روسیه

نام کشور

نام کشور	روسیه
تعداد جمعیت	١۴۸ میلیون نفر
دین و یا مذاهب اسلامی	مسیحی ارتدوکس
زبان رسمی	روسی
جریانات فعال دینی - مذهبی	حدود 10 جنبش فعال دینی - مذهبی
نظام حکومتی	جمهوری پارلمانی چند حزبی مشروطه فدرال
واحد پول	روبل
چهره های (دینی، سیاسی) شاخص	پوتین - طلعت تاج الدین - راویل عین الدین

روسیه مدخلی است که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی به نگارش در آمده است. مدخل روسیه ذیل موضوع کلان پروژه معرفی جریانات جهان اسلام می گنجد. هدف از آشنایی با کشور روسیه که یکی از کشورهای مهم دارای جمعیت مسلمان و موثر در جهان محسوب می شود، اولا: آشنایی نسبتا جامع بااین کشور و ثانیا: ایجاد منبع و مرجعیت در زمینه مذکور جهت شناخت کیفیت تعامل با مهم ترین جریانات دینی - مذهبی آنجا می باشد. از دیگر اهداف این پروژه ایجاد شناختی عمیق تر نسبت به عمده جریانات موجود در این کشورها به صورت تخصصی برای مراکزی است که جهت فعالیت هایشان به چنین دانش میان مذهبی ای نیاز دارند. در مقاله پیش رو اطلاعاتی در زمینه های زیر از کشور روسیه ارائه گردیده است: موقعیت جغرافیائی، جمعیت، فرهنگ وزبان، اقتصاد، دین و...

پایتخت روسیه

پایتخت روسیه شهر مسکو است که در غرب و بخش اروپایی کشور واقع شده و بزرگترین شهر اروپا می باشد. شهر مسکو بزرگترین مرکز علمی و آموزش عالی در روسیه می باشد که بیش از 80 دانشگاه و مرکز آموزش عالی در آن فعالیت می نمایند. مسکو با جمعیتی بالغ بر 15 میلیون نفر مساحتی بیش از یک‌هزار کیلومتر مربع دارد.

مناطق اقتصادی روسیه

فدراسیون روسیه به ۱۲ منطقه اقتصادی تقسیم میشود که هر یک از واحدهای فدرال در داخل یکی از آنها قرار میگیرد. مناطق اقتصادی به منظور سهولت در برنامه ریزیهای اقتصادی و بررسیهای آماری به تقسیمات کشوری فدراسیون روسیه افزوده شده اند.

شهرهای مهم روسیه

مسکو
مسکو پایتخت و پرجمعیت ترین شهر كشور روسیه است. این شهر با جمعیتی بیش از ۱۳ میلیون نفر، بزرگترین شهر در قاره اروپا و یازدهمین شهر پرجمعیت در جهان است. مسکو شهر زیبایی است که با تاریخ و فرهنگ این کشور بطور شگفت انگیزی عجین شده است ، شهری که آن‌را با گنبد‌های رنگارنگ و منحصر به فرد، در کنار میدان سرخ ، کاخ بزرگ کرملین و موزه های دیدنی و متنوع میتوان شناخت.
سن پترزبورگ
شهر سن پترزبورگ پس از مسکو دومین شهر بزرگ روسیه می‌ باشد که در شمال‌ غرب این کشور واقع شده‌ است و همچنین پرجمعیت ‌ترین شهر اروپا پس از لندن پاریس و مسکو است. سن پترزبورگ شهری است که برای سالیان طولانی پاتیخت کشور روسیه بوده است، این شهر با توجه به ویژگی‌هایی که دارد به خوبی توانسته خود را از زیر سایه‌‌ی پایتخت کنونی روسیه یعنی شهر مسکو بیرون آورده و به عنوان یکی از شهرهای مهم کشور روسیه مطرح است .
با اطمينان مي شود گفت در هيچ يک از شهرهای جهان اين همه ديوار و نرده ی آهنی شگفت انگيز و با ابهت وجود ندارد، پيچ و خم های سياه آن ها با منظره شهر اجين شده است. در اين شهر که روی چند جزيره مصب رود نوا (NEVA) ساخته شده است.
قازان
کازان پایتخت جمهوری تاتارستان در فدراسیون روسیه است که براساس سرشماری ۲۰۱۰ روسیه با ۱٬۱۴۳٬۵۳۵ نفر جمعیت، هشتمین شهر پرجمعیت و یکی از مهمترین شهرهای روسیه به شمار میرود.

جغرافیای روسیه

کشور فدراسیون روسیه که پهناورترین کشور جهان بشمار می‌رود، در منطقه اورآسیا قرار داشته و بطور دقیق‌تر در شمال قاره آسیا و شرق قاره اروپا گسترده شده است. این کشور وسیع با 14 کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی داشته و با سه اقیانوس (اطلس، آرام و منجمد شمالی) و همچنین با دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک ارتباط آبی دارد.
رشته کوه‌های اورال و همچنین رودخانه بزرگ اورال دو بخش آسیایی و اروپایی خاک روسیه را از یکدیگر جدا می‌کند. البته اگرچه 65 درصد خاک این کشور در بخش آسیایی قرار دارد، ولی تنها 28 درصد مردم روسیه در این نواحی زندگی می کنند.
روسیه یک دهم کل خشکی‌های زمین را به خود اختصاص داده است. برای مقایسه بزرگی روسیه باید یادآور شد: مساحت نزدیک به دو برابر مساحت کشورهای بزرگی مانند کانادا، چین یا ایالات متحده آمریکا و بیشتر از نصف کل وسعت قاره آفریقا است.

همسایگان روسیه

در جنوب شرق(آسیا): کره شمالی، چین، مغولستان، و قزاقستان در جنوب غربی (قفقاز): جمهوری آذربایجان و گرجستان در غرب (اروپا): اوکراین، بلاروس، لتونی، استونی، فنلاند، و نروژ؛ و در بخش جدامانده کالینینگراد با کشورهای لیتوانی و لهستان.

تقسیمات کشوری روسیه

تقسیمات کشوری فدراسیون روسیه نسبتاً پیچیده و تا حد قابل توجهی متفاوت از دیگر کشورهاست. روسیه یک کشور فدرال است و تقسیمات کشوری آن برگرفته از تقسیمات اتحاد جماهیر شوروی می باشد.
روسیه با وسعتی بالغ بر ۱۷٬۰۷۵٬۴۰۰ کیلومترمربع پهناورترین کشور جهان است.
وسعت این کشور کمتر از دو برابر مساحت کانادا یا چین یا ایالات متحده آمریکا و بیشتر از یک دوم مساحت قاره آفریقا است. این کشور در عرض های بالای جغرافیایی واقع شدهاست. بیشتر مناطق این کشور سردسیر و کم بارش است، به همین دلیل بیشتر مناطق آن (به ویژه سیبری) خالی از سکنه بوده و کشاورزی در این مناطق میسر نیست.

جمعیت و اقوام روسیه

روسیه، با حدود 144.5 میلیون نفر (در سال ۲۰۱۷)، نهمین کشور پرجمعیت دنیاست. تراکم جمعیت روسیه ۸٫۴ نفر در هر کیلومتر مربع است که از پایین ترین نرخهای تراکم جمعیت در جهان می باشد. شایان ذکر است که نرخ رشد جمعیت در این کشور منفی می باشد.
بخش عمدۀ جمعیت روسیه در غرب این کشور (بخش اروپایی) زندگی میکنند.
بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۰، حدود ۸۱ درصد از مردم این کشور روس هستند. در مجموع ۱۶۰ قوم در این کشور زندگی میکنند.
تاتار ها ۳٫۹۹ درصد جمعیت روسیه را تشکیل میدهند و بزرگترین اقلیت قومی این کشور محسوب میشوند. اقوام اوکراینی، چوواش، باشگیر یا باشقیرها، چچنی و ارمنی نیز هر یک بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارند و قفقازی ها، بلاروسها، آسیها، آذربایجانیها و قزاقها از دیگر اقوام پرجمعیت روسیه هستند.

