فرقه گرائی از منظر قرآن
باسمه تعالی
فرقه گرایی از منظر قران
مقدمه
1 - وحدت و اعتصامی که قرآن کریم خطاب به مسلمانان ابلاغ نموده و آنان را مکلف به تحقق آن کرده است وحدتی است که بر پایه دین واحد و صراط واحد استوار گردد: {واعتصموا بحبل الله جمیعا، وإن هذا صراطی مستقيماً فاتبعوه ولا تتبّعوا السبيل} بر این اساس تفرقه و تشتت در دین و پیروان مذاهب اسلامی نه تنها نافی این ایده متعالی بوده بلکه در جهت نقض آن می باشد؛ تفرقه ای که به رغم تلاش منادیان وحدت تاکنون نه تنها مرتفع نشده بلکه آتش سوزان آن همچنان در کشورهای اسلامی شعله ور است. باید اذعان کرد این اختلافات و منازعات بین اتباع مذاهب تا زمانی که اسیب شناسی جدی نشده و به راهکار جامع وحدت بخش که موردقبول پیروان تمامی مذاهب اسلامی باشد نیانجامد تا قیامت استمرار خواهد داشت چنانکه قران کریم در زمینه اثارو پیامدهای انحراف اهل کتاب از حقایق دین و توصیه های رهبران الهی شان می فرماید: {فأغرينا بينهم العداوة والبغضاء إلی يوم القيامة}
باید گفت این خسارت بزرگ فرجام تلخ عدول از صراط مستقیمی است که خداوند منان آن را برای بشریت تعیین نموده است.
از طرف دیگرشاید بتوان نوعی وحدت مصلحتی و سیاسی بر پایه وجود دشمنان مشترک یا زندگی مسالمت آمیز با یکدیگر و... را بین مذاهب اسلامی و پیروان آن عینیّت بخشید اما بدیهی است که چنین وحدتی، وحدت اسلامی و قرآنی نبوده و از استواری لازم نیز برخوردار نخواهد بود چون وحدت قرآنی بر پایه سه عنصراساسی همفکری و همدردی و همراهی مبتنی گردیده و شکی نیست که تحقق چنین وحدتی مستلزم مبانی متقنی خواهد بود.
2- اختلافات بین مذاهب اسلامی را به دو نوع کلی می توان تقسیم نمود:
الف) اختلافات و منازعات بین مذاهب اهل سنت و پیروان آنان با یکدیگر؛
ب) اختلافات و منازعات بین مذاهب اهل سنت و مذاهب شیعی و پیروان آنان با یکدیگر
الف) اختلافات و منازعات بین مذاهب اهل سنت
1. اختلافات کلامی ؛
2. اختلافات فقهی
3. اختلافات طائفه ای و جنگ های مذهبی بین پیروان مذاهب اهل سنت
در زمینه اختلافات فقهی و کلامی که بین مذاهب اهل سنت وجود دارد اجمالا باید گفت
پیروان اهل سنت در اعتقادات به چهار دسته ماتریدی، اشاعره معتزله و اصحاب حدیث تقسیم بندی می شوند. اکثر حنفی ها از نظر کلامی (که در جهان اسلام نزدیک به 350 میلیون پیرو دارند) از ابومنصور ماتریدی پیروی می کنند. این فرقه قائل به حسن و قبح عقلی بوده و به شیعیان دوازده امامی نزدیک ترند.
طرفداران فرقه اشاعره از ابوالحسن اشعری پیروی می کنند و در جهان اسلام حدود 450 میلیون اشعری وجود دارد1
از نظر فقهی نیز مذاهب فراوانی در طول تاریخ اهل سنت پدیدار شده اند که در عهد عباسیان به جهت مشکلات فراوانی که برای پیروان آنان از جهت کثرت فتاوای متعارض به وجود آمد مذاهب چهارگانه معروف تثبیت و باب اجتهاد مطلق بسته شد.
