بررسی ادله قائلین به عدم امکان تفسیر قرآن (مقاله)
ادله قائلین به عدم امکان تفسیر قرآن عنوان مقاله ای است به زبان فارسی [۱] که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی نگاشته شده است. در این مقاله موضوع امکان تفسیر قرآن و یا عدم ان به تحلیل و نقد گذارده شده است. در واقع در مقابل دیدگاه قائلین به امکان فهم پذیری قرآن و تفسیر آن ، بعضی با استناد به برخی ادله – نقلی و عقلی – اظهار می دارند که قرآن کریم برای انسان های عادی قابل فهم نبوده و اغلب انان مدعی هستند که قرآن تنها بوسیله پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) و اهل بیت ایشان (علیهم السلام) قابل درک می باشد. دراین فصل به نقد و بررسی ادله اینان می پردازیم:
1-روایات
روایاتی که قائلین به فهم ناپذیری قرآن بدان استناد می‌کنند به چهار طائفه می‌باشند : طائفه اول : روایاتی که مفادشان نهی از تفسیر به رای قرآن می باشد . طائفه دوم : روایاتی که تفسیر قرآن را مختص به پیامبر ص و اهل بیت ع می داند . طائفه سوم : روایاتی که ورود عقل را در تفسیر قرآن ناصواب می داند : طائفه چهارم: روایاتی که نهی از ضرب القرآن بعضه ببعض دارد .
نقد و بررسی ادله روائی قائلین به فهم ناپذیری قرآن
الف : روایات طائفه اول - اخبار ناهیه از تفسیر به رای :
برخی از روایات طائفه اول به شرح ذیل می باشد : عن أبی عبدالله ( علیه السلام ) قال : سئل عن الحکومة فقال : من حکم برأیه بین اثنین فقد کفر ، ومن فسر برأیه آیة من کتاب الله فقد کفر - . عن أبی عبدالله ( علیه السلام قال : من فسر القرآن برأیه ، إن أصاب لم یوجر ، وإن أخطأ خر أبعد من السماء . عن أبی عبدالله ( علیه السلام ) قال : من فسر القرآن برأیه إن أصاب لم یؤجر وإن أخطأ فهو بعد من السماء . أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) به شخصی که مدعی وجود تناقض در قرآن بود
فرمود : « إیاک أن تفسر القرآن برأیک حتى تفقهه عن العلماء ، فإنه رب تنزیل یشبه کلام البشر وهو کلام الله ، وتأویله لا یشبه کلام البشر ، کما لیس شیء من خلقه یشبهه ، کذلک لا یشبه فعله تبارک وتعالى شیئا من أفعال البشر ، ولا یشبه شیء من کلامه کلام البشر ، وکلام الله تبارک وتعالى صفته ، وکلام البشر أفعالهم ، فلا تشبه کلام الله بکلام البشر ، فتهلک وتضل » . عن أبی عبدالله ( علیه السلام ) قال : سئل عن الحکومة فقال : من حکم برأیه بین اثنین فقد کفر ، ومن فسر آیة من کتاب الله فقد کفر .
عن أبی جعفر ( علیه السلام قال : ما علمتم فقولوا : وما لم تعلموا فقولوا : الله أعلم ، فان الرجل ینتزع الآیة فیخر فیها أبعد ما بین السماء والأرض . در منابع اهل سنت نیز روایات ناهیه از تفسیر به رای امده است که برخی از انها بشرح ذیل می باشد :
عن ابن عباس رضی الله عنهما عن النبی صلى الله علیه وسلم أنه قال ( من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوأ مقعده من النار ) قال رسول الله صلى الله علیه وسلم : ( من فسر القرآن برأیه فقد أخطأ ) ، وفى روایة : ( من قال فی القرآن برأیه فقد کفر ) .- انتهی - قال رسول الله ص : من فسر القرآن برأیه وهو على وضوء فلیعد وضوءه( الدیلمی عن أبی هریرة ) عن النبی ص : من فسر القرآن برأیه فلیتبوأ مقعده من النار .
تحلیل و بررسی
قبل از بیان دیدگاه مفسران و عالمان علوم قرآنی نکاتی را که می توان با تدبر در روایات مذکور بدست اورد بیان می کنیم :
1-مراد از تفسیر به رای در قرآن ان است که قرآن به رای و اندیشه شخصی مفسر معنا و تبیین گردد – فسر القرآن برایه - بدین معنا که مفسر با رای و اندیشه ای که از قبل برای خویش بر گزیده است بسراغ قرآن امده تا برای ان اندیشه و دیدگاه شخصی اش از قرآن هم موید بیاورد یعنی قرآن را مطابق اندیشه پیشین خود تبیین و تفسیر کند در حالی که می بایست قبل از مراجعه به قرآن و تدبر در ان ، ذهن از هر نوع اندیشه و تصوری خالی و انگاه به قرآن نگریست تا پیامش دریافت گردد .
2- مفهوم احادیث ناهیه از تفسیر قرآن ان است که فهم دقیق معانی قرآن تنها با ذهن خالص و عاری از تعصبات برگرفته از افکار دیگران و دخالتهای نفسانی مفسر ممکن خواهد بود .
3-روایات ناهیه از تفسیر به رای را باید نافی روش هرمنوتیک دانست که معتقد است اولا هیچگاه نمی توان به مراد واقعی مولف دست یافت و ثانیا تمامی اندیشه های تفسیری از متون مقدس و غیر ان متاثر از شرائط محیطی خاص بوده و ذهن را نمی توان بهنگام مطالعه اثار دیگران عاری از عوامل دیگرنمود .
4- روایات ناهیه از تفسیر به رای قرآن را باید در مقایسه با روش تفسیر قرآن به قرآن مورد سنجش قرار داد ؛ بدین معنا که درفهم قرآن باید به قرآن رجوع نمود نه اراء و اندیشه های دیگران . بر این اساس ایاتی که دعوت به تدبر در قرآن می کند مفادش این است که متدبر قبل از هر چیز دریابد قرآن چه می گوید تا در مرحله بعد بتواند ان اموزه ها و معارف قرآنی را تحلیل و بررسی کند و در مرتبه نهائی اندیشه های خود را با معارفی که از قرآن بر گرفته است مقایسه کند یعنی قرآن را معیار سنجش اندیشه های خویش قرار دهد .
5-در تبیین بیشتر روایات ناهیه از تفسیر به رای می توان به گفتار امام علی علیه السلام نیز تمسک کرد انگاه که یکی از اقدامات امام عصر ع را بعد از ظهور ، برگرداندن اندیشه ها و اراء به قرآن – بعد از رجعت مردم به تفسیر های ناصواب از قرآن – می داند :
" چون امام منتظر از پس پرده غیبت بیرون آید هوای نفس را به هدایت و رستگاری برمی گرداند (گمراه شدگان را به راه راست می برد) زمانی که مردم هدایت را به هوای نفس تبدیل کرده باشند (از شریعت محمدیه دست شسته خواهش نفس را پیروی نمایند) و رای را به قرآن بر می گرداند (مردم را از بکار بستن اندیشه های نادرست نهی و به رجوع به قرآن وامیدارد تا به دستور کتاب خدا رفتار نموده و مخالف آن را دور اندازند) زمانی که مردم قرآن را به رای و اندیشه (خود) مبدل کرده باشند (از قرآن چشم پوشیده امور را طبق اندیشه نادرست خود انجام دهند.