زبان و گویش روسیه

روسی زبان رسمی فدراسیون روسیه است. علاوه بر زبان روسی ۲۷ زبان رسمی دیگر نیز در جمهوریها و مناطق خودگردان این کشور وجود دارد. روسیه کشوری فدرال با تقسیمات کشوری پیچیده بوده و شامل ۸۳ واحد فدرال از جمله ۲۱ جمهوری خودگردان میشود.
زبان روسی پرگویشور ترین زبان اروپا بوده، و از میان زبانهای اسلاوی، دارای بیشترین پراکندگی گویشوران می باشد.
این زبان در اروپای شرقی و شمال شرق آسیا، و به ویژه در روسیه و سایر کشورهای تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی سابق، مورد استفاده قرار می گیرد.
روسی زبان مادری حدود ۱۴۵ میلیون نفر بوده و ۱۱۰ میلیون نفر آن را به عنوان زبان دوم می دانند. با این حساب این زبان هشتمین زبان پر گویشور جهان محسوب می شود. روسی یکی از زبانهای رسمی کشورهای بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، و جمهوری خودمختار کریمه، و همچنین یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل متحد است.
زبان روسی با خط سیریلیک نوشته و خوانده میشود.

دین و مذهب در روسیه

اکثريت مردم فدراسيون روسيه پيرو دين مسيحيت هستند، اما اديان اسلام، يهودی و بودایی نيز دارای طرفداران زيادی هستند که در اين ميان اسلام دومين دين در روسيه شناخته شده است.
در سال 1997 قانون بحث انگيزی در مورد اديان در مجلس روسيه به تصويب رسيد که براساس آنها تنها اديانی در روسيه اجازه فعاليت دارند که حداقل پانزده سال در فدراسيون روسيه، پايه گذاری شده باشد. کليسای ارتدوکس روسيه، اسلام، بودایی و يهودی و بعضی شاخه‌های مذهب مسيحی، با اين قانون مطابقت داشتند.
در سال 1998 اعلام شد، کارگران بيگانه‌ای که دارای مذهب غيرقانونی هستند فقط می‌توانند حداکثر به مدت سه ماه در روسيه اقامت نمايند.

تاریخچه روسیه

روسیه پهناورترین کشور جهان است و یکی از قدرتمندترین اقتصادهای جهان می‌باشد.
این کشور در شرق اروپا و شمال آسیا واقع شده است. این کشور با ۱۷ میلیون و ۷۵ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع وسعت به تنهایی بیش از ۷۶ درصد خاک اتحاد جماهیر شوروی سابق را تشکیل می‌دهد و در حال حاضر با اشغال حدود ۵/١١ درصد خشکی‌های کره زمین، بزرگ‌ترین کشور جهان محسوب می‌شود.
جمعیت روسیه ١۴۸ میلیون نفر بوده و بیش ار ۱۰۰ ملیت و قوم در روسیه زندگی می‌کنند. زبان روسی زبان رسمی بوده و اکثر مردم روسیه تابع کلیسای ارتودکسند. روسیه ۲١ جمهوری خود مختار، ۴۹ استان و ۲ شهر برزگ مسکو و سن پطرزبورگ را دارد که به تناوب هر یک پایتخت بوده‌اند.

مسيحيت

گسترش دولت روس همواره با توسعه کليساي ارتدوکس همراه بوده است به طوری که لشکريان روس به ويژه در قرون 18 و 19 بارها و پس از تسخير سرزمين‌های جديد از جمله قفقاز و آسيای مرکزی با احداث کليسا بر حوزه نفوذ کليسای ارتدوکس می‌افزودند.

کمونیست در روسیه

بعد از روي کار آمدن کمونيست ها تعقيب کليسای ارتدوکس به ويژه در سال های 1930 و نابودی فيزيکی کشيش ها شدت يافت.
در زمان جنگ جهانی دوم از شدت اين سنت ها کاسته شد و در سال های بعد آن کليسا به طور کامل به خدمت دولت درآمد.
در سال های 1960 و در زمان خروشچف، چون کليسا با روند کمونيزم شدن سازگار نبود دوباره حمله به کليساها شروع شد و کليساهای زيادی بسته شد.
در زمان برژنف روابط دولت و کليسا رسمی بود ولی مستقل نبود. در زمان حکومت گورباچف در سال 1988 هزارمين سالگرد پيوستن به مسيحيت جشن گرفته شد و از اين به بعد دوره جديد کليسایی در روسيه آغاز گشت.
کليسای ارتدوکس روسيه، سازمان مذهبی اصلی در روسيه است که در مناطق مختلف روسيه و در جامعه مشترک المنافع کشورهای خارجی 123 حوزه سقفی دارد و بيش از 19000 جمعت کليسایی و بنای کليسایی، حدود 480 دير و صومعه، بيش از 150 نفر اسقف ارشد، 17500 نفر کشيش و 2300 نفر از درجات پايين تر کليسایی و همچنين از سال 1990 الکسی دوم، پانزدهمين اسقف اعظم (پاتريک) و تاريخ کليسا همراه با ينود مقدس (هيات رئيسه اسقف ها) امور کليسایی را اداره مي کند.

اسلام در روسیه

اسلام و مسلمانان در قلمرو پهناور روسیه از زمان پیدایش آن تا کنون فرازونشیب‌ها و گاهی حوادث خونین را تجربه کرده‌اند.
اسلام در سال ۹۸۶ میلادی در بلغار سواحل دریای والگای تاتارستان توسط خان الموش، دین رسمی اعلام گردید.
بعد از آن، او سفرای خود را به دربار ولادیمیر اول؛ شهزاده کیف «۹۰۸ تا ۱۰۱۵» فرستاد و پیشنهاد پذیریش اسلام را نمود.
در آن زمان مذهب ابتدایی روسیه و اسلاوهای شرقی، پرستش ارواح نیاکان و نیروهای طبیعت بود. ولادیمیر اول به فکر دستیابی به یک دین بود. او نمایندگان خود را جهت تحقیق و معلومات درباره اسلام و سایر ادیان در نقاط مختلف می‌گمارد.
پادشاه روسیه به دلیل منع شراب در اسلام، آیین مسیحیت را اختیار می‌کند و در سال ۹۸۸ مسیحیت را در روسیه رسمیت می‌بخشد.

تراکم جمعیتی مسلمانان

مسلمانان بيشتر در قفقاز شمالي، تاتارستان، باشقیرستان، اودموريتا، چواشيا، جمهوري ماری، سيبری، استان هاي اوميانوف، پنزا، سامارا، شاراتوف، آستاراخان، پرم، چليا بينسک، نيژنی نوگورد، و شهرهای مسکو، سن پترزبورگ و قاسموف ساکن هستند. مسلمانان اين مناطق پيرو مذهب شناخته شده تسنن و تشيع مي باشند.
بیش از 20 قوم بومی مسلمان در محدوده روسیه زندگی می کنند. مفهوم بومی بودن در اینجا کاملاً قراردادی است و از آن جهت به کار می رود که یاریگر ما در این شرح تاریخی باشد. ما قصد نداریم جامعه واحد مسلمان روسیه را به ساکنان بومی و غیربومی تقسیم کنیم. بعلاوه بسیاری از مردم مسلمان کشورهای تازه استقلال یافته (آبخازی ها، آذربایجانی ها، قزاق ها، قرقیزها، ازبک ها، تاجیک ها، ترکمن ها و ...) بیش از 100 سال است که در محدوده روسیه کنونی زندگی می کنند؛ اما این مردم سرزمین نژادی خود را آنسوی مرزهای روسیه دارند؛ بنابراین در اینجا به ایشان نخواهیم پرداخت.
تعداد سني ها در روسیه بيشتر است و پيروان مذهب تسنن از مکاتب فقهی مختلفی مانند حنفی و شافعی تشکيل شده‌اند و شيعيان را عموماً آذربايجانی‌ها و تالش‌ها تشکيل می‌دهند.
تعداد شيعيان روسيه به دو ميليون نفر مي رسد، از اين تعداد حدود سيصدهزار نفر در مسکو زندگی می‌کنند که قبلاً سازماندهی درستی نداشتند.
از چند سال قبل جمهوری اسلامی ايران تلاش وسيعی را در هدايت و روشنفکری شيعيان آغاز کرده که اعزام گروه های متعدد داوطلب و علاقمند به تحصيل علوم دينی، به مرکز جهانی علوم اسلامی واقع در قم، دانشگاه مذاهب، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و افتتاح کلاس های درس قرآن و معارف اسلامی در مسجد شهدای مسکو که پس از کالج عالی مسکو دومين محل آموزش درس های اسلامی در آن شهر است از جمله اين فعاليت به شمار می‌رود.