ایه الله تسخیری به نقل از استاذ سایس در کتاب تاریخ الفقه الاسلامی نسبت به تاریخ و تعداد فرق و مذاهب فقهی اهل سنت می فرماید:
«جهان اسلام از اوائل تا نیمه قرن چهارم شاهد تبلور138مکتب و مذهب فقهی بود بطوری که خیلی از کشورها صاحب مذهب خاصی بوده اند و استاد اسدحیدر انها را به بیش از 50کشور تخمین زده است . این مذاهب که (به گفته برخی از دانشمندان)بعد از تابعین مذاهب شخصی بوده که توسط صاحبان و پیروان انها تبیین نشده است بهمین دلیل با از بین رفتن پیروانشان منقرض شده اند و برخی از این مذاهب در سایه تدوین انها توسط صاحبانشان در یک مجموعه متکاملی رشد پیدا کرده اند .برخی ازمذاهب فقهی که منقرض شده اند عبارتند از1. مذهب الحسن البصري، 2. مذهب ابن ابی ليلی، 3. مذهب الأوراعي، 4. مذهب سفيان الثوري، 5. مذهب الليث بن سعد، 6. مذهب ابراهيم بن خالد الکلبي، 7. مذهب ابن حزم داوود بن علي الأصبهاني الطاهري، 8. مذهب محمد بن الجرير الطبري، 9. مذهب سليمان بن حران الأعمش، 10. مذهب عامر بن شرحبيل السقبي»2
در زمینه منازعات طائفه ای و مذهبی بین مذاهب اهل سنت و پیروان آنان نیز باید گفت در بسیاری از کتاب های تاریخی این حوادث تلخ بیان شده است. فتنه های بزرگی که سبب تکفیر پیروان برخی از مذاهب اهل سنت نسبت به دیگری وبروزجنگ های خانمان سوزی بین آنان گردیده است. استاد جعفر سبحانی به نقل از سبکی در کتاب طبقات الشافعیه و از ابن کثیر در البدایة والنهاية در زمینه فتنه بزرگی که بین برخی از پیروان مذاهب حنفی و حنبلی و شافعی درسال554 هجری اتفاق افتاد می گوید:
فتنه های بزرگی که بین پیروان مذاهب حنفی و شافعی اتفاق افتاد دراثر اتش انها بسیاری از مردم از بین رفته و مراکز کسب و نیز مدارس سوزانده شد و تعداد کشته های پیروان مذهب شافعی بیشتر بود البته اینان بعد از مدتی بر پیروان مذهب حنفی پیروز شده ودر انتقام گرفتن از انها اسراف نمودند. این واقعه در سال 554 هجری اتفاق افتاد. شبیه این فتنه بین پیروان مذاهب شافعی و حنبلی اتفاق افتاد بگونه ای که حکومت وقت با قدرت نظامی اش جهت دفع ان دخالت نمود که در اینجا نیز کشتار زیادی اتفاق افتاد و مساکن و مراکز کسب در اصفهان سوزانده شد . حوادث مشابهی نیز بین پیروان این مذاهب در بغداد و دمشق اتفاق افتاد و هر گروه در صدد تکفیر دیگری بود برخی می گفتند هر کس حنبلی نباشد مسلمان نیست دیگری که مخالف مذهب حنبلی بود همین حکم را علیه او صادر می کرد و کلمات و نسبتهای ناروائی به علماء و فضلاء صورت می گرفت 3
ایشان در کتاب دیگرشان،( في ظل أصول الإسلام) از سبکي، در زمينه تکفير حنابله نسبت به اشاعرة نقل می کند:
این فتنه که شراره اش گسترش یافته و اثار خسارت بار ان طولانی گردید تمامی خراسان و شام و حجاز و عراق را در بر گرفت و به اوج خودش رسید . حنبلی ها در ناسزا گویی به اشاعره از اهل سنت از همه توان و امکاناتشان بهره می بردند براحتی در مجامع عمومی انها را لعن می کردند و موقعیت ابو الحسن اشعری همانند علی بن ابیطالب در زمان بنی امیه شده بود که مورد لعن و نفرین قرار می گرفت .4
مؤلف کتاب «ورکبت السفينة» مروان خليقات نیز به نقل از برخی کتب تاریخی می نویسد:
ابن اثیر نسبت به حوادث سال 323 هجری می نویسد :در این سال حوادث زیادی از ناحیه حنابله علیه پیروان مذهب شافعی بوقوع پیوست ویاقوت حموی می گوید بجهت فتنه های زیاد خسارت های مالی و جانی فراوانی به پیروان دو مذهب شافعی و حنفی واقع گردید .5
ایشان در ادامه نقل می کند:
تعصبات جاهلانه بین حنفی ها و شافعی ها باعث بروز جنگهای زیادی شد که در تمام این جنگها شافعی ها برغم نفرات اندک شان پیروز می شدند 6.