دیدگاه مفسرین فریقین نسبت به اخبار نهی از تفسیر به رایبعد از بیان اجمالی مفاد روایات ناهیه از تفسیر به رای ، اینک به بیان دیدگاه مفسرین فریقین در این زمینه می پردازیم :
دیدگاه طبرسی در مجمع البیان در زمینه اخبار ناهیه از تفسیربه رای ایشان بعد از بیان دلیل قائلین به لزوم مراجعه به روایات در تفسیر قرآن - از جمله روایات ناهیه از تفسیر به رای در قرآن- در رد دلیل مذکور می‌نویسد :با عنایت به ایات متعدد قرآن که بیانگر لزوم تدبر در ایات بوده و نیز روایات لزوم عرض احادیث به قرآن ، مراد از تفسیر به رای منهی عنه درروایات ان است که انسان قرآن را بدون توجه به شواهد و قرائن، به رای خودش حمل نماید . بنابر این بر اساس روایات ناهیه از تفسیربه رای ، تفسیر قرآن براساس رای شخصی و بدون شواهدی از الفاظ قرآنی صحیح نیست حتی اگر ان فهم مطابق با واقع باشد .
ایشان در تایید برداشت مذکور از روایات ناهیه از تفسیر به رای و نیز جهت اثبات مبنای خویش در " جواز فهم و تفسیر قرآن فی الجمله " ، به روایات دیگر و نیز کلام ابن عباس استناد می کند .-
دیدگاه علامه طباطبائی
ایشان معتقد است مراد از اخبار ناهیه از تفسیر به رای، نهی از اجتهاد مطلق در تفسیر قرآن نیست چون دراین صورت معارض ایاتی خواهد بود که امر به تدبر در قرآن می کند.از منظر علامه مراد از تفسیربه رای منهی عنه در این روایات ، نفی استقلال در فهم قرآن و عدم تدبرعمیق در ایات است چون برای درک قرآن لازم است همه ایات ملاحظه شده تا ایات الهی بوسیله یکدیگر تفسیر گردد .
نکات اصلی گفتار ایشان در زمینه روایات نهی از تفسیر به رای به شرح ذیل است :
1-مفهوم" رای" ، اعتقاد به چیزی از روی سعی و تلاش است .
ایشان می فرماید : مراد ا ز رای ، اعتقاد از روی سعی و تلاش شخصی بوده و گاهی بر سخن و دیدگاهی که بر اساس هوای نفس و استحسان اظهار شده است نیز اطلاق می‌گردد اما در روایات ناهیه از تفسیر به رای هیچگاه از اجتهاد و تلاش مطلق در جهت تفسیر و فهمیدن قرآن نهی نشده است تا مستلزم توقف فهم قرآن بر تفسیر اهلبیت ع باشد بعلاوه انکه برداشت مذکور- فهم ناپذیرقرآن برای عموم و اختصاص ان به اهلبیت ع -منافات با سائر ایات و روایات است که قرآن را برای عموم مردم فهم پذیر می داند .
2-در فهم قرآن باید از متن قرآن بهره گرفت – تفسیر قرآن به قرآن -ایشان روش فهم قرآن را متفاوت با سائر روشها دانسته و معتقد است روش فهم قرآن مختص به قرآن می باشد بدین معنا که ایات قرآن همگی به هم پیوسته بوده و در فهم ان فقط باید از متن قرآن بهره گرفت بعبارت دیگر منهی عنه در روایات مذکور -روایات ناهی از تفسیر به رای – طریق و روش فهم متعارف در قرآن است ..
3-منهی عنه در روایات مذکور ، استقلال در فهم و اعتماد مفسر به فهم خود و عدم مراجعه به متن قرآن می باشد . ایشان بعد از بیان وجوه دهگانه در مفهوم تفسیربه رای در روایات ، پاسخ به انها را بدلیل واضح البطلان بودنشان ، لازم نمی داند .
دیدگاه نهائی علامه طباطبائی در روایات ناهیه از تفسیر به رای
از منظر علامه نهى در روایات ناهیه از تفسیر به رای ، مربوط به طریقه تفسیر است ، نه اصل تفسیر ، غرض اصلی ان است که کلام خدا را همانند طریقى که کلام بشر تفسیر می‌شود نمی توان تفسیر نمود :
"کوتاه سخن ، اینکه آنچه از آیات و روایات به دست مىآید مثل آیه : « أفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ » و آیه : « الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ » و آیه : « إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أفَمَنْ یُلْقى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ » و آیه « یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِه » و آیه : « وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِه عِلْمٌ » و آیاتى دیگر هم که آن را تایید مىکند ، این است که نهى در روایات ، مربوط به طریقه تفسیر است ، نه اصل تفسیر ، مىخواهد بفرماید کلام خدا را به طریقى که کلام خلق تفسیر مىشود تفسیر نباید کرد .
گفتار علامه در تفاوت روش فهم قرآن با روشهای دیگر
ایشان در تبیین روش خاص فهم قرآن و تمایز ان با سائر روشها می‌نویسد :....معلوم است که فرق بین آن دو- روش فهم قرآن با سائر روشها - در نحوه استعمال الفاظ ، و چیدن جملات ، و به کار بردن فنون ادبى ، و صناعات لفظى ، نیست ، ...بلکه اختلاف بین آن دو از جهت مراد و مصداق است ، مصداقى که مفهوم کلى کلام بر آن منطبق است ،
ایشان در توضیح بیشتر مطلب مذکور می فرماید :
"توضیح اینکه ما انسانها به خاطر ارتباطى که با عالم طبیعت داریم ، و در عالم ماده پدید آمده و در آن زندگى مىکنیم و در آخر هم در آن مىمیریم ، ذهنمان مانوس با مادیات شده ، از هر معنایى ، مفهوم مادى آن را مىفهمیم ، و هر مفهومى را با مصداق جسمانیش منطبق مىسازیم ، مثلا وقتى از یک نفر مثل خود کلامى بشنویم ، کلامى که حکایت از حال امرى مىکند بعد از آنکه معناى کلام را فهمیدیم ، آن را بر مصداقى حمل و منطبق مىکنیم که معهود ذهن ما ، و نظام حاکم در آن است ، چون مىدانیم گوینده کلام غیر این مصداق را در نظر نگرفته ، چون او هم انسانى است مثل ما ، و خودش هم از چنین کلامى غیر آنچه ما فهمیدیم نمىفهمد ، و غیر آن را هم نمىفهماند ، و در نتیجه همین نظام ، نظامى است که حاکم در مصداق است ، و همین « نظام حاکم در مصداق » ، در مفهوم هم جارى است ، چه بسا مىشود که به مفهوم کلى استثنا مىزند ، و یا مفهوم یک حکم جزئى را تعمیم مىدهد ، یا به هر نحوى دیگر ، در مفهوم دخل و تصرف مىکند که ما این تصرفات را ، « تصرف قرائن عقلیه غیر لفظیه » مىنامیم
ایشان در تبیین بیشتر نکته فوق می فرماید :
...بیانات قرآنى بالنسبه به معارف الهیه همان جنبه اى را دارد ، که امثال با ممثلات دارند ، و این بیانات قرآنى در آیاتى متفرق شده ، و در قالبهاى مختلفى ریخته شده ، تا نکات دقیقى که ممکن است در هر یک از آن آیات نهفته باشد ، به وسیله آیات دیگر تبیین شود ، و به همین جهت بعضى از آیات قرآنى شاهد بعضى دیگر است ، و یکى مفسر دیگر است ، و اگر جز این بود امر معارف الهیه در حقایقش مختل مىماند ، و ممکن نبود که یک مفسر در تفسیر یک آیه گرفتار قول به غیر علم نشود.... از اینجا روشن مىشود که تفسیر به رأى به بیانى که کردیم خالى از قول بدون علم نیست ، هم چنان که در حدیث دیگرى که گذشت بجاى « من فسر القرآن برأیه » آمده بود :« من قال فى القرآن به غیر علم فلیتبوا مقعده من النار
گفتار علامه در اثار زیانبار تفسیر به رای
ایشان در اثار زیانبار تفسیر به رای می‌نویسد:
"سخن کوتاه اینکه تفسیر به رأى باعث مىشود ترتیب آیات خدا از بین رفته و در هم و بر هم شود و هر یک منظور و مقصود آن دیگرى را نفى کند ، و در نهایت مقصود هر دو از بین برود ، چون به حکم قرآن در او اختلافى نیست ، و اگر اختلافى در بین آیات پیدا شود تنها بجهت اختلال نظم آنها ، و در نتیجه اختلاف مقاصد آنها است و این همان است که در بعضى از روایات از آن به عبارت « ضرب بعض قرآن به بعض دیگر تعبیر شده ، مانند روایتی که در تفسیر عیاشى از امام صادق از پدر بزرگوارش ( ع ) آمده که فرمود : هیچ کس بعضى از قرآن را به بعضى دیگرش نمىزند مگر آنکه کافر مىشود . – انتهی -
دیدگاه محقق اردبیلی در زبده البیان فی احکام القرآن
ایشان معتقد است مراد از روایات ناهیه از تفسیر به رای ، یقین به فهم خود از ایاتی است که دلیلی بر اثبات ان وجود نداشته و مستند ان فقط استحسانات عقلی می باشد : مراد از تفسیر به رای ممنوع ان است ک بدون دلیل به مراد از لفظی که ظهور در معنائی خاص ندارد حکم کنیم .