سرشماری مسلمانان روسیه

سرشماری سال 2002 میلادی، نشان می داد حدود چهارده و نیم میلیون مسلمان قومی در روسیه زندگی می کنند. اما در سال 2015 میلادی شمار آنان بیش از شانزده میلیون است. اگر کارگران مهاجر اهل آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان را هم بیفزاییم رقم نهایی به بیست میلیون خواهد رسید. بیست میلیون همان عددی است که روحانیون مسلمان و سیاستمداران روس از جمله پوتین معمولاً به آن استناد می کنند.
قره چای‌ها
این گروه از اقوام قدیمی ترک و کوه نشین قفقاز شمالی بودند که مانند بالکارها به زبان قره چایی- بالکاری صحبت می کردند. جمعیت قره چاییان در روسیه 192 هزار نفر است که 169 هزار نفر از آنها در قره چای- چرکس زندگی می کنند. به این ترتیب 5/38 درصد جمهوری قره چای- چرکس را نژاد قره چایی تشکیل می دهد که پرجمعیت ترین قوم این جمهوری به حساب می آید. دین این مردم اسلام و مذهب ایشان سنی است. البته در میان این جمعیت نیز بین 5 تا 10 هزار نفر از شیعیان اسمائیلی هستند و از تعداد شیعیان اثنی عشری در این منطقه اطلاعی در دست نمی باشد.

مهاجران مسلمان آسیای میانه‌ای
مهاجران مسلمان آسياي ميانه،آذربایجانی ها، ازبك‌ها، تاجيك‌ها، قرقيزها و تركمن‌‌ها بخش عمده اعضاي آن را تشكيل مي‌دهند. آنها عمدتاً پيرو مذهب حنفي تسنن هستند ولي در ميان ازبك‌‌ها و تاجيكها پيروان وهابيت كم نيستند. بخش قابل توجه تاجيك‌هاي پامير به جريان شیعیان اسماعيلي تعلق دارند.این مهاجران عمدتاً ساكن شهرها مي‌شوند. مهاجران از ازبكستان و تاجيكستان به بركت يكپارچگي و سطح بالاي ديانت خود، در زندگي مسلمانان شهر‌نشين نفوذ زيادي كرده و گاهي به مقامات رهبري مي‌رسند. مسلمان آسياي ميانه و مسلمانان شمال قفقاز باعث نزديكي روابط آنها مي‌شود چرا كه دو گروه براي پيدا كردن نان و روزي يا نجات از جنگ و بي‌ثباتي سياسي روستاهاي خود را ترك كرده‌اند. 7% مسلمانان روسيه (حدود 950 هزار نفر) از مهاجران آسياي ميانه محسوب شوند. آنها در هيچ يك از مناطق كشور اكثريت را تشكيل نمي‌دهند ولي در حوزه‌هاي فدرال مركزي، سيبري و خاور دور ميزان آنها از ساير مناطق 6-4 برابر بيشتر است و آنها بخش قابل توجه مسلمانان دين‌دار را تشكيل مي‌دهند.

مهاجران مسلمان خارجی
جمعيت عربها، ترك‌ها، كردها، فارس‌‌ها و پشتون‌ها، كوچكترين گروه مسلمانان روسيه را تشكيل مي‌دهند كه مي‌توان آنها را «امت خارجي» دانست. اين جمعيت فرا منطقه‌اي مسلمانان، چندين قومي و چندين مذهبي است ولي عرب‌هايي كه عمدتاً اهل تسنن هستند، در اين گروه از همه فعال‌ترند. عرب‌ها به علت تسلط مادرزادي به زبان عربي و سطح بالاي ديانت اغلب توسط مسلمانان روسيه به عنوان استادان مباني اسلام، كتابت و فرهنگ اسلامي جلب مي‌شوند و بخش قابل توجه استادان مدارس اسلامي را تشكيل مي‌دهند. آنها در بعضي مناطق حتي توانستند به مقامات عالي روحاني برسند 1% مسلمانان روسيه (140 هزار نفر) مسلمانان خارجي را تشكيل مي‌دهند. اعضاي مسلمانان خارجي كه تعدادشان نسبتاً كم است، در هيچ يك از مناطق فرمانروايي نمي‌كنند ولي در زندگي بعضي جوامع اسلامي نفوذ زيادي دارند. به عنوان مثال يك فلسطيني به نام وسام بردويل رئيس اداره روحانيت مسلمانان جمهوري كارليا مي‌باشد. سهم اين جمعيت فرا منطقه‌اي به ويژه در حوزه فدرال مركزي (4%) و در حوزه‌هاي شمال غربي و جنوبي (هر يك 1.5%) زياد است. از این تعداد شاید حدود 20 تا 30 هزار نفر، شامل شیعیان اثنی عشری می باشند که از کشور های عربی و ایران به روسیه مهاجرت کرده و یا برای کار و تحصیل در روسیه ساکن هستند.

آذربایجانیهای روسیه
بیش از 620 هزار آذربایجانی مسلمان در خاک روسیه کنونی به سر می برند. در شهرهای مرکزی بیش از 160 هزار، در کناره های رود ولگا بیش از 85 هزار و در اورال بیش از 66 هزار آذربایجانی سرشماری شده اند. بیشتر اینها مسلمانان شیعه مذهب هستند. افزایش تعداد این قوم در روسیه بعد از بحرانهای اقتصادی در داخل کشور آذربایجان صورت گرفت. آذربایجانیهای روسیه روابط ناگسستنی با قوم و خویشهای خود دارند و از لحاظ مالی به آنها مرتب کمک می رسانند. روابط خانوادگی در بین آذربایجانیها خیلی قوی‌تر از دیگر مسلمانان شمال قفقاز است.جامعه شناسان از افت شمار مهاجران آذربایجانی در چندسال اخیر به خاک روسیه گزارش داده اند و تأکید کرده اند که آنها که به روسیه می آیند به دنبال خویشاوندانی می آیند که سالها قبل مهاجرت کرده اند. تحقیقات جامعه شناسی روشن کرده است که داغستانیها و آذربایجانیها مردمی اند که هیچ وقت با روسها نمی آمیزند و در دایره همزبانان و همکیشان خود زندگی می کنند.

آوارها، دارگین ها، کومیک ها و...
بخش اعظم جامعه مسلمان روسیه را مردم داغستان تشکیل می دهند: آوارها (حدود 815 هزار نفر)، دارگین ها (بیش از 510 هزار نفر)، کومیک ها (بیش از 420 هزار نفر)، لِزگی ها (بیش از 411 هزار نفر)، لَک ها (بیش از 156 هزار نفر)، تَبَسارانیون (بیش از 130 هزار نفر) و نوقایی ها (60 هزار نفر).
در میان اقوام نام برده شده جمعیت شیعیان تاکنون منتشر نشده است، با این حال برخی از منابع جمعیت شیعیان این منطقه را به طور کلی بین 100 هزار تا 25 هزار نفر برآورد می کنند که البته از این تعداد، برخی از شیعیان اسماعیلی بوده و شیعیان اثنی عشری تعداد کمی از این جمعیت را شامل می شود. [11] آوارها بزرگ ترین ملت داغستان امروزی هستند. اکثر این مردم در بخش های کوهستانی داغستان و جمعیت کمتری هم در دشت ها از جمله مناطقی مانند بویناکسکی و خاساویورت سکونت دارند. بعد از آوارها، پرتعداد ترین نژاد مردم داغستان، دارگین ها هستند که 5/16 درصد جمعیت این جمهوری را تشکیل می دهند. سومین نژاد پرجمعیت داغستان، کومیک ها هستند. کومیک ها به زبان کومیک صحبت می کنند. لزگی ها نیز از اهالی بومی داغستان هستند. لزگی ها پرجمعیت ترین قومی هستند که به زبان لزگی از گروه زبان داغستانی صحبت می کنند. اقوام داغستانی دیگر از قبیل تَبَسارانیون، آغول ها، روتول ها و تساخورها نیز به زبان لزگی صحبت می کنند که آنها هم پیروان دین اسلام و سنی مذهب هستند.
نوقایی ها از اقوام ترکی هستند که در محدوده داغستان زندگی می کنند. کل جمعیت این مردم به 60 هزار نفر می رسد. اگرچه زبان نوقایی طی قرن های اخیر تحت تأثیر محیط قفقازی تغییر کرده، اما تا حد زیادی به زبان تاتاری شبیه است. نوقایی ها مسلمانان سنی مذهب هستند.