ایشان ضمن رد حدیث اختلاف علماء امتی رحمه به طعنه می گوید:
از مظاهر این رحمت تکثیر این مذاهب است که موجب خسارت های زیادی به وحدت مسلمانها وارد شده است چنانکه ابن حاتم حنبلی می گوید : هرکس حنبلی نباشد مسلمان نیست و ابوبکر المقری حکم به کفر همه حنبلی ها نموده و ملاعلی قاری نیز گفته است بین حنفی ها مشهور است هرگاه شخصی حنفی به مذهب شافعی بگرود باید تنبیه شود ولی اگر یک شافعی به مذهب حنفی بگرود بدو خلعت پوشانده شود و قاضی دمشق حنفی گفته است : اگر قدرت یابم حکم به لزوم گرفتن جزیه از شافعی ها را بجهت کفرشان صادر می کردم و مظفر طوسی شافعی می کوید :اگر قدرت یابم حکم به کفر تمامی حنبلی ها نموده و دستور به گرفتن جزیه از انها می کردم.7
در زمينه اختلاف و منازعه بين شوافع وأحناف سخن صاحب مغني جالب و قابل تأمل است:
از رفتار زشت و توهین امیز پیروان مذهب خنفی نسبت به شافعی ها در طرابلس ان است که برخی از بزرگان مذهب شافعی نرد مفتی اعظمشان امده و از او خواستند لطفا مساجد را جهت اقامه نماز بین ما و حنفی ها تقسیم نمایید چون فقیهان حنفی مارا مسلمان ندانسته و رفتار اهل ذمه (کفار اهل کتاب)را با ما دارند چنانکه در زمینه جوا ز ازدواج مرد حنفی با زن شافعی بین فقهایشان اختلاف بوده و برخی ان را حرام می دانند چون می گویند ایمان پیروان مذهب شافعی برایشان اثبات نشده است .8
ب) اختلافات و منازعات بين پیروان مذاهب سنی و شیعی با یکدیگر
اختلافات و منازعات بین پیروان مذاهب أهل سنت با مذاهب شیعی به ویژه شیعه امامیه از زمان خلفای بنی امیه و عباسی تشدید گردید. اینان با کمک نمودن به برخی از عالمان اهل سنت و تحریک آنان علیه عالمان شیعی و پیروان آنان فضای رعب و وحشت را نسبت به شیعیان افزایش دادند.
رسول جعفریان در این رابطه می گوید:
تقریباً تا پیش از روی کار آمدن حکومت بنی امیه این اختلافات سبب به وجود آمدن نزاع عمده ای نشده بود اما بنی امیه و به خصوص خود معاویه و جانشینانش بنا را بر دشمنی آشکار و خشن با اهل بیت و شیعیان گذاشتند و همین باعث شد اختلافات عمیق تر شود بنی عباس هم با اینکه با شعارهای علوی و اندیشه های موافق شیعه روی کار آمدند اما بعد از مدتی به دلیل مطامع سیاسی بنای مخالفت با شیعیان را گذاشته و راهی را رفتند که بنی امیه پیش تر رفته بودند از این رو مذهب آنان را به عنوان مذهب رسمی به رسمیت نشناخته و روند علوی کش را پی گرفتند همین باعث شد اختلافات دامنه دار شود و از شهرهای کوفه و بصره به سراسر جهان اسلام برسد9
ایشان در ادامه نسبت به تلاش عباسیان در گسترش مذاهب اهل سنت و مبارزه با مذاهب شیعی می گوید:
بنی عباس به مذاهب مخالف و دشمنان شیعیان کمک مالی می کردند تا شیعیان را آزار و اذیت کنند البته این اقدامات بی پاسخ هم نمی ماند و شیعیان نیز تلافی برخی از حرکت ها را با رفتارهای متقابل انجام می دادند... در این میان خلفا با کمک برخی از علمای اهل سنت به تحریک علمای مخالف بر می آمدند که سرکوب بیش از پیش شیعیان و ایجاد فضای رعب و وحشت را به همراه داشت با این همه علمای شیعه که مقصدشان یکپارچه کردن جهان اسلام بود توصیه می کردند که پشت سر ائمه جماعت اهل سنت نماز خوانده شود و از مریض های آن ها دیدن کنند و تلاش های بسیاری برای کم کردن این اختلافات داشتند اما به هر حال ریشه این اختلافات گسترده تر از این نکات بود10
آنگاه ایشان پیدایش دولت صفویه را نقطه عطفی در بروز جنگ های مذهبی بین دولت شیعی مذهب ایران و دولت سنی مذهب عثمانی قلمداد کرده و می گوید:
تا قرن نهم هجری یعنی پیش از روی کار آمدن دولت صفویه به عنوان مهم ترین حکومت شیعی، بیشتر منازعات به آزار و اذیت شیعیان مختص می شود در حالی که بعد از روی کار آمدن این دولت شاهد بروز جنگ های مذهبی میان دولت شیعی مذهب ایران با دولت سنی مذهب عثمانی هستیم11