دیدگاه ابن تیمیه در تفسیر به رای :
ایشان در کتاب " مقدمه التفسیر" بعد از بیان مراحل تفسیر قرآن : 1- تفسیرقرآن به قرآن 2- تفسیر قرآن به سنت 3- تفسیر قرآن به قول صحابه 4- تفسیرقرآن به روایات تابعین ، تحت عنوان "فصل [تفسیر القرآن بمجرد الرأی] "این نوع تفسیر را در مقابل تفسیر اثری دانسته و در بطلان ان اظهار می‌دارد :
تفسیر قرآن لازم است بر اساس علم صورت گیرد نه ظن و رای ؛ از اینرو تفسیر به رای را که در مقابل تفسیر اثری است مردود و حرام می باشد .
ایشان در این زمینه به روایات زیادی استشهاد می کند که مفادشان توقف صحابه در تفسیر ایاتی است که پیرامون ان روایتی بدست شان نرسیده است نظیر روایت : عن إبراهیم التیمی؛ أن أبا بکر الصدیق سئل عن قوله : {وَفَاکِهَةً وَأَبًّا } [ عبس : 31 ] فقال : أی سماء تظلنی، وأی أرض تقلنی، إن أنا قلت فی کتاب اللّه ما لا أعلم ؟ منقطع وقال أبو عبید أیضًا : حدثنا یزید، عن حمید، عن أنس؛ أن عمر بن الخطاب قرأ على المنبر : {وَفَاکِهَةً وَأَبًّا } فقال : هذه الفاکهة قد عرفناها فما الأبُّ ؟ ثم رجع إلى نفسه فقال : إن هذا لهو التکلف یا عمر ..
ضمنا -همانطور که در فصل بعدی می‌آید- ایشان معتقد است تمام قرآن توسط پیامبر تفسیر شده بنابر این لازم است در تفسیر قرآن ، روایات تفسیریه دیده شود و براساس ان ایات ، تفسیر گردد .
مقایسه دیدگاه ابن تیمیه با دیدگاه علامه طباطبائی در شیوه تفسیر قرآن و تفسیر به رای
دقت در گفتار ابن تیمیه بیانگر این است که دیدگاه ایشان از جهاتی به دیدگاه علامه طباطبائی شباهت دارد از جهت انکه در گفتار ابن تیمیه -همانطور که در ادامه بحث می‌آید - در مراحل تفسیر قرآن امده است که برترین روش تفسیر ، تفسیر قرآن به قرآن می باشد و تنها در صورت عدم امکان این طریق - تفسیر قرآن به قرآن - لازم است به روایات تفسیریه یا قول صحابه و تابعین مراجعه گردد . بدیهی است این گفتار شبیه دیدگاه علامه طباطبائی است که ذیل روایات ناهیه از تفسیر به رای نقل گردید که برترین روش تفسیرقرآن ، تفسیر قرآن بقرآن است .
ب- روایات طائفه دوم : روایاتی که تفسیر قرآن را مختص به پیامبر ص و اهل بیت ع می داند .
روایات این طائفه علاوه بر اینکه مفادشان لزوم مراجعه به اهل بیت در تفسیر قرآن می باشد بیانگر ان است که فقط مخاطبین اصلی قرآن قادر به فهم قرآن بوده و اینان نیز منحصر به پیامبر ص و معصومین می‌باشند .
برخی از روایات این طائفه عبارتند از :
امام صادق ع به ابوحنیفه اظهار داشت : ایا خود را فقیه عراق می دانی ؟ اظهار داشت : اری امام ع فرمود : با کدامین منیع و مستند دینی فتوا می دهی ؟ اظهار داشت : با کتاب خدا و سنت پیامبر ص امام فرمود : ایا به کتاب خدا معرفت کامل داری ایا می توانی ناسخ از منسوخ را تشخیص دهی ؟ اظهار داشت : اری امام فرمود: ای ابوحنیفه ادعائی نمودی که که در شان تو نبود . این ادعا – معرفت جامع به قرآن – مختص کسانی از ذریه پیامبر ص است که تو حتی حرفی از قرآن را هم نمی دانی " .
نظیر روایت فوق در مورد قتاده نیز ذکر شده است . زید الشحام می گوید :
روزی قتاده بر امام باقر ع وارد شد و امام به او فرمود : ایا خود را فقیه اهل بصره می دانی ؟ اظهار داشت : مردم اینگونه می پندارند . امام فرمود : بمن خبررسیده است که قرآن را تفسیر می کنی . اظهار داشت : اری . فرمود : ایا تفسیرت عالمانه است یا جاهلانه ؟ اظهار داشت : عالمانه تفسیر می گویم . انگاه امام ع از او تفسیر ایه" وقدرنا فیها السیر سیروا فیها لیالی وأیاما آمنین " را سئوال نمود . قتاده پاسخ داد : مراد ایه این است که انان که با زاد و راحله شان به قصد زیارت کعبه می روند در امنیت هستند تا به موطن شان بر گردند .
امام فرمود : تو را به الله تبارک و تعالی قسم می دهم ایا می دانی – و می پذیری – که چه بسا فردی با زاد و راحله اش به قصد زیارت بیت الله الحرام می رود اما گرفتار راهزنان می‌گردد و سرمایه اش نابود می‌گردد ؟ قتاده اظهار داشت : اری . امام ع – بعد از انکه خطای قتاده را در قالب نمونه مذکور بدو تفهیم نمود- فرمود : وای بر تو قتاده اگر قرآن را براساس نظرشخصی ات و یا بر اساس اراء دیگران تفسیر نمائی خود و دیگران را هلاک نموده ای . تفسیر صحیح ایه مذکوراین است که : فردی که با زاد و راحله اش به قصد زیارت بیت الله الحرام اقدام نماید و نیز عارف به حقوق ما اهلبیت ع باشد در قیامت از عذاب جهنم ایمن خواهد بود . قتاده اظهار داشت بخدا قسم تاکنون بدینگونه قرآن را تفسیر ننموده ام . امام ع فرمود : وای بر تو قرآن را فقط کسانی می فهمند – و قادر به تفسیر ان هستند - که مخاطب اصلی ان باشند . .
در روایتی دیگر از امام صادق ع نقل شده است که علم به تنزیل و تاویل قرآن فقط در اختیار پیامبر ص و معصومین ع می باشد : « إن الله علم نبیه ( صلى الله علیه وآله ) التنزیل والتأویل ، فعلمه رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) علیا ( علیه السلام ) قال : وعلمنا والله
طبرسی در مجمع البیان نیز مدعی وجود اخبار صحیح از اهل بیت ع در عدم جواز تفسیر بدون بیان روائی از معصومین ع می باشد : أن الخبر قد صح عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم وعن الأئمة القائمین مقامه ( علیه السلام ) أن تفسیر القرآن لا یجوز إلا بالأثر الصحیح والنص الصریح .