شهرهای مسلمان نشین روسیه

چچنستان
چچنی ها ملّتی بزرگ و مسلمان هستند با جمعیت 4/1 میلیون نفر.
بیش از یک میلیون نفر در چچن، حدود 100 هزار نفر در اینگوش (ایالت همسایه) و حدود 90 هزار نفر در داغستان زندگی می کنند.
زبان چچنی به گروه زبان های ناخ از خانواده عبری- قفقازی تعلق دارد. مردمان چچن مسلمانان سنی مذهب هستند.
داغستان
از جمهوری‌های خودمختار فدراسیون روسیه در شرق قفقاز و ساحل غربی دریای خزر که حدود صدهزار نفر از جمعیت نزدیک به سه میلیون نفری آن، شیعیان هستند. پایتخت آن ماخاچکالا (مخاچ قلعه) است و قدیمی‌ترین مسجد این شهر را دو تاجر ایرانی ساخته‌اند. شهر دربند از مهمترین مناطق شیعی‌نشین داغستان است.
داغستان تا قرن دوازده هجری شمسی، جزئی از ایران بوده‌ که بر اساس قرارداد گلستان، در ۳ آبان ۱۱۹۲، برابر با ۲۵ اکتبر ۱۸۱۳، از این کشور جدا شد.
داغستان به معنای سرزمین کوهستان‌هاست. این کشور از جمهوری‌های خودمختار فدراسیون روسیه است که در ساحل غربی دریای خزر و منطقه شرقی قفقاز شمالی واقع شده است، از شمال با جمهوری خودمختار کلموک، از شرق با دریای خزر، از جنوب با آذربایجان و از جنوب غربی با گرجستان و جمهوری‌های خودمختار کارباردین-بالکار و آسیتای شمالی همسایه است. مساحت آن ۵۰۳۰۰ کیلومتر مربع و پایتخت آن ماخاچکالا (مخاچ قلعه) است.
داغستان، به نسبت وسعت، از متراکم‌ترین مناطق دنیا در گوناگونی نژادی است.بیشتر مردم داغستان از اقوام مختلف نژاد قفقازی هستند. به‌ جز روسی، بیش از ۳۰ زبان دیگر در داغستان رایج است که الفبای تمامی این زبان‌ها سیریلیک است.

باشقیرستان
نام‌ باشقیر در آثار مؤلفان‌ اسلامی‌ به‌ گونه‌های‌ مختلف‌ باشغرد، باشجرد، بشجرد، بسجرت‌، باشغرت‌، باشقرد، بشکرد و بشخرت‌ نیز آمده‌ است‌.
زبان‌ باشقیری‌ متعلق‌ به‌ گروه‌ زبان‌های‌ ترکی‌ است‌.
باشقیر‌ها خدایان‌ متعددی‌ داشتند که‌ ابن‌ فضلان‌ شمار آنان‌ را ۱۲ نوشته‌ است‌، گذشته‌ از آن‌ حیواناتی‌ چون‌ مار و بلدرچین‌ را نیز می‌پرستیدند. 
در نیمه دوم‌ هزاره نخست‌ ق‌م‌، در جنوب‌ باشقیرستان‌ اقوام‌ آریایی‌ تبار سرمت‌ سکنی‌ داشتند که‌ کار عمده آنان‌ دام‌پروری‌ بود.
کاباردینو
قوم کابارد (آدیغه) از اقوام آدیغه و ساکن قفقاز شمالی هستند. درباره تعداد شیعیان این قوم اطلاعاتی در دست نیست. جمعیت کابارد در روسیه 520 هزار نفر است که از این تعداد 499 هزار نفر در جمهوری کاباردینو- بالکاریا (قبارطه- بلغار) زندگی می کنند. البته در برخی از منابع ، تعداد شیعیان این منطق بین 10 تا 15 هزار نفر براورد می شود. [13] کاباردها 55 درصد جمعیت جمهوری کاباردینو- بالکاریا را تشکیل می دهند و امروز پرتعدادترین مردم قوم آدیغه در روسیه هستند.
گروهی از کاباردها در قرن 19 قفقاز را ترک و به ترکیه و کشورهای خاور نزدیک مهاجرت کردند که در آنجا به همراه نژادهای دیگری از آدیغه، چرکس نامیده می شوند. بخشی از کاباردها ثلث اول قرن 19 به قسمت علیای رودخانه کوبان کوچ کردند. این مردم به همراه گروه هایی از آدیغ های غربی که توسط روس ها در دشت اسکان یافته اند امروزه چرکس های روسی قراچای- چرکس را تشکیل می دهند (40 هزار نفر). کاباردها اولین بار در فاصله قرون 12 تا 14 به صورت یک قوم مستقل درآمدند؛ یعنی هنگامی که بخشی از آدیغ های ساکن در غرب قفقاز به محدوده کنونی شاهزاده نشین های فئودال کابارد کوچک و بزرگ کوچ کردند. از سال 1557 کابارد تحت حمایت روسیه بود تا بالأخره در سال 1827 در ترکیب آن قرار گرفت. کاباردها در کنار اقوام دیگر قفقاز شمالی در جنگ قفقاز علیه جور تزاریسم شرکت کردند. سال 1922 ایالت خودمختار کاباردینو- بالکاریا تشکیل شد که در سال 1936 به جمهوری خودمختار مبدل گردید. سال 1944 کاباردها نیز در سرنوشت دیگر ملل قفقاز شمالی شریک و به قزاقستان تبعید شدند. تعداد زیادی از تبعیدشدگان در دهه 60، پس از بازسازی جمهوری خودمختار کاباردینو- بالکاریا به سرزمینشان مراجعت کردند.
تاتارستان
جمهوری تاتارستان با ۸۳۶‘ ۶۷ کمـ وسعت و حدود ۳۲۹‘۷۸۶‘۳ نفر جمعیت در مرکز فدراسیون روسیه و در خاور بخش اروپایی آن کشور در قسمت میانی رود ولگا جای دارد.
تاتارستان از شمال به جمهوری‌های خودمختار ماری و اودمورت، از خاور به جمهوری خودمختار باشقیرستان، از باختر به جمهوری خودمختار چوواش، و از جنوب به استان‌های اولیانوفسک، سامارا و اورنبورگ محدود است.
تاتار‌های روسیه پرجمعیت‌ترین ملت مسلمان روسیه هستند. ولی به علت شرایط پیچیده تاریخی تعداد کمی از این افراد در زادگاه خود، جمهوری تاتارستان، زندگی می کنند.
بخش زیادی از تاتارها در باشقیرستان و بخشی دیگر از آنها در آسیای میانه سکونت دارند. از دیگر مناطق بومی که تاتارها در آن زندگی می کنند، می توان برخی مناطق سیبری، اورال و تقریباً تمام حاشیه رود ولگا را نام برد.
اینگوشتیا
بیش از 413 هزار اینگوش در روسیه سکونت دارند که از این تعداد اکثریت قریب به اتفاق در اینگوشِتیا زندگی می کنند (361 هزار نفر). دین این مردم اسلام و مذهب ایشان سنی است. بالاترین شاخص زاد و ولد در روسیه به اینگوش ها اختصاص دارد. قدیمی ترین روستاهای اینگوش در کوه های منطقه ژیراخسکی امروزی در اینگوشتیا و در مناطق مجاور آن، یعنی چچن و اوسِتیای شمالی واقع شده بودند. جوامع معروف اینگوش عبارتند از: ژراخُفسکُیِه، فینینسکُیِه (کیستینسکُیِه)، گالگایِوسکُیِه، سُرینسکُیِه و مِتسکالسکُیِه. اسلام اولین بار از سمت کاباردا و سپس از سمت داغستان و چچن در میان اینگوش ها نفوذ کرد.
چواشستان
قاسموف
دين اسلام پنج قرن پيش، به شهر قاسموف كه در ۲۶۰ كيلومتري جنوب شرقي مسكو قرار دارد، وارد شد. از آن روز به بعد، اين شهر همزيستي مسلمانان و مسيحيان را در كنار هم شاهد بوده است. بر اساس اسناد تاريخي، اين شهر در سال ۱۱۵۲ ميلادي تأسيس شد و در آن زمان "ميشرسكي" نام داشت. دين مبين اسلام در نيمه قرن ۱۵ ميلادي و پس از ورود "قاسم خان" خان تاتار و لشكريانش، به اين شهر وارد شد قاسم خان يك فرد مسلمان بود كه به زبان روسي تكلم مي‌كرد. از زمان ورود اسلام به اين شهر، مرحله تاريخي جديدي در آن آغاز شد، زيرا اين شهر تبديل به مركز امارت قاسم خان و محل تجمع مسلمانان و مسيحيان شد و از آن به بعد نام اين شهر به "قاسموف" تغيير يافت. در دوران امارت قاسم خان كه تا پايان قرن ۱۷ ميلادي به طول انجاميد، مسلمانان يك مسجد با مناره‌اي بلند ساختند كه تا كنون در مراسم مذهبي مسلمانان مورد استفاده قرار مي‌گيرد. شايان ذكر است مسلمانان در اين شهر كوچك ۳۵ هزار نفري در كمال دوستي و آرامش در كنار مسيحيان اين شهر زندگي مي‌كنند.