سپس ایشان در زمینه برخی از جنگ های مذهبی عثمانی ها و صفویه می نویسد:
سلطان سلیم عثمانی در سال 920 هجری به اسم مبارزه با حکومت شیعی صفوی به ایران حمله کرد و برای توجیه اقدام خودش که چطور نیروهایش را از 1500 کیلومتر به سوی ایران گسیل داشت چه بهانه ای بهتر از این بود که به تعبیر خودش به مقابله با کافران شیعه که در همسایگی او قدرت گرفتند آمده است. او حتی برای رسیدن به هدف خود، ازبک ها را نیز از سمت شرق ایران تحریک کرد و با صدور فتوای مقابله با رافضیان شیعه، آنان را به جنگ با صفویان کشاند جنگی که صفویان با قدرت تمام مقابل آن ایستاده و آن ها را سر جای خود نشاندند12
آنگاه پیروزی ظاهری صفویه و عثمانی ها را زمینه شکستی برای آنان دانسته و می گوید:
با این حال ماجرا ادامه یافت و آتش این اختلاف تند بعد از یک قرن بار دیگر به چشم صفویه رفت زیرا افغانان با بهانه فتوای علمای اهل سنّت مکه به ایران حمله کردند و در سال 1135 ـ 1134 صفویه را از میان بردند13
- 4 - نکته قابل توجه دیگر قبل از ورود به موضوع اصلی ان است که اسلام بمعنایی که در قران وسنت تبیین گردیده است فوق مذاهب موجود بوده ومنحصر نمودن ان به مذاهب فقهی و کلامی خاص ظلم اشکار به این مکتب حیاتبخش الهی خواهد بود در این رابطه گفتار ائمه اربعه اهل سنت که به این حقیقت بزرگ اذعان داشته اند قابل توجه است اینان از پیروان خویش خواسته اند که حقایق اسلام را در مذهب خاص ندیده و افق نگاهشان را فوق مذاهب قرار دهند در این رابطه گفتار امام مالک بسیار گویاست انگاه که در پاسخ خلیفه عباسی که از او میخواهد مذهبش رادر بلاد اسلامی گسترش دهد پاسخ می دهد که:
أن الإسلام أوسع من موطنه ومذهبه14
اسلام بسیار فراتر از موطن و مذهب خاص او می باشد
ابو شامه شافعی نیز در توصیه ای به پژوهشگران فقه اسلامی ازانان می خواهدتا نگاهشان را محصور به مذهب خاص ننمایند :
ينبغي لمن اشتغل بالفقه أن لا يقتصر علی مذهب إمام معيّن 15
سزاوار است کسی که به تحصیل فقه اسلامی اشتغال دارد خود را محصور به مذهب خاصی ننماید .
ایشان سِِیره امامان فقهی قبل را نیز بر همین اساس دانسته و می گوید:
امام شافعی پیروانش را از تقلید خود ش و دیگران نهی نموده و معتقد است معیار اصلی در استنباط احکام الهی فقط قران و سنت است و باید گفت همین روش مدتهای مدیدی ادامه داشت تا اینکه مذاهب اربعه معروف استقرار یافته و مذاهب دیگر مهجور گردید در حالی که این امر بر خلاف سیره گدشتگان بود .16
ایشان در ادامه ضمن نکوهش کسانی که نگاهشان را محدود به مذهب خاصی نموده اندمی گوید:
وقد سئل بعض العارفين عن معنی المذهب فأجاب معناه: دين مبدّل قال تعالی {ولا تکونوا من المشرکين من الذين فرقوا دينهم وکانوا شيعاً}17
بعد از نکات چهارگانه مذکوراینک به تبیین موضوع اصلی مقاله (فرقه گرائی از منظر قران) می پردازیم
بنظر می رسد مهمترین عاملی که در قران کریم از ان بعنوان
اسیب جدی و نابود کننده وحدت اسلامی یاد شده است تفرق و تشتت در دین حنیف می باشد این امر بحدی در قران مورد نکوهش قرار گرفته است که معادل بزرگترین معصیت الهی (شرک) تلقی گردیده است در همین راستا مسلمانان را از تجربه خسارتبار اهل کتاب که دین واحد الهی را به فرقه ها و مذاهب گوناگون تجزیه نمودند بر حذر داشته و از انان می خواهد که توحید را در ابعاد مختلف زندگی خویش عینیت بخشند
اینک به تبیین آیاتی که مسلمانان را ازایجاد تفرقه و تشتت در دین نهی می کند می پردازیم :
1. سوره روم، آیه 32:
{ولا تکونوا من المشرکين من الذين فرّقوا دينهم وکانوا شيعاً کل حزب بما لديهم فرحون}.