اخباریین با تمسک به روایات مذکور، تفسیر و فهم قرآن را مختص به پیامبر ص و اهل بیت ع دانسته و غیر انان را مجاز در فهم قرآن نمی دانند . در برابر اینان اعلام شیعی معتقدند این روایات بیانگر ان است که فهم جامع قرآن مختص ائمه علیهم السلام بوده و با امکان فهم فی الجمله غیر معصومین نسبت به قرآن منافات نخواهد داشت . دراینجا گفتار برخی از اعلام شیعی را در این زمینه بیان می کنیم
: گفتارعالمان شیعی در زمینه اخبار طائفه دوم ایه الله خوئی : ایشان در کتاب " البیان فی تفسیر القرآن " درپاسخ به مرسله شعیب بن انس که فهم قرآن را مختص به اهل بیت ع می داند اظهار می‌دارد این نوع روایات بیانگر ان است که فهم جامع و کامل قرآن مختص به انان می باشد . بدیهی است این امر منافاتی با جواز و امکان فهم دیگران نسبت به مراتب دیگر قرآن نخواهد داشت . ایشان در زمینه روایت دوم – روایت زید شحام - که فهم قرآن را مختص به من خوطب به می داند معتقدند : مراد از ان ، تفسیر بمعنای کشف القناع می باشد بنابر این روایت مذکور منافاتی با امکان فهم ظواهر قرآن برای غیر معصومین نخواهد داشت .
نکته مهم :باید گفت در روایت زید شحام گرچه واژه تفسیر ذکر شده است- إن کنت إنما فسرت القرآن من تلقاء نفسک فقد هلکت وأهلکت وإن کنت قد أخذته من الرجال فقد هلکت وأهلکت ،-اما این امر دلیل بر اختصاص تفسیر قرآن به معصومین ع نخواهد بود چون :
اولا تفسیر قرآن دارای مراتبی است که عالیترین مراتب ان مختص اهل بیت ع می باشد . بدیهی است مطلب ذکر شده با امکان فهم مراتب دیگر تفسیر برای غیر معصومین ع قابل جمع می باشد .
ثانیا ایاتی که بیانگر لزوم تدبردر قرآن است بمعنای ان است که امکان تفسیر برای غیر معصومین ع نیز وجود دارد چون مفهو واژه تدبر ان است که لایه های مخفی و مستوری – فراتر از ظواهر - در قرآن وجود دارد که جز با ژرف نگری ان قابل درک نخواهد بود بنابر این امر به تدبر در قرآن که بصورت عمومی در قرآن کریم ذکر شده است بیانگر امکان تفسیر قرآن برای غیر معصومین خواهد بود .
میرزای قمی:
ایشان دررد تمسک اخباریین به روایت" من خوطب به " بر اختصاص فهم قرآن به پیامبرص " می‌نویسد: بر اساس روایت مذکور -من خوطب به-فهم قرآن اختصاص به پیامبر نداشته بلکه تمام کسانی که در مجلس وحی حاضر بوده و نیز تمام مردم زمان ان حضرت را شامل می‌گردد .
شیخ انصاری
ایشان در رد تمسک اخباریین به روایات مذکور، پاسخ های متعددی می‌دهد که عبارتند از :
1-روایات مذکور نهی از عمل به ظواهر قرآن بعد از فحص از مخصص و ناسخ و ...نمی کند چون تفسیر رفع ابهام از امری مشکل است وعمل به ظواهر تفسیر نخواهد بود .
2- گفتار اخباریین در تمسک به احادیث مذکور با روایاتی نظیر حدیث ثقلین و حدیث عرض اخبار به قرآن و...که بیانگر جواز عمل به ظواهر قرآن برای غیر معصومین بوده و مسلمانان مکلفند صحت و سقم روایات را با قرآن بسنجند معارض می باشد .
3- ادعای اخباریین با سیره ائمه در تعلیم شیوه استنباط احکام از قرآن به دیگران نیز معارض می باشد . چون سیره عملی اهل بیت ع بخوبی بیانگر ان است که غیر معصوم نیز می تواند احکام الهی را از قرآن استنباط نماید همانگونه که ائمه علیهم السلام شیوه استنباط حکم مسح بر قسمتی از سر- را در وضوء -و نیز مسح بر جبیره را -در هنگامی که مسح بر عضوپوشیده از جبیره ممکن نیست- به شیعیان شان تعلیم دادند .
نکته مهم دیگری که در ادامه گفتار شیخ وجود دارد این است که از منظر ایشان در فهم ظواهر قرآن و عمل بدان لازم است دقت و تعمق زیادی صورت گیرد تا بتوان احکامی را از ان استنباط نمود از اینرو ایشان بعد از بیان روایت اخیر- در وضوی جبیره - که امام ع شیوه فهم و استناد به قرآن را به یکی از پیروانش تعلیم فرمود -می‌نویسد استفاده حکم مذکور – مسح بر جبیره در صورت حرج – جز با تدبر و تامل در ایات ممکن نیست .
ایشان ضمن نتیجه گیری از مطلب ذکر شده – در مساله وضوی جبیره – می‌نویسد : وقتی امام علیه السلام حکم دقیقی همانند وضوی جبیره ای را که با دقت از ایه استفاده می‌شود به صحابی اش اموزش می‌دهد بنابر این چگونه می توان ادعا نمود احکامی که ظهور ایات بدان دلالت می کند – نظیر نفی وجوب غسل و وضوء در موارد حرج شدید - قابل استخراج از قرآن نبوده و درک ان مبتنی بر روایات تفسیری است .
نتیجه انکه دلالت طائفه دوم نیز بر عدم جواز و امکان فهم قرآن برای غیر معصومین تمام نمی باشد .
ج- روایات طائفه سوم : روایاتی که ورود عقل را در تفسیر قرآن ناصواب می داند
برخی از روایات این طائفه به شرح ذیل می باشد : جابر از امام صادق ع نقل می کند که ان حضرت فرمود : ای جابر قرآن –معانی- بطنی است و برای بطن ان نیز ظهری است و هیچ امری به اندازه قرآن از عقول بشر دورتر نست – و عقل بشر بدان نمی رسد – گاه ایه در قرآن دیده می‌شود که هریک از ابتدا و میانه و اخرش پیرامون مطلبی است در حالی که همه اجزاء ان ایه در واقع بهم پیوستگی داشته و هماهنگ با هم می باشد
در روایتی دیگر امام صادق ع به معلی بن خنیس فرمود : مطالبی که از قرآن فهمیده ای منطبق با حقیقت قرآن نیست همانا قرآن مشتمل بر اموری است که فقط عده ای خاص قادر به درک ان هستند همانگونه که پیامبر ص فرمود : برای عقول عالمان تفسیرهیچ امری دورتر از تفسیر قرآن نمی باشد ..
در روایتی دیگر از امام صادق ع نقل شده است که : هیچ امر اختلافی نیست مگر اینکه در قرآن حقیقت ان – قول حق - بیان شده است اما در دسترس عقول بشری نمی باشد. .
قائلیین به فهم ناپذیری قرآن برای غیر معصومین معتقدند بر اساس روایات مذکور، درک معارف قرآن از قلمرو عقل خارج بوده و در این امر لازم است به اهلش – معصومین - مراجعه نمود .
نقد و بررسی :
استدلال به روایات فوق بر عدم امکان فهم و تفسیر قرآن به جهاتی تمام نیست :
اولا : این روایات معارض با ایاتی است که امر به تدبر در قرآن نمود بویژه ایه "افلا یتدبرون القرآن و لوکان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا "که تحدی در قرآن کریم را - برای مخالفین - مبتنی بر تدبر در قرآن نموده است .ایا امر به تدبر انهم در خطابی عمومی بمعنای ان نیست که فهم و درک قرآن برای همگان ممکن است .
ثانیا : روایات مذکور- به تقریبی که ذکر شد - معارض روایاتی است که قائلین به مبهم بودن و فهم ناپذیری قرآن را در زمره هلاک شوندگان می داند نظیر روایتی که از امام باقر ع نقل شده است که :
....إن لکتاب الله ظاهرا ، وباطنا ، ومعاینا ، وناسخا ومنسوخا ، ومحکما ، ومتشابها ، وسننا وأمثالا وفصلا ووصلا وأحرفا وتصریفا ، فمن زعم أن کتاب الله مبهم فقد هلک وأهلک ،.
نتیجه انکه ایات و روایات مذکور- که بیانگر مجاز بودن عقل در فهم معارف قرآنی است با روایات – طائفه سوم - که ورود عقل را در این حوزه منع می کند - منافات خواهد داشت.از اینرو لازم است درصورت امکان به رفع تعارض این دو طائفه اقدام نمود .
بعد از بیان نکات ذکر شده ذیل روایات طائفه سوم ، اینک دیدگاه برخی از عالمان را پیرامون ان مطرح می کنیم :
دیدگاه علامه طباطبائی در زمینه طائفه سوم :
ایشان در جمع بین دو طائفه از روایات مذکور می فرماید :
روایاتی که مانع ورود عقل در معارف حوزه قرآن کریم می‌باشند مرادشان بکارگیری روش غیر صحیح در فهم قرآن است نظیر انکه در فهم قرآن به غیر قرآن رجوع کنیم . در مقابل این طائفه از وایات ، روایاتی قرار دارد که ورود عقل را در حوزه قرآن نه تنها مجاز دانسته بلکه مخالفت با انرا ناصواب می دانند . مفاد این روایات ان است که عقل می تواند به شیوه درست در فهم قرآن فعال باشد بدینگونه که در تفسیر ایات از ایات دیگر بهره گیرد و این همان شیوه ای است که ائمه ع به یارانشان اموزش می دادند .
ایشان در نفی ادعای کسانی که حدیث ثقلین را مانع توانائی عقل درفهم قرآن دانسته و تنها راه درک معارف قرآنی را مراجعه به اهل بیت می دانند می‌نویسد: بر اساس حدیث ثقلین ، اهل بیت ع راهنما و دلیل در فهم قرآن هستند بدین معنا که انان روش صحیح استفاده و مراجعه به قرآن را به دیگران تعلیم می دهند نظیر روایاتی که پیامبر ص و اهل بیت ع مردم را به تدبر در قرآن دعوت نموده و از انان می‌خواهد روایات نقل شده از انان را به قرآن عرضه کنند تا صحت و سقم انها روشن گردد.
ایشان در ادامه اظهار می دارند که بسیاری از روایات تفسیریه - وارد شده از ناحیه ائمه ع- نیز بیانگر ان است که به مخاطبین خویش شیوه صحیح استنباط و برداشت معارف قرآنی را بیاموزند همانگونه که برخی روایات با صراحت کسانی را که معتقد به عدم امکان بهره گیری عقل ازقرآن را می باشد در زمره هلاک شوندگان می داند .
بنظرمی رسد بهترین طریق جمع بین روایات مذکور بیان علامه طباطبائی است که ذکر گردید .
د- روایات طائفه چهارم : روایاتی که نهی از ضرب القرآن بعضه ببعض می کند :
نظیر روایتی که در منابع روائی از امام باقر ع رسیده است که ضرب القرآن را سبب کفر می داند : قال ما ضرب رجل القرآن بعضه ببعض إلا کفر دیدگاه ملاصالح مازندرانی در شرح روایت مذکور : ایشان دو احتمال را در معنای حدیث مذکور مطرح نموده و براساس ان ، ضرب القرآن بعضه ببعض را امری ناصواب درشیوه فهم قرآن می داند : احتمال اول : ایات قرآن ضد یکدیگر جلوه داده شده و بوسیله قرآن ، قرآن نقض گردد . این امر سبب استخفاف قرآن بوده و مستلزم کفر می باشد . احتمال دوم : در موارد مجمل ، مطلق عموم ، متشابه و امور مشابه ان بدون استناد و قرائن روشن ، به رای شخصی عمل گردد .،
دیدگاه علامه طباطبائی در زمینه روایات "ضرب القرآن بعضه ببعض"
دیدگاه ایشان در این مساله ضمن بررسی اثار زیانبار تفسیر به رای اظهار بیان شده است :
ایشان نخست در اثار زیانبار تفسیر به رای می‌نویسد
... "تفسیر به رأى باعث مىشود ترتیب آیات خدا از بین رفته و نظم انها بهم ریزد و هر یک منظور و مقصود آن دیگرى را نفى کند ، و در نهایت مقصود هر دو از بین برود ، چون به حکم خود قرآن در قرآن هیچ اختلافى نیست ، و اگر اختلافى در بین آیات پیدا شود تنها و تنها بخاطر اختلال نظم آنها ، و در نتیجه اختلاف مقاصد آنها است .
ایشان در ادامه ، تالی فاسد مترتب بر تفسیر به رای را همان ضرب القرآن بالقرآن دانسته و می فرماید :
و این همان است که در بعضى از روایات از آن به عبارت « ضرب بعضى قرآن به بعض دیگر » تعبیر شده ، مانند روایتی که در تفسیر عیاشى از امام صادق از پدر بزرگوارش ( ع ) نقل شده است که فرمود : هیچ کس بعضى از قرآن را به بعضى دیگرش نمىزند مگر آنکه کافر مىشود .
انگاه گفتاری از شیخ صدوق را در معنای روایت "ضرب القرآن بعضه ببعض" – از کتاب معانی الاخبار – بیان می کند :
من - صدوق - از ابن الولید معناى این حدیث را پرسیدم ، او گفت : زدن بعضى از قرآن به بعضى دیگر این است که وقتى از تو تفسیر آیه اى را مىپرسند به تفسیرى که مربوط به آیه اى دیگر است پاسخش گویى .
علامه طباطبائی پاسخ ابن الولید را مبهم دانسته و می فرماید :
پاسخ ابن الولید به مرحوم صدوق کمى ابهام دارد چون ممکن است مقصودش همان روشى است که در بین اهل علم معمول است ، که در مناظرات خود یک آیه را به جنگ با آیه اى دیگر مىاندازند ، و با تمسک به یکى ، آن دیگرى را تاویل مىکنند ، و هم ممکن است مقصودش ان است که ، کسى بخواهد معناى یک آیه را از آیات دیگر استفاده کند ، و خلاصه آیات دیگر را شاهد بر آیه مورد نظرش قرار دهد .
اگر منظور ابن الولید معناى اول باشد درست است ، و ضرب بعض قرآن به بعض دیگر است و اگر معناى دوم مقصود باشد ، سخن باطلى گفته و دو روایت نامبرده آن را دفع مىکنند .
ایشان در ادامه به تبیین ببشتر روایات ضرب القرآن می پردازند.
از جمله انکه به روایاتی استناد می کند که می تواند ابهام روایت ضرب القرآن را بر طرف کند .
ایشان روایتی را از الدرالمنثور نقل می کند که روزى رسول خدا ( ص ) با شدت خشم نزد مردمى حضور یافت که به میل شخصی شان قرآن را تفسیر مىکردند ، فرمود :« امتهاى قبل از شما هم بخاطر همین روشى که شما پیش گرفته‌اید گمراه شدند ، آنها هم در اثر زدن بعضى از کتاب را به بعضى دیگر ، هلاک شدند ، خداى تعالى کتاب را نازل نکرده که شما به خاطر بعضى از آن بعضى دیگر را تکذیب کنید ، بلکه نازل کرد تا بعضى مصدق بعض دیگر باشد پس هر چه از قرآن فهمیدید همان را بگوئید ، و هر چه را نفهمیدید علمش را به عالمش واگذارید
علامه طباطبائی بعد از بیان اینگونه روایات می فرماید :در این روایات عبارت « ضرب القرآن بعضه ببعض » در مقابل « تصدیق بعض القرآن بعضا » قرار داده شده است از این امر معلوم مىشود منظور از « ضرب القرآن » این است که انسان بین مقاماتى که معانى آیات دارند خلط کند و در ترتیبى که بین مقاصد هست اخلال وارد آورد ، مثلا محکم را متشابه و متشابه را محکم بداند ، و یا خطاهایى از این قبیل مرتکب شود .
ایشان در پایان این بحث می فرماید : پس تکلم به رأى پیرامون قرآن ، و قول به غیر علم که در روایات گذشته بود ، و « ضرب بعض القرآن ببعض » که در این روایات آمد ، همه مىخواهند یک چیز را بفهمانند ، و آن این است که براى درک معناى قرآن از غیر قرآن استمداد نجویید . نتیجه : روایات ضرب القرآن بر اساس مباحثی که از علامه مطرح گردید منافاتی با ایات و روایات امر کننده به تدبر در قرآن نخواهد داشت چون روایات مذکور– ضرب القرآن – بیانگر ان است که ورود درقرآن می بایست با تدبر و تعمق همراه بوده و تنها کسانی شایستگی بهره گیری از قرآن را دارند که اشراف بر عام و خاص محکم و متشابه مطلق و مقید و...قرآنی داشته باشند .
2-دلیل عقلی قائلین بر فهم ناپذیری قرآن : خطاپذیری عقل
مهمترین دلیل قائلین بر عدم امکان تفسیر قرآن خطا پذیری عقل می باشد . اینان معتقدند عدم احاطه عقل به مسائل گوناگون و امکان خطاپذیری ان موجب سلب اعتماد به احکام و برداشتهای عقلی می‌گردد . باید گفت دلیل مذکور – خطاپذیری عقل – را به دو گونه می توان تقریر کرد :
الف – خطاپذیری و ناتوانی عقل از منظر متقدمین – اخباریین فریقین –مفاد این دلیل که از سوی برخی از عالمان فریقین نقل گردیده است ان است که عقل بشری بدلیل خطاپذیری اش از توانائی درک قرآن کریم عاجز است در اینجا گفتار برخی از انها را بیان می کنیم :
ابن تیمیه
ابوزهره در تبیین دیدگاه ابن تیمیه می‌نویسد : ایشان قلمرو ناتوانی عقل در فهم معارف دینی را علاوه بر فروعات دینی ، نسبت به اصول اعتقادی نیز پذیرفته و معتقد است در فهم اصول دین نیز باید به کتاب و سنت رجوع کرد و تنها به دلائل عقلی که در قرآن -یا سنت- ذکر شده است می توان اعتماد نمود . از منظر ایشان عقل درفهم دین به تنهائی قابل اعتماد نبوده و لازم است در این توع امور از قرآن و سنت نیز بهره گرفت . ایشان در تبیین بیشتر دیدگاه ابن تیمیه می‌نویسد : عقل بدون نقل قادربه درک حقائق دینی نمی باشد بنابر این عقل حتی در مقدمات استدلالش تابع قرآن بوده و تاویل قرآن نیز فقط بوسیله قرآن انجام می گیرد.–
ملا امین استرابادی
ایشان در الفوائد المدنیه بعد از بیان مقدماتی ، خطاپذیری عقل را علت اصلی عدم توانائی عقل در فهم معارف دینی می داند : ایشان معتقد است منشا خطا در استنباطات عقلی یا از جهت صورت استدلال ویا از جهت مواد تشکیل دهنده ان می باشد .در علوم نظری نظیر ریاضیات امکان خطا بسیار اندک است چون بوسیله رعایت قواعد منطق می توان مانع بروز خطا در صورت استدلال گردید. از طرفی چون مواد تشکیل دهنده قیاسات در این نوع علوم امور قریب به حس می باشد می توان از خطا در انها نیز اجتناب نمود اما درعلوم دینی هر چند می توان از بروز خطا در صورت استدلال اجتناب نمود اما بدلیل انکه مقدمات بکار رفته در انها امور غیر حسی یا بعید ازحس بوده و عقل قادر به درک صحیح انها نیست از اینرو امکان خطا در ان بسیار است .
ایشان بعد از بیان مقدماتی – نسبتا طولانی – چنین نتیجه می گیرد که تنها راه برای اجتناب از خطا در استنباطات دینی تمسک به گفتار اهل بیت ع می باشد چون در تمسک به گفتار انان – بدلیل عصمت شان - قطعا طریق صواب را پیموده و مایه اطمینان خواهد بود در حالی که با تمسک به غیر انان چنین اطمینانی حاصل نمی‌گردد .
ایشان در ادامه نکاتی را در زمینه دلیل برعصمت ائمه ع و عدم جواز اعتماد به ادله ظنی بیان می‌کنند . شیخ حر عاملی‌ایشان در الفوائد الطوسیة می‌نویسد : عقل بتنهائی قادر به استنباط و فهم مراد خدا نیست و اگر صرف عقل (به تنهایی) کافی بود، مردم به پیامبر و امام نیازی نداشتند و اختلاف در شرایع و ادیان وجود نمی‌داشت.
نقد و بررسی
گفتار اخباریین و پیروان برخی از مذاهب کلامی نظیر ماتریدیه که به نفی حجیت عقل بر می‌گردد مورد اعتراض برخی از عالمان قرار گرفته است که در اینجا گفتار برخی از انان را بیان می کنیم :
علامه محمد تقی حکیم
ایشان در نقد دیدگاه اخباریین – در نفی حجیت عقل - اظهار می‌دارد انکار حجیت عقل در مسائل شرعی هر گاه مستند به حکم عقل باشد لازمه اش نفی حجیت عقل در همه موارد از جمله نفی حجیت عقل در مسائل شرعی خواهد بود و اگر مستند به غیر عقل باشد دراینصورت نیز لازمه اش تسلسل خواهد بود بعلاوه اینکه حجیت قطع ذاتی است و برای شارع جعل یا رفع حجیت نسبت به ان ممکن نیست .
ایشان در بخش دیگری از گفتارشان دیدگاه پیروان مذهب ماتریدیه در نفی حجیت حکم عقل را بدلیل امکان خطا در ان بیان می کند.
ایشان در نقد مبنای مذکور می فرماید : تصور خطا در احکام قطعی عقل غیر معقول بوده از اینرو احکامی را که عقل بدان حکم می کند تا زمانی که با قوای دیگر نظیر قوه تخیل امیخته نشود خطا در انها راه نخواهد داشت.
ب- خطاپذیری عقل از منظر روشنفکران مذهبی معاصر – یا قائلین به هرمنوتیک قرآن و سنت -
بطور کلی ادعای معتقدان به روش هرمنوتیک در اثار مکتوب - ادبی و تفسیری و....- ان است که راهی برای درک حقیقی متن این نوع اثار وجود نداشته و انسان در مواجهه با انها براساس چهارچوبهای ذهنی خودش انها را می فهمد بگونه ای که اگر ان ذهنیت ها تغییر یابد فهم او از ان اثار متحول خواهد شد . بر همین اساس کسانی که متاثر از اندیشه هرمنوتیک هستند نسبت به فهم قرآن و سنت نیز انرا جاری دانسته و معتقدند راهی برای فهم دقیق متن قرآن و سنت وجود ندارد و لذا به قرائت های گوناگون از دین مشروعیت می دهند .
از جمله کسانی که در ایران مروج چنین اندیشه ای هستند مجتهد شبستری و دکتر سروش می باشد . اینان با پذیرش هرمنوتیک در قرآن و سنت معتقدند فهم صحیح و اطمینان بخش از قرآن و سنت ممکن نیست .
در این قسمت نخست برخی از گفتار معتقدین به این دیدگاه را - هرمنوتیک قرآن- مطرح نموده و سپس به نقد و بررسی ان می پردازیم :
گفتار محمد مجتهد شبستری در زمینه هرمنوتیک قرآن و سنت
در اینجا بخشهائی از گفتار مجتهد شبستری درزمینه هرمنوتیک قرآن و سنت در میزگردی که با همین عنوان "هرمنوتیک قرآن، نخستین گامها در تفسیر قرآن" با حضور محمد مجتهد شبستری و علیرضا قائمی نیا در | ۲۶ بهمن ۱۳۹۴در دانشکده الهیات دانشگاه تهران- بر گزار شد – بیان می کنیم :
"ما وقتی از فهمیدن و تفسیر کردن حرف می زنیم، منظورمان این است که معنای مشخصی در جایی هست و همه می خواهند آن را بفهمند یا اینکه علمی وجود دارد به نام تفسیر که اگر همه آن را انجام دهند، به معنای مورد نظر دست می یابند. این در حالی است که براساس هرمنوتیک، این تصور اشتباه است" "ما مسلمانان در عصری زندگی می کنیم که در آن، فلسفه ها و علوم جدید گوناگون به وجود آمده است که همه آنها در فهم و تفسیر متون و از جمله فهم و تفسیر ما از کتاب مقدس و سنّت – را - مورد تحدی قرار داده اند. عمده ترین این فلسفه ها، فلسفه های گوناگون زبان، علوم گوناگون زبان شناسی، هرمنوتیک و انسان شناسی های جدید و تاریخ است. در این شرایط، ما مسلمانان نمی توانیم به میراث خود در فهم و تفسیر متون بسنده کنیم، بلکه باید این چهار قلمرو را به دقت بررسی و نسبت و تاثیر آنها را در فهم و تفسیر خودمان از متون و سنت مشخص کنیم. این کاری است که مسلمانان در دوره های گذشته هنگام رویارویی با فلسفه یونان، فرهنگ عرب، مسیحیت و یهودیت انجام داده اند و درواقع فرهنگ و تمدن اسلامی در دیالوگ پدید آمد». "
«مراد من از هرمنوتیک قرآن، بحث ها و موضوعات و مسائلی است که ضرورت دارد ما تکلیفمان را با آنها روشن کنیم تا بتوانیم امروز بگوییم چگونه می توانیم کتاب و سنت را تفسیر کنیم.
نقد عقل به وسیله کانت نشان داد ساختار و نظمی که ما از جهان به دست می آوریم به فنومن ها مربوط است نه جهان فی نفسه. این طور نیست که مستقیم صورتی از جهان در ذهن ما می آید و ما جهان را فهم می کنیم؛ فنومن هست که ما با آن مواجه هستیم؛ یعنی ما آن گونه که جهان می نماید آن را فهم می کنیم نه آن طور که هست.
. دانش درباره جهان خارج از ذهن آغاز می‌شود . در ذهن ما چهارچوب هایی هست که وقتی ما با جهان مواجه می شویم جهان را در آن چهارچوب ها می فهمیم». ممکن است بپرسید که ارتباط این دیدگاه کانت با بحث هرمنوتیک چیست.
سابقا تصور می شد که فهم متون به وسیله فهم کلمات آن متن بلافاصله وارد ذهن می‌شود، اما با طرح دیدگاه کانت، این سؤال پیش آمد که آیا فهم متون هم از ذهن آغاز می‌شود؛ یعنی مقدمات، علائق، جهت گیری ها، پیش دانسته ها و پیش فهم هایی در ذهن هست که با فرد با آنها به سراغ متن می رود. اصلا اگر آدمی ذهنی تهی از اینها داشته باشد، نمی تواند سراغ متن برود. نقطه شروع فهمیدن و بعد تفسیر کردن یا فهمیدن و در عین حال تفسیر کردن از ذهن آغاز می‌شود. این گونه بود که پای ذهن به بحث فهم متون وارد شد.
به گفته شلایر ماخر، در فهمیدن از مدلول زبان فراتر رفته می‌شود؛ داستان فهمیدن، داستان رسیدن به معنا نیست، بلکه داستان حصول فهم است. ما دنبال فهمیم نه دنبال فهمیدن معنای این الفاظ. ساختارگرایی به دنبال این مسئله رفت که معنا چیست، اما هرمنوتیک بر فهم تاکید کرد
«شما وقتی می خواهید متن را بفهمید باید فرد گوینده آن را روان شناسی بکنید و ببینید در ذهن او چه خبر است نه اینکه ببینید جمله به چه چیزی دلالت می کند
شبستری در ادامه تقریر دیدگاه شلایر ماخر می گوید:
«برخلاف تصور رایج که آنچه به صورت معمول اتفاق می افتد فهم است و سوء فهم چیزی است که گاهی اتفاق می افتد، ماخر گفت قضیه برعکس است؛ آنچه معمولا اتفاق می افتد سوء فهم است؛ پس شما در رویارویی با نوشته دیگران باید اصل را بر این بگذارید که نمی فهمید.
حرف هایی که هرمنوتیک ها مطرح کرده اند به ویژه این مطلب که می گوییم این موضوع را می فهمیم یعنی چه و تعریف فلسفی آن، در سنت فلسفی ما سابقه نداشته؛ نه در میان علمای اصول، نه در عرفان و نه در فلسفه ما سابقه داشته است».
آیا با این اعتقاد مشهور در میان مسلمانان که متن، الفاظ و معانی قرآن همین طور که هست کاملا از طرف خدا آمده است می‌شود فهم را تفسیر کرد؟ اگر می گویید می‌شود تفسیر کرد، کدام یک از فهم و تفسیرها و با چه هدفی؟
ایشان پس از جمع بندی سخنانش می گوید :
با این اعتقاد مشهور چه مقدار می‌شود وارد تفسیر شد و تفسیرهای قدما چه نوع تفسیری بوده و تا چه مقدار قابل قبول است؟ پس اولین گام نقد تفسیرهای گذشته فقیهان، عارفان، متکلمان و فیلسوف با در دست داشتن تمام این تحدی هاست نه با چشم پوشیدن از آنها.
دومین مسئله این است که اصلا مبنای این اعتقاد مشهور چیست؛ اینکه پیامبر اکرم ادعا کرده باشد که تمام آنچه من به شما می گویم با تمام الفاظ و معنای به همین صورت از سمت خدا به من نازل می‌شود؟
نقد و بررسی :
باید گفت ریشه و مبنای چنین گفتاری در مورد قرآن اموری است که برخی از اندیشمندان غربی را وادار به پذیرش هرمنوتیک در مسائل گوناگون علمی و مذهبی نمود . هر گاه به سیر تفکر در مجامع غربی بنگریم خواهیم دید که در یونان قبل از میلاد بدلیل گسترش دیدگاهها و عقائد متعارض فیلسوفان و اندیشمندان ، عده ای – سوفیست ها یا سوفسطائیان - پیدا شدند که ارزش معلومات بشری ر اانکار نموده بحدی که برخی از انان حتی وجود عالم خارج را منکر شده یا به دیده تردید بدان می نگریستند.
شهید مطهری در تبیین مکتب سوفیست ها - شکاکان - می فرماید:
پیروان این مکتب گفتند ادراکات انسان از امور جهان بستگى کامل دارد با وضع خاص ذهن شخص ادراک کننده و آنچه هر کس از امور جهان مىفهمد آن چنان است که ذهن وى اقتضا کرده نه آنچنانکه آن شىء در واقع و نفس الامر هست ممکنست اشیاء در واقع چگونگى خاصى داشته باشند و ما بحسب اقتضاى خاص ذهن خود آنها را با کیفیت دیگرى ادراک کنیم .
ایشان ادامه می‌دهد :
پیرهون مؤسس این مکتب ده دلیل که از آن جمله است تاثیر دخالت شرایط زمانى و مکانى و کیفیت ساختمان قواى ادراکى شخص ادراک کننده اقامه کرد بر نفى ارزش یقینى ادراکات و ثابت نمود که ادراکات ما نسبت باشیاء بستگى دارد بیک سلسله عوامل خارجى و یک سلسله عوامل داخلى و با تغییر آن عوامل تغییر مىکندپس ما نباید بگوئیم اشیاء را آنگونه که در واقع و نفس الامر هستند درک مىکنیم بلکه باید بگوئیم آنها را آنگونه که وضع ساختمان قواى ادراکى ما در تحت تاثیر شرایط مخصوص اقتضا مىکند ادراک مىکنیم اما حقیقت چیست نمىدانیم .-انتهی -
باید گفت : هر چند در برابر مکتب شکاکان و سوفیست ها شخصیتتهائی همانند ارسطو قیام نموده و با ادله و مبانی محکم امکان حصول معرفت صحیح برای انسان را نسبت به مسائل گوناگون اثبات نمودند چنانکه ارسطو با تدوین منطق نشان داد که اگر تفکر از طریق صحیح انجام گیرد می توان به حقائقی دسترسی پیدا نمود اما باردیگر در قرون اخیر افرادی در غرب پیدا شدند که همانند سوفیست ها و شکاکان ارزش معلومات را انکار نموده و معتقد شدند که برای بشر امکان معرفت به حقائق خارجی وجود ندارد بلکه انسانها همیشه با چهارچوبهای ذهنی خاصشان به خارج نگریسته و خارج را با عینک خاص خودشان می بینند . هر چند اینان خود را متفاوت از سوفیست ها دانسته و بظاهر قائل به امکان حصول معرفت به حقائق هستی بودند اما وقتی به عمق گفتارشان نگریسته شود ریشه های تفکر نسبیون گذشته را بخوبی می توان در اندیشه های انان مشاهده نمود. قالب جدیدی که نسبیون جدید برای بیان اندیشه شان بر گزیدند روش هرمنوتیک بود چون ماهیت و بازگشت این تفکر –هرمنوتیک- دیدگاه کسانی بود که معتقد بودند هر یک از انسانها با قالب و چهار چوب ذهنی خاصی که دارند به خارج نگریسته و امکان معرفت حقیقی نسبت به امورات خارجی وجود ندارد .
شهید مطهری در زمینه تشابه دیدگاه نسبیون جدید اروپا با پیروان مکتب شکاکیت قبل از میلاد در یونان باستان می فرماید :
تقریبا همان وضعى که در یونان باستان در قرن پنجم قبل از میلاد موجب شد که عده اى از دانشمندان آن سرزمین از علم به کلى سلب اعتماد کنند و راه سفسطه را پیش بگیرند در قرون جدیده در اروپا تجدید شد و چنان که میدانیم ایده آلیستهائى مانند برکلى و شوپنهاور در اروپا پیدا شدند که آراءشان نظیر آراء پروتاغوراس و گورگیاس از سوفسطائیان یونان قدیم است و مسلکها و طریقه هائى در باب ارزش معلومات پدید آمد که نتیجه منتهى بمسلک شکاکان پیروهونى مىشود
ایشان در تبیین بیشتر این مشابهت - بین نسبیون جدید در اروپا و شکاکان قبل ازمیلاد - می‌نویسد: پس از انقراض مکتب شکاکان که تا سه چهار قرن بعد از میلاد ادامه داشت تمام فلاسفه چه در اروپا و چه در میان مسلمین بر اساس مسلک جزم و یقین قضاوت مىکردند و هیچ کس در قدر و ارزش ادراکات تردید نمىکرد تا آنکه از قرن شانزدهم به بعد حوادثى در اروپا پدید آمد و تحولاتى در جهان دانش رخ داد که مسئله ارزش معلومات دوباره مورد توجه قرار گرفت . در تحول جدید اروپا در فلکیات و قسمتهاى مختلف طبیعیات مطالبى که هزارها سال مورد قبول و تسلم قاطبه دانشمندان جهان بود و خلاف آنها در ذهن احدى خطور نمىکرد یکباره بطلانشان مسلم گشت و این امر سبب شد که علوم ارزش و اعتبار سابق خود را از دست دادند و گوشه اى از عجز بشر براى رسیدن به واقع آشکار شد .- انتهی -
نقد شهید مطهری به مبانی قائلین به اندیشه نسبیت
شهید مطهری در نقد این نوع تفکر قائل است از انجا که قائلین به نسبیت معتقد به مادی بودن اندیشه بوده و فکر را از اثار ماده می دانند ناچار به پذیرش چنین اندیشه ای شده اند:
اینان مدعی اند که فکر خاصیت مخصوص ماده مغز است و بنا بر این جزئى از طبیعت است تمام اجزاء طبیعت در تحت تاثیر عوامل مختلف دائما تغییر مىکنند و نمىتوانند یک آن ساکن و یکسان و بىحرکت بمانند پس مغز نیز با همه محتویات خود افکار و ادراکات در تغییر است و نمىتواند ساکن و بىحرکت بماند .
طبیعت همواره در تغییرات خود تکامل پیدا مىکند پس مفاهیم ذهنى نیز که در ماده مغز جایگزین هستند در تکامل هستند . در نتیجه امکان معرفت حقیقی نسبت به عالم خارج وجود ندارد . -
ایشا ن در پاسخ به چنین استدلالی می فرماید: ادراکات ، خواص عمومى ماده و از آن جمله خاصیت تغییر را ندارند و با آنکه مغز با جمیع محتویات خود در طول عمر یکنفر چندین بار عوض مىشود ممکن است افکار شخص در تمام این مدت ثابت و پابرجا باقى بمانند و این خود دلیل است که افکار در ماده جایگزین نیستند . ایشان در ادامه می‌نویسد : در اینجا اضافه مىکنیم اگر فرضا افکار در ماده مغز جایگزین باشند و به همراه سایر اجزاء طبیعت سیر استکمالى داشته باشند این نوع از تکامل افکار را نمىتوان جزء قوانین مخصوص منطق و متود تفکر بشمار آورد زیرا بدیهى است این تغییر و تبدل قانون جبرى و ضرورى طبیعت است و اگر فکر از خواص مغز و جزء طبیعت باشد جبرا تغییر خواهد کرد و در این خاصیت افکار و ادراکات همه انسانها بلکه همه حیوانها مساوى خواهند بود و قهرا مفاهیم ذهنى همه انسانها خواه مادى باشند و خواه الهى داراى تغییر تکاملى خواهند بود.انتهی
گفتار شهید مطهری در زمینه اطلاق یا نسبیت اندیشه :
ایشان در این زمینه می‌نویسد :
"...آنچه نسبی است علوم و ادراکات اعتباری و عملی است اما علوم وادراکات و اندیشه های نظری که فلسفه و علوم نظری انسان را می سازند، همچون اصول جهان بینی مذهب و اصول اولیه اخلاق اصولی ثابت و مطلق و غیر نسبی می‌باشند.
ایشان در پایان نتیجه می گیرد : خلاصه مطلب اینکه اولا حقایق چون غیر مادى هستند تغییر نمىکنند و ثانیا اگر هم فرضا تغییر بکنند همه افراد در آن یکسان خواهند بود و نمىتوان آن را بعنوان طرز تفکر و اسلوب منطقى یک دسته مخصوص معرفى کرد .
نتیجه انکه گفتارقائلین به جریان هرمنوتیک درقرآن به نوعی خارج نمودن قرآن از دسترس فهم مردم و زمینه ورود قرائت های مختلف از اسلام خواهد بود . به عبارتی مفهوم پذیرش شیوه هرمنوتیک در قرآن و سنت ، نسبیت در اندیشه های قرآنی و سنت خواهد بوده که بطلانش در گفتاری که از شهید مطهری نقل گردید اثبات شد.
نتائج
از مباحث مطرح شده در این مقاله امور ذیل قابل استنتاج است : 1- امکان فهم پذیری و تفسیر قرآن برای غیر معصومین ع 2- حجیت احکام قطعی عقل در مسائل دینی 3-عدم جریان هرمنوتیک در قرآن و سنت
پانویس
- ↑ نویسنده: سید مصطفی حسینی رودباری