مساجد روسیه

در سال 1996 در روسيه تعداد 43 اداره دینی مسلمان و 2349 مسجد وجود داشت. از جمله اختيارات اداره هاي ديني مسلمانان مي توان به مواردي همچون تربيت نيروي انساني، تقسيم و اعزام آنان به ساير نقاط و ارتباط با سازمان هاي ديني خارج از کشور، برگزاري کنفرانس هاي مختلف بين المللي در زمينه معارف اسلامی و حمايت از برقراری صلح و امنيت در جامعه مسلمانان و احداث مساجد و ابنيه اسلامی نام برد. آنها همچنين هر سال کاروان هايي را براي زيارت خانه خدا آماده و اعزام مي کنند. تا اوايل دهة 90 تنها دو مؤسسه آموزش مباني اسلام با نام مدرسه «ميرعرب» در بخارا و «مؤسسه امام النجاري» در تاشکند وجود داشت. در سال 1990 مدرسه اي در مجاورت اداره ديني مسلمانان داغستان تاسيس شد و درسال 1991 با استفاده از امکانات مسجد جامع مسکو، مدرسه ديني افتتاح شد. تعداد اين گونه مدارس آموزش معارف اسلامي تا سال 1996 در روسيه به 102 مرکز رسيد. از جمله مساجدي که مي توان در مسکو نام برد مسجد جامع مسکو، مسجد تاريخي، مسجد يابود روي کوه «پالکوني«، مسجد «آترادنايا» و مسجد «نواتروف» مي باشد.
مسجد قلشریف
مسجد قلشریف، بزرگ‌ ترین مسجد روسیه، در شهر قازان تاتارستان قرار دارد. مسجد قلشریف یکی از مساجد اصلی و بزرگ قرون وسطی در قازان بوده که در سده ۱۶ میلادی احداث شد. این مسجد با کتاب خانه غنی خویش سبب ظرافت، زیبایی و تزیین پایتخت خان‌های قازان و مرکز اموزش مذهبی، گسترش علوم در قسمت مرکزی روسیه در سده ۱۶ میلادی بود.
مسجد مرجانی
این مسجد به دستور کاترین دوم ساخته شد و به افتخار امام جماعت در آن زمان که نام شهاب الدین مرجانی داشت مسجد مرجانی نامیده شد.
طی 40 سال شهاب الدین مرجانی در این مسجد خدمت کرد و مدرسه ای وابسته به مسجد دایر کرد که مدرسه مرجانی نامیده می شود.
مسجد جامع دربند
مسجد جمعه دربند یک بنای منحصربه فرد و قدیم ترین نمونۀمعماری اسالمی در قفقاز شرقی است که در سال 2003م ذیل پرونده دربند، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
برخی از پژوهشگران معتقد اند با توجه به شکل مستطیلی مسجد و تقسیمات سه گانۀ آن و قرار گرفتن محراب در سالن میانی شبستان، احتمالا مسجد روی یک کلیسا و یا یک بنای میترایی بنا شده و بعدها سازه‌هایی به آن اضافه شده است.
برخی نیز معتقد اند ساختمان اولیۀ مسجد روی خرابه های یک آتشکدۀ ساسانی ساخته شده است.
مسجد گروزنی
مسجد جامع گروزنی یکی دیگر از مساجد زیبای روسیه است و اساس آن الهام گرفته از مسجد سلطان احمد یا مسجد کبود در استانبول است.
نمای معبد مسلمانان پایتخت چچن از سنگ مرمر سفید است که از جزیره کوش آداسی ترکیه واقع در دریای مرمره به اینجا حمل شده است.

جریانات شاخص در روسیه

احزاب و جنبشهای اسلامی در روسیه

اتحاد مسلمانان روسیه این جنبش سیاسی، اجتماعی و سراسری روسیه در تاریخ 31 مه سال 1995 تاسیس گردید و در16 ژوئن همان سال در وزارت دادگستری به ثبت رسید.
این جنبش خود را وارث «اتحاد مسلمانان روسیه» که در سال 1905 تشکیل شده بود، به شمار می آورد. این سازمان در سومین و چهارمین دوره دومای (پارلمان) روسیه،6 و9 عضو داشت.
«احمد نالدوف»، دبیر کل تدارکات «اتحاد مسلمانان روسیه» (کنونی) می باشد.
جنبش سراسری اجتماعی، سیاسی مسلمانان روسیه
این جنبش در سال 1996 در شهر «ساراتوف» تاسیس یافت. «مقدس بیبارسوف» امام اداره دینی مسلمانان «پوولژه» همزمان رئیس این جنبش است. هدف اساسی جنبش، حمایت از منافع مسلمانان روسیه در بخشهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و معنوی می باشد.
جنبش سراسری اسلامی نور
این جنبش در تاریخ 4 ژوئن سال 1995 تاسیس یافت و در تاریخ 16 ژوییه همان سال به ثبت رسید. گرایش نظری - سیاسی جنبش، حفاظت و تکمیل ساختار دینی فدراسیون روسیه است. جنبش اجتماعی اسلامی «نور» با هدف پشتیبانی از اصل ساختار ملی، منطقه ای، نهاد اجتماعی ریاست جمهوری و پارلمنتاریسم فعالیت می کند.
دیدگاههای جنبش 1) با کاربرد قدرت و زور مخالف بوده، در حل و فصل مناقشات میان مناطق و میان ملیتهای مختلف روسیه نقش خواهد داشت. 2) استفاده از نیروی نظامی را برای دفاع از منابع روسیه، حفظ منافع گروهها و افراد در خارج از کشور و در شرایط اضطراری مجاز دانسته، افراط گرایی مذهبی و اعمال شیوه های تروریستی را محکوم می نماید. 3) هر حکومت قانونی در روسیه را به رسمیت می شناسد، به شرط آن که به قانون و سیاستهای اعلام شده خود وفادار باشد. این جنبش به منظور تحقق برنامه های خود چند پیشنهاد مشخص تهیه نموده که عبارتند از 1) تصویب قانون برای تخصیص زمین برای ساخت قبرستانی برای مسلمانان. 2) تامین بودجه برای اهداف آموزشی، ترویج موسیقی، امور هنری و ورزشی مسلمانان، اختصاص وقت و تولید برنامه های اسلامی در شبکه های تلویزیونی و رادیویی روسیه. 3) حمایت از طبقات محروم جامعه صرف نظر از گرایشات دینی آنان و عدم ایجاد محدودیت در ارائه خدمات به مسلمانان. یادآور می شود که برنامه جنبش نور در مقایسه با سایر جنبشها، از صورت بهتری برخوردار است و با مسائل دولتی نیز قابل تطبیق است. این برنامه شامل مطلبی در مورد سیاست خارجی کشور با توجه به توسعه روابط با کشورهای اسلامی می باشد. این جنبش همچنین هوادار اصلاحات نظامی بوسیله سربازان مسلمان است. برنامه اقتصادی جنبش نور با برنامه های اقتصادی جنبشهای چپگرا و مرکزگرا همسان است. جنبش، کمک به رشد تجارت اسلامی را یکی از اهداف خود می داند. همچنین این جنبش توجه خاصی به کمک به مسلمانان بی بضاعت در چهارچوب برنامه کلی اجتماعی خود دارد.
مشارکت در انتخابات این جنبش در ماه دسامبر سال 1995 در انتخابات مجلس شرکت کرد و57% از آرا را از آن خود کرد که جمهوریهای چچنستان و تاتارستان با 12% بیشترین رای را به آن دادند. یادآوری می گردد این جنبش بین مقامات حکومتی نماینده ای ندارد. این جنبش از حمایت اداره مرکزی دینی مسلمانان روسیه و کشورهای مشترک المنافع برخوردار بوده، در فعالیتهایش به روشنفکران و صاحبنظران مسلمان تکیه دارد.
رهبران جنبش «خالد یاخین» در سال 1995 ریاست این جنبش را برعهده داشت. در سال 1996، کنگره «وفایارولین» را برای این سمت انتخاب کرد. وی همزمان امام جمعه مسلمانان شهر کورووای استان ولادیمیر می باشد.
حزب دموکرات اسلامی داغستان این حزب در تاریخ 15 سپتامبر 1990 در شهر «ماخاچ قعله » طی کنفرانسی با حضور 300 تن از مسلمانان منطقه تاسیس گردید.
برنامه های حزب این حزب از ایجاد جامعه لائیک دموکراتی جانبداری می کند; جامعه ای که در آن اسلام فضای بازی جهت رشد در اختیار داشته باشد. «سوراکات آسیایتلوف»، یکی از رهبران جامعه قومی آوارها است که ریاست شورای هماهنگی حزب را برعهده دارد. وی تاریخدان، استاد دانشگاه و قهرمان سابق کشتی اتحاد شوروی سابق است و 65 سال دارد.
جنبش مسلمیه داغستان
این جنبش اجتماعی که در سال 1995 تشکیل و رسما به ثبت رسیده و دارای جایگاه حقوقی است، در ائتلاف با حزب دموکراتیک داغستان فعالیت می کند.
ساختار تشکیلاتی
بخشهای این جنبش در تمامی نواحی داغستان موجودند.
تعداد اعضا
در فوریه 1996، این جنبش 1000 عضو زن داشت.
رؤوس فعالیتهای جنبش
روشنفکری و آموزش تعالیم اسلامی است.
مرکز مذهبی ـ اسلامی مسلمانان اهل تشيع
موسس این مرکز «آقای فاميل جعفروف»می باشد. وی در سال 1968 در جنوب جمهوری آذربايجان به دنيا آمد. جعفر اف بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه فني باکو در سال 1991 به روسیه رفت و تابعيت این کشور را کسب کرد. وی به عنوان یک مسلمان شیعه، در سال 1995 میلادی به جمهوری اسلامی ایران سفر کرد و به مدت 8 سال در مدرسه عالی امام خميني(ره) وابسته به حوزه علمیه قم تحصيل نمود و در سال 2004 میلادی به روسيه بازگشت . هم‏اکنون علاوه بر تأسیس یک مرکز دینی، یک نشریه و یک سایت فعال، به عنوان "رییس سازمان مذهبي مسلمانان شيعه مسکو" هم فعالیت می‏کند.
سازمان مذهبی مسلمانان شيعه مسکو
علاوه بر این، اکنون "سازمان مذهبي مسلمانان شيعه مسکو" نیز به عنوان یک جمعیت مستقل البته با الهام گری از این مرکز فعالیت می نماید. این سازمان در حال حاضر تعدادی حسینیه و مسجد در روسیه را اداره نموده و به برگزاری جلسات دینی و آگاه سازی جوانان مشتاق اهل بیت (ع) همت دارند. البته سازمان مذکور علاوه بر فعالیت برای جذب روس ها، درصدد تربیت جوانان شیعه و عمق دادن به باور های مذهبی و دینی این افراد در راستای اهداف فرهنگ اصیل تشیع می باشد تا بیشتر با دین خود آشنا شده و در جامعه روسیه بتوانند مطابق با مسایل دینی خود زندگی کرده و هر یک الگویی نیک از نظر رفتاری و فکری برای سایر جوانان روسیه باشند.
امارت اسلامی قفقاز
امارت اسلامي قفقاز از جریانات مدعی نمايندگی جنبش مسلح چچن است. اين جنبش به عنوان چتری بود كه جنبش‌های مسلح در شمال قفقاز را در سايه خود جمع می‌كرد. هدف اين جنبش ايجاد يك كشور واحد آن هم در زير لوای اسلام است. جريان دوم يك جريان ملی‌گرا است كه در جهت تشديد درگيری‌ها عليه روس‌ها در چچن می‌كوشد.

سازمانهای مسلمان مدعی مرکزیت امور

شورای مفتیان روسیه
1ـ شورای مفتیان روسیه که مرکز آن در مسکو قرار دارد و ریاست آن برعهده مفتی «راوی عین الدین» می باشد و بیش از 1500 شاخه مذهبی بدان مربوط است.
اداره دینی مرکزی مسلمانان
2ـ اداره دینی مرکزی مسلمانان که مرکز آن در اوفا قرار دارد و ریاست آن بر عهده مفتی «طلعت تاج الدین» است.
اداره دینی مسلمانان روسیه در سال 1788 میلادی تأسیس شده است. این مرکز فعالیت‌های خود را مطابق مقررات و قوانین روسیه تنظیم كرده و در خصوص احیای معنویت، با دولت مرکزی تقابلی وجود ندارد.
هنگام تأسیس مرکز، تنها 97 شعبه تحت نظر این اداره بود؛ اما اکنون این تعداد به 2000 مرکز ارتقا یافته است.
تأسیس دانشگاه اسلامی در سال 1989 که دارای 7 مدرسه دینی با هدف تربیت امامان جماعت است، از جمله کارهای این اداره است.
دولت مرکزی با اداره دینی مرکزی مسلمانان روابط خوبی دارد و از فعالیت‌های علمی آن حمایت می‌کند. در همین راستا برای ساخت مسجد، زمین‌هایی را به صورت رایگان در اختیار اداره دینی قرار می‌دهد که توسط خیرین ساخته می‌شوند.
اداره دینی در بحث آموزش نیز تحت حمایت دولت می‌باشد و اکنون 7 دانشگاه اسلامی در فدراسیون روسیه بر اساس همین حمایت‌ها به فعالیت مشغولند.
مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز
3ـ مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز که ریاست آن را مفتی کاراچایووا ـ چرکیسیا و کرانه استاوروپل که اسماعیل بردیف بر عهده دارد و در حدود 800 شاخه مذهبی بدان مربوط می شوند. شورای مفتیان روسیه و اداره دینی مرکزی مسلمانان در تقابل با یکدیگر قرار دارند. بنا بر ارزیابی های اسلام شناسان روسی، از آنجایی که در روسیه یک فرقه واحد برای مسلمانان وجود ندارد، فرض این که زمانی جنبش اسلامی سیاسی واحدی ایجاد شود، غیر ممکن است. چنین تلاش هایی صورت گرفته اند و در اواسط دهه 1990 در روسیه جنبش هایی سیاسی اسلامی پدیدار شدند، اما تمامی آنان تنها از نفوذ منطقه ای برخوردار بودند. تلاش برای متحد نمودن در سطوح مذهبی و سیاسی ـ مذهبی ادامه می یابد، اما آنطور که «مالاشانکو» خاطر نشان می سازد. «رهبران روسیه مسلمان، در اصل رهبرانی منطقه ای هستند، هرچند که برخی از آنان مدعی جایگاهی در سراسر روسیه هستند». در سطح منطقه ای عامل سیاسی اسلام، نقشی بسیار مشخص بازی می کند.

جریانات دینی

یکی از مسائلی که روسیه جدید از دهه 1990 تاکنون با آن روبرو بوده، مسائل هویتی (دینی، قومی و فرهنگی) است، به طوری که برخی با اصطلاح «بحران هویتی» از آن یاد می کنند. اگرچه کشور روسیه تا قرن 17 عمدتاً روسی، اسلاوی و ارتدوکس بود، اما از آن پس با کشورگشایی های تزارها، مردمانی با اقوام، مذاهب و فرهنگ های متفاوت در درون امپراتوری روس قرار گرفتند که یکپارچگی کشور را بیش از پیش خدشه دار نمودند. این وضع با فروپاشی شوروی و بازگشت کرملین به مرزهای قرن 17، تا حدودی حل شد، اما خواه ناخواه، نقل و انتقالات جمعیتی اجباری و متأثر از تحولات تکنولوژیک قرن 20 اثر خود را گذاشته است. از اواخر دهه 1980 به تدریج هویت جویی مسلمانان آغاز شد. این موضوع تا جایی گسترش یافت که بزرگترین بحران برای روسیه را طی 15 سال اخیر شکل داد و مسکو نیز طی این سالها کوشیده است از یکسو با مسلمانان تندرو برخورد خشن نموده و مسلمانان معتدل را تشویق نماید و از سوی دیگر حتی تا پذیرش عضویت ناظر سازمان کنفرانس اسلامی به منظور راضی نگهداشتن مسلمانان در داخل و جلوگیری از فشار مسلمانان در خارج پیش برود. در گزارش زیر تلاش شده تا وضعیت مسلمانان این کشور مورد بحث قرار گیرد. اسلام دومین مذهب روسیه است و حدود 20 میلیون نفر مسلمان در این کشور زندگی می کنند. تعداد دقیق مسلمانان معلوم نیست چرا که در آخرین سرشماری جمعیت در روسیه، که در سال 2002 میلادی انجام شده، سئوالی درباره تعلقات مذهبی مطرح نشده بود. علاوه بر این، معلوم نیست که چه کسی را باید مسلمان شمرد. برخـی مـی گوینـد که مسلمـان کـسی است کـه حتـماً جمــعه ها به مسجد می رود و تمامی مراتب دینی را رعایت می کند. چنین افرادی، آن طور که «آلکسی مالاشنکو» دکتر علوم تاریخی اشاره می کند، در حدود 3 میلیون نفر هستند. نقطه نظری دیگر، مسلمان را کسی می شمارد که خود را متعلق به جماعت مسلمانان روسیه و امت جهانی اسلام می داند. در این مورد، مهم نیست که چندبار به مسجد می رود و هرچند وقت یکبار عبادت می کند و با چه شدتی مراتب دینی اسلام را رعایت می کند. به گفته «رافائل حکیموف» مشاور رئیس جمهور تاتارستان در امور سیاسی، طبق همه پرسی های اجتماعی، در بین جوانان تاتارستان بیش از 80% خود را مسلمان می دانند، اما تنها 2% از آنان هفته ای یکبار به مسجد می روند و 4% از آنان یک بار در ماه. ملحد آشکار در تاتارستان کمتر از 1% است، اما فردی که همه مراتب دینی را رعایت می کنند، نیز کم است. بالاخص که بخش اعظم جمعیت خود را متعلق به امت اسلامی می دانند. نظرات کارشناسانه ای وجود دارند، مبنی براینکه ظرف سه دهه، تعداد مسلمانان در روسیه می تواند به 30 تا 40 میلیون نفر برسد. این رشد زیاد مربوط به زاد و ولد فراوان در خانواده های مسلمانان و مهاجرت از کشورهای مشترک المنافع است.

ورود اسلام به روسیه

آغاز تاریخ سیاسی روسیه از لحاظ زمانی مطابق با برقراری مسیحیت در سرزمین روس است. اسلام برای اولین بار در نیمه دوم قرن 7 میلادی وارد شمال قفقاز شد. در «پاولژیه»، تاتارها در قرن 10 میلادی اسلام را پذیرفتند (سرزمین روسها نیز در سال 988 میلادی مسیحی شد)، درحالی که ارتش روسیه در قرن 16 وارد سیبری شد. بدین ترتیب، تاتارها که بومیان سرزمین سیبری هستند، ده قرن است پیرو اسلام هستند1. اسلام همبستگی قومی را بین ملیت های روسیه، تاتار، باشقیر، چچن، اینگوش، کاباردینا، داغستان و سایر ملیت ها ممکن ساخت. اسلام توانست ویژگی های منحصر به فرد ملی را برای آنها حفظ کند. امروز مسلمانان روس متعلق به 40 قومیت هستند. عمده ترین آنها تاتارها هستند (بیش از 5 میلیون و 4% از جمعیت روسیه که پس از روسها جایگاه دوم را دارند)، باشقیرها (بیش از یک میلیون) و چچن ها (در حدود 1 میلیون). توسعه طلبی روسی در قلمرویی که در آن اکثریت مسلمانان زندگی می کردند، از نیمه دوم قرن 16 میلادی، زمانی که بر خان قازان تسلط یافتند (قلمرو کنونی جمهوری تاتارستان) آغاز شد و تا پایان قرن نوزدهم ادامه یافت. در نتیجه، در ترکیب امپراطوری روس 18 میلیون مسلمان وارد شدند که در اصل در پریوولژسک، کریمه، آسیای میانه و قفقاز زندگی می کردند. رشد قابل توجه جمعیت مسلمانان حکومت را وادار ساخت که راهی برای همگرا نمودن آنها با ساختار دولت ارتدوکس روسیه بیابد.
اولین طرح قانونی برای مسلمانان
طرحی قانونی که تنظیم کننده «امور دینی» مسلمانان در قلمرو امپراطوری بود، دستور کاترین دوم (کاترین کبیر) از 22 سپتامبر سال 1788 بود که طبق آن در شهر اوفا شورایی متشکل از «تاتارهای قازان»، به دبیری یک مفتی جهت نظارت بر تعیین ملاها و آزمودن کاندیداهای کسب مقامات دینی مسلمان، تأسیس شد. از نیمه دوم قرن نوزدهم در سیاست امپراطوری روسیه اصل دولت واحد روسیه که مرتبط با ایده دولت ملی بود، شروع به حکم فرمایی کرد. این اصل «اجنبیان» را به تمدن و دولت روسیه مفروض می دانست. بدین ترتیب، تاریخ اسلام در روسیه نشان می دهد که اکثریت مسلمانان روسیه، ساکنین اصیل این کشور هستند. «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه در رابطه با جماعت مسلمانان روسیه چنین اظهار نظر می کند: «آنان مهاجر نیستند، آنان شهروندان روسیه هستند و وطن دیگری ندارند».

چهره های شاخص

شهاب الدین مرجانی
وی در ۱۸۱۸ در تاتارستانبه دنیا آمد. او تحصیلات مقدماتی خود در قازان به اتمام رساند و در ۱۷ سالگی برای تحصیلات عالی به شهرهای بخارا و سمرقند در آسیای مرکزی رهسپار گردید. او در سال ۱۸۴۸ پس از یازده سال تحقیق و تحصیل به قازان بازگشت و در مسجد مدرس قازان به امام جماعت منصوب شد. در سال۱۸۶۷ از طرف مجمع اسلامی مسلمانان قفقاز (ولگا و اورال) به عنوان رهبر دینی منطقه قازان انتخاب گردید.
قلشریف
قلشریف شاعر، ادیب وعالم بزرگ تاتارها بود. قلشریف در سال ۱۵۵۲ با مقاومت شجاعانه در مقابل ایوان گروزنی معروف به «ایوان مخوف» تزار روس برای دفاع از شهر قازان کشته شد و بعد مسجد قدیمی این شهر به آتش کشیده شد و اثری از آن باقی نماند.
ابو نصر کورسوی
از متفکران اصلاح‌طلب تاتار. تحصیلاتش را در بخارا به‌پایان رساند و در همان شهر به‌تدریس پرداخت. ابونصر از پیش‌گامان نهضت احیای اسلامی یا «نهضت جدیدی‌ها» بود. او می‌کوشید تا با تفسیری عقلانی از اسلام و تمسک به مبانی آن، نظام فکری و مشی زندگی مسلمانان را متحول سازد، اما تفکر او با واکنش سخت سنت‌گرایان روبه‌رو گردید. از این‌‌رو به استانبول رفت و در همان شهر درگذشت. نام او را کورساوی، قرصاوی، و قرسوی نیز نوشته‌اند.
راویل عین الدین
شیخ راویل عین الدین ۵۹ ساله و رئیس شورای مفتیان روسیه است. او ریاست اداره مسلمانان بخش اروپایی روسیه را برعهده دارد و روابط خوبی با رهبران جوامع مسلمان کشورهای مختلف جهان از جمله جمهوری اسلامی ایران دارد. برخی از نشریات کشورهای عربی از او یکی از ۵۰۰ مسلمان برجسته دنیا می دانند. عین الدین نزدیک به ۳۰ سال است که رئیس شورای مفتیان روسیه بزرگترین نهاد اسلامی این کشور است و تاکنون خطایی در این مقام مرتکب نشده است. وی در یکی از مصاحبه های خود از کمبود مسجد در مسکو گلایه کرده و گفته که در پکن که پایتخت حکومت کمونیستی چین است ۸۰ مسجد وجود دارد اما در مسکو فقط چهار مسجد دیده می شود.
عثمان حضرت اسحاقوف مفتی اعظم تاتارستان
مینتیمر شایمییف
مینتیمر شایمییف ۸۲ ساله نخستین رئیس جمهوری تاتارستان در مکان دوم فهرست برجسته ترین مسلمانان روسیه قرار دارد که از ماه جولای سال ۱۹۹۱ تا ماه آوریل سال ۲۰۱۰ این مقام عالی تاتارستان را برعهده داشت. وی پس از کناره گیری داوطلبانه از قدرت که نکته مثبتی در زندگی وی محسوب می شود بیشتر به امور مذهبی پرداخت و در مراسم های نماز جمعه و اعیاد مذهبی اسلامی که قبلا حضور نمی یافت، شرکت کرد. شایمییف دارای چندین نشان و مدال عالی روسیه و تاتارستان است که مهم ترین آن ستاره سرخ قهرمان کار سوسیالیستی است که به افرادی که در شوروی و روسیه خدمات اجتماعی و اقتصادی برجسته انجام دادند، داده می شود. شایمییف در زمان حاضر مشاور رئیس جمهوری تاتارستان است و با وجود کناره گیری از قدرت نفوذ سیاسی خود را از دست نداده و حتی گفته می شود که پوتین هم با وی مشورت می کند.
حبیب نور محمدوف
حبیب نور محمدوف قهرمان ۳۱ ساله بوکس جهان از جمهوری داغستان واقع در منطقه قفقاز روسیه است. نورمحمدوف قهرمان مشت زنی جهان در سبک وزن در مسابقات یو.اف.سی است. برجسته ترین مسابقه وی با کونور مک گرگور ایرلندی بود که با پیروزی پایان یافت و وی را به قهرمان ملی روسیه تبدیل کرد. نورمحمدوف که در رشته های جودو و سامبو نیز تمرین می کند در روسیه طرفداران زیادی پیدا کرده و در شبکه اجتماعی اینستاگرام بیش از ۱۵ میلیون دنبال کننده دارد. وی پارسال در فهرست ۵۰۰ مسلمان برجسته جهان جای گرفت.
رستم مینیخانف
رستم مینیخانف ۶۲ ساله از سال ۲۰۱۰ رئیس جمهوری تاتارستان است. مینیخانف همواره در بین فهرست یکصد مسلمان برجسته روسیه قرار داشته است زیرا نه فقط رئیس جمهور یک منطقه بزرگ مسلمان نشین روسیه است بلکه بطور غیررسمی رهبری تاتارهای روسیه و مقیم کشورهای دیگر را نیز برعهده دارد. مینیخانف در سیاست خارجی روسیه نقش بزرگی بازی می کند و ریاست گروه دیدگاه های راهبردی روسیه و جهان اسلام را برعهده دارد.
رمضان قدیروف
رمضان قدیروف ۴۳ ساله از سال ۲۰۰۷ رئیس جمهور چچن پرچالش ترین منطقه در قفقاز شمالی روسیه است. وی در مکان پنجم فهرست ۱۰۰ مسلمان برجسته روسیه قرار دارد. قدیروف مواضع تندی علیه آمریکا دارد و در روسیه موافقان و مخالفان بی شماری دارد. قدیروف همواره از آمریکا، ناتو و برخی کشورهای اروپایی متحد آمریکا انتقاد می کند و در فهرست شهروندان روس تحریم شده از سوی آمریکا قرار گرفته و اینستاگرام و توئیتر حساب کاربری او را بسته اند. وی ازجمله ترسیم کاریکاتور برای پیامبر اسلام (ص) در فرانسه و دانمارک را به شدت محکوم و از کشتار مسلمانان در میانمار هم انتقاد کرد. قدیروف را به خاطر داشتن روابط خوب با کشورهای عربی در خاورمیانه نماینده غیررسمی روسیه در این منطقه هم می دانند. وی همچنین به حمایت از پوتین معروف است و گفته که من یک پیاده نظام برای رئیس جمهوری روسیه هستم و پوتین نیز از او به عنوان پسر روسیه یاد کرده است.
علیشیر عثمانف علیشیر عثمانوف ۶۸ ساله میلیاردر مشهور روسیه است که مالک هولدینگ یو.اس.ام بوده و در مکان ششم در فهرست یکصد مسلمان برجسته روسیه قرار دارد و گفته می شود که ثروتمندترین فرد در روسیه است. بر اساس نشریه فوربس ثروت عثمانوف به بیش از ۱۲ میلیارد دلار می رسد. این سرمایه دار ازبک تبار روسیه، مالک شرکت‌های معروفی همچون متالواینوست، مگافون و دومین سهامدار باشگاه آرسنال انگلیس است و دستی هم در امور خیریه دارد. وی به تازگی حدود ۵۰۰ میلیون روبل (حدود ۸.۵ میلیون دلار) برای ساخت آکادمی اسلامی منطقه بولگار در تاتارستان روسیه هدیه کرد و پیش از آن نیز در ساخت مسجد سفید بولگار تا ۶۵۰ میلیون روبل (ده میلیون دلار) وقف کرد. عثمانوف در خارج از روسیه نیز به امور خیریه می پردازد و با کمک مالی وی مسجدی در تاشکند پایتخت ازبکستان ساخته شده است. او که هیچ وارثی ندارد، وصیت کرده بعد از مرگ، تمام ثروتش به سرزمین مادری (ازبکستان) اهدا شود.
صلاح حاجی مژیف
شیخ شامل
وی از قوم «آوار» بود و در روستای کوهستانی گمری واقع در شمال شرق داغستان در ۱۲۱۲ ق/ ۱۷۹۷ به دنیا‌ آمد. پدرش عبدالعزیز گذشته از شغل زراعت در کار طب نیز دست داشت.
شامل از جوانی به تقوا و اعتقاد راسخ به دین اسلام و همچنین تاب و توان فوق العاده جسمانی، که حتی در میان مردم سخت جان داغستان نیز شاخص بود، معروفیت داشت.
مفتی طلعت تاج الدین طلعت تاج الدین ۷۱ ساله رئیس اداره مرکزی مسلمانان روسیه است که مقر آن در اوفا پایتخت جمهوری باشقیرستان در منطقه ولگای روسیه قرار دارد. وی عنوان مفتی عالی روسیه را داراست و در واقع رهبری مسلمانان بخش های آسیایی روسیه را برعهده دارد. تاج الدین از دوره شوروی سابق به عنوان روحانی ارشد فعالیت می کند و در ماه ژوئن سال ۱۹۸۰ به عنوان رئیس اداره مسلمانان بخش اروپایی و منطقه سیبری اتحاد جماهیر شوروی منصوب شد. تاج الدین در سال ۲۰۰۳ علیه آمریکا بخاطر تهاجم و لشکرکشی به عراق که به اشغال این کشور انجامید اعلام جهاد کرد و به همین دلیل در آن زمان معروف شد.
مقدس بیبارسوف
سلیمان کریموف سلیمان کریموف سرمایه دار ۵۳ ساله داغستانی است که در مکان هشتم مسلمانان برجسته و تاثیرگذار روسیه قرار گرفته است. کریموف که از سال ۲۰۰۸ سناتور شورای فدراسیون است با داشتن سرمایه ای نزدیک به ۶.۴ میلیارد دلار در زمره ۲۰ سرمایه دار برجسته روسیه قرار دارد. نام وی پس از وقف ۱۷۰ میلیون دلار برای احداث مسجد جامع مسکو برسر زبان ها افتاد. به گفته راویل عین الدین رئیس شورای مفتیان روسیه، کریموف این مبلغ را پس از این که از یک تصادف رانندگی جان سالم بدر برد، اهدا کرد. کریموف در دو سال اخیر در فرانسه به دلیل برخی مسائل مالی و فرار مالیاتی تحت پیگرد قانونی قرار گرفته است.

مارات خوسنولین مارات خوسنولین ۵۳ ساله معاون شهردار مسکو در امور سیاست های شهرسازی و ساختمان سازی است. خوسنولین یکی از چهره های کلیدی در تیم سرگئی سابیانین شهردار مسکو محسوب می شود. گفته می شود خوسنولین در کسب مجوز برای نوسازی مسجد جامع مسکو که گنجایش ۱۰ هزار نفر دارد نقش اصلی ایفا کرده است و هر هفته برای نظارت بر روند احداث مسجد در محل حضور می یافت. وی همچنین ریاست جامعه تاتارهای مسکو را نیز برعهده دارد.

شامیل علیاتدینوف شامیل علیاتدینوف ۴۵ ساله امام مسجد یادبود در پارک پیروزی است. وی به روشنفکرترین روحانی مسلمان در عرصه جمهوری های شوروی سابق مشهور است. علیاتدینوف در عرصه ادبی فعالیت گسترده داشته بطوری که مولف بیش از ۳۰ کتاب است و دهمین مسلمان تاثیر گذار در روسیه به حساب می آید. به عقیده کارشناسان، در بین روحانیون مسلمان روسیه هیچکس مانند علیاتدینوف نمی تواند بر جوانان مسلمان این کشور تاثیر بگذارد از این رو او از اعتبار بالایی در بین این قشر و دیگر مسلمانان برخوردار است.

جوهر دودایف
جوهر دودایف رئیس‌جمهور و رهبر استقلال‌خواهان چچن پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود. دودایف در ۱۳۲۳ش/ ۱۹۴۴ در دوران جنگ جهانی دوم در یکی از روستاهای چچن و در خانواده‌ای فقیر به‌دنیا آمد. او فرزند موسی دودایف، دامپزشک و از بولشویکهای قدیم، بود.

چهره های شاخص دینی

راویل عین الدین راویل عین الدین (راویل اسماعیلویچ عین‌الدینوف) سال ۱۹۵۹ در تاتارستان واقع در پسترچینسکی جمهوری سوسیالیستی شوروی به دنیا آمد، او از تاریخ ۱ ژوئیه ۱۹۹۶ مفتی و رهبر مسلمانان فدراسیون روسیه است.

چهره های شاخص غیر دینی

ولادیمیر پوتین