) را.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 33
فصول اذان و اقامه دانند. چهار سورهاى را كه در آن «آيه سجده» است در نماز نخوانند و فقاع را همچو مى حرام دانند و گوشت خر را مكروه شمرند. نكاح بىگواه را روا بينند امّا طلاق بىگواه عادل را روا ندانند و به ظاهر اين آيه احتجاج كنند:
«فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ ...» (طلاق/ 2) و گويند: خداى تعالى شاهد گرفتن بر طلاق را شرط كرد نه بر نكاح و سه طلاق را كه در يك مجلس دهند جايز ندانند و گويند: «الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسانٍ ...» (بقره/ 229) در نماز ميت پنج تكبير گويند و از اينگونه اختلافات جزئى در فروع بين ايشان و اهل سنت و جماعت بسيار است.
امّا اصول عقايد شيعيان توحيد و نبوت و معاد و عدل و امامت است. شيعه اماميه صفت عدالت «1» را ذاتى حضرت حق مىداند و مبناى آن را بر «عقل» مىشناسد نه بر مشيت، «امامت» اصل اساسى است كه شيعه را از سنّى جدا مىكند. بنابر اعتقاد شيعه، وحى يك صورت بيرونى و ظاهرى «2» دارد و يك جنبه درونى و باطنى كه پيغمبر (ص) اسلام از هر دو جنبه در حد كمال آگاهى داشت چه در آن واحد هم نبى بود و هم ولىّ. نبوت وظيفه ظاهرى پيغمبر يعنى رسانيدن وحى الهى به مردم بود و ولايت وظيفه باطنى يعنى آشكار ساختن معنى دين. با رحلت پيغمبر (ص) دوره پيامبرى به پايان رسيد امّا دوره «ولايت» در شخص امام ادامه يافت. امام كسى است كه وظيفه ولايت را بر عهده دارد و آن وظيفه به سه چيز تعلق مىگيرد: حكومت بر جامعه اسلامى، بيان مسائل فقهى و دينى و رهبرى روحانى كه مردم را به درك معانى باطن هدايت مىفرمايد. به دليل اين سه وظيفه الهى برگزيدن امام از طرف مردم جايز نيست، اين رهبر روحانى را بايد خداوند تعيين كند و او امام معصومى است كه ملهم از غيب بوده به رهبرى مردم مىپردازد. اما قطب رحاى عالم امكان و ضامن حفظ و بقاى شريعت است با اين همه حضرت مهدى (عج) از چشم ظاهر مردمان پنهان است و ظهور نخواهد كرد مگر در آخر الزمان. در نظر شيعه امام غايب ادامه شخصيت و بركت پيغمبر است و به وسيله او است كه قرآن محفوظ مىماند و بىظهور او حكومت دنيوى ناقص است، و تنها با ظهور دگرباره او است كه وضع كمال مطلوب مبتنى بر «عدل الهى» كه اسلام در تعاليم خود بر آن تكيه مىكند برقرار خواهد شد. __________________________________________________
(1)- ظاهرا عدالت صفت فعل است نه صفت ذات.
(2)- موضوع ظاهر وحى و باطن آن يا شريعت و طريقت و بقاى ولايت بعد از رسول اكرم از مقولات عرفان شيعه است نه معتقد همه شيعه.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 34
شيعه اماميه در ايران: مذهب شيعه اماميه اثنىعشريه تا پيش از صفويه در ايران غير رسمى بود و مذهب اقليت به شمار مىرفت. كوشش سلاطين آل بويه كه در قرن چهارم هجرى بر بعضى از ولايات ايران فرمانروايى داشتند و معتقد به مذهب شيعه اماميه بودند و در رسمى ساختن آن مذهب به علت مخالفت خلفاى بغداد كه نفوذ دينى و سياسى بسيار در ايران داشتند به جايى نرسيد. بعد از سقوط خلافت بغداد به دست هلاكوى مغول در 656 هجرى، يكى از ايلخانان مغول به نام سلطان محمد خدابنده موقتا مذهب شيعه اماميه را پذيرفت و در سكه و خطبه نام ائمه شيعه را نقش و ذكر نمود، ولى باز رسمى شدن آن مذهب عقيم ماند. ليكن شيعه در پرده دامنه نفوذ خود را بين مردم شهرهاى ايران هر روز گستردهتر مىساخت تا اين كه خانوادهاى شيعى مذهب به نام سربداران در اواسط قرن هشتم هجرى توانست كه حكومتى اثنى عشرى در شهر سبزوار كه اكثر مردم آن شيعه بودند تأسيس نمايند و نيز سادات مرعشى حكومت شيعى در مازندران تشكيل دادند. جهانشاه از شاهان قراقويونلو كه در قرن نهم هجرى در آذربايجان حكومت مىكردند به شيعه بودن خود افتخار مىنمود. پيش از ظهور صفويه بعضى از شهرهاى ايران چون قم و كاشان و سبزوار معروف به شهرهاى شيعهنشين بودند و اكثر مردم آنها به آن مذهب اعتقاد داشتند. شاه اسماعيل صفوى كه به دست عدّهاى از صوفيان قزلباش كه مذهب شيعه داشتند روى كار آمده بود و در سال نهصد و هفت هجرى بر تخت سلطنت ايران جلوس كرد و علىرغم سلطان سليم پادشاه نيرومند عثمانى كه به بهانه ادعاى خلافت اسلام قصد حكومت بر مسلمانان ايران و بلعيدن اين كشور را داشت، از همان آغاز پادشاهى رسميت مذهب شيعه را به جاى طريق سنت و جماعت اعلام نمود و اعلاى لواى اين مذهب را سياست دولت خود قرار داد و گفتن «اشهد ان عليا ولى اللّه» و «حى على خير العمل» را در اذان و اقامه عملى ساخت. اكثر سنيان ايران كه از بيم شمشير شاه اسماعيل چارهاى جز تسليم نداشتند طوعا يا كرها آن مذهب را پذيرفتند و در اندك مدتى مذهب شيعه اثنى عشرى بيشتر ولايات ايران را فرا گرفت و از آن زمان تا كنون كه قريب پانصد سال مىگذرد شيعه جعفرى اثنى عشرى مذهب رسمى دولت و ملّت ايران است. صفويه پس از رسميت دادن مذهب شيعه اثنى عشرى براى اين كه معارف جديدى جانشين معارف قديم سنّى كرده باشند در صدد برآمدند كه فقهايى را از جبل لبنان كه در آن روزگار مهد معارف شيعه بود و يا از احساء و بحرين كه در ساحل غربى خليج
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 35
فارس قرار داشت براى تعليم و تتبع فقه و كلام شيعه به ايران دعوت كنند و علمايى چون شيخ حرّ و بهاء الدّين عاملى به ايران روى نهادند و امثال علامه مجلسى از شاگردان ايشان به شمار مىروند. اصل الشيعة و اصولها، ص 190- 192. اوائل المقالات فى المذاهب و المختارات. بيان الاديان، ص 40- 44. تذكرة الائمه، محمد باقر مجلسى، ص 156، 178. دايرة المعارف الاسلاميه، ج 1، مادّه اثنىعشريه. سرمايه ايمان، ص 98- 114. شرح عقايد الصدوق او تصحيح الاعتقاد. الشيعة و الرجعه. عقيده الشيعة الاماميه، ص 111، 123، 129، 187. الغيبه، شيخ طوسى، ص 256- 258. كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، (ترجمه)، ص 542- 552. المهدى، ص 7- 10، 144- 126. المهدية فى الاسلام. النافع يوم الحشر فى شرح باب الحادى عشر. نجم الثاقب در احوالات امام غايب. النكت الاعتقاديه، در باب ششم تاريخ مذاهب الاسلام. .VIemotE .N malsI'Ledei depolcycnE .17 .291 -289 .hiri'ahsA ,anhtI