تبیین:
در این آیه شریفه مسلمانان از پیروی شیوه و سیره مشرکان ـ یهود و نصارا ـ تحذیر شده و از آنان خواسته شده است که از تاریخ یهود و نصارا و سایر أهل کتاب عبرت بگیرند، کسانی که دین واحد و وحدت بخش الهی را به فرقه های مختلف تبدیل نموده و سرانجام خود نیز مبتلا به بیماری تفرقه و تشتّت گردیدند؛ برای خود مبانی، عقاید و فقه خاصی برگزیده و به همان بافته های خویش دل خوش کردند. از نظر قرآن کریم فقط دین واحد وحیانی است که عامل وحدت و همبستگی حقیقی انسان هاست و تفرقه در دین نیز عامل اصلی تشتت و منازعات بین مدعیان تبعیت از دین خواهد بود.
در تبیین آیه شریفه مذکور باید گفت: نگاهی هرچند اجمالی به تاریخ یهود و مسیحیت به خوبی نشان می دهد که دین یهود و مسیحیت در آغاز تأسیس و شکل گیری، توانست بزرگ ترین عامل وحدت و انسجام و تکامل پیروان آن ها در زمینه های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... باشد؛ سقوط و تنزّل اینان زمانی شروع شد که دین واحد را به ادیان مختلف و فرقه های متضاد تبدیل نموده و آتش بروز فتنه های مذهبی و طائفه گری را شعله ور کردند.
نکته مهمی که در خطاب قرآنی به مسلمانان «ولا تکونوا من المشرکين» قابل توجه و دقت است به کارگیری واژه «مشرکین» در برابر واژه موحدین است؛ از آنجا که توحید، منشأ وحدت حقیقی در زندگی فردی و اجتماعی انسان هاست بیش از یک صراط و سبیل را بر نمی تابد اما شرک از آن جهت که بیراهه است اقتضاء و قابلیت راه های بی نهایت را دارد از این رو راه های شرک آلود هیچگاه محدود به صراط و سبیل های خاص نبوده و همچنان قابلیت تزاید و فزونی را داراست به همین جهت در قرآن کریم برای اینکه مسلمانان به وحدت حقیقی نائل گردند از آنان خواسته شده است که فقط از طریق توحید تبعیت نموده و از راه های شرک آلود که حدّی برایش متصور نیست تبعیت ننمایند:
{قل هذه سبيلی فاتّبعوه ولا تبتغوا السبيل}.
در نظامات اقتصادی و اجتماعی هم می بینیم جوامعی که بر مبنای توحید شکل گرفته اند از انسجام و اتحاد و توانمندی خاصی برخوردارند اما نظاماتی که بر غیر مبنای توحید بنا شده اند مبتلا به تشتّت، تفرقه و منازعات همیشگی گردیده اند نمونه بارز جوامع توحیدی مدینه فاضله نبوی است که در مدت کمی توانست توسط سپاهی اندک اما موّحد، بر نظامات شرک آلود عصر جاهلیت به رغم اقتدار پوشالی و فزونی سپاهیانش غلبه یابد اما از آنجا که روحیه توحیدی مسلمانان بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به تدریج رو به افول و سستی نهاد شاهد انحطاط، منازعات داخلی و نیز پیدایش فرقه ها و مذاهب مختلف هستیم پیدایش این فرقه ها و مذاهب وشدت منازعات بحدی بود که در اوائل قرن دوم هجری فقط حدود 138 مذهب فقهی ـ بر اساس نقل مورخین18 در جوامع اسلامی بوجود امد و این روند همچنان در قرن های بعدی ادامه یافت .
جهت تبیین تحذیر قرآن کریم (در آیه 34 روم) مبنی بر عدم تبعیت مسلمانان از مشرکین در تفرّق دین، به عنوان نمونه برخی از انشعابات دین مسیحیت و یهودیت را که در اثر فاصله گرفتن پیروانشان از توحید پدید آمده است بیان می کنیم:
مسیحیت در نگاه کلی به سه فرقه اصلی تقسیم می شود: کاتولیک، ارتودوکس و پروتستان، رهبری فرقه کاتولیک در دست پاپ است و هفت شعار: تعمید، تدهین، عشای ربانی، اعتراف، ازدواج، دستگذاری و تأیید در این فرقه وجود دارد.
فرقه ارتودوکس از انشعابات کلیسای کاتولیک بوده و در سال 1054 از آئین کاتولیک جدا شد. اینان معتقدند روح القدس تنها از خدای پدر صادر شده در حالی که کاتولیک ها و پروتستان ها صدور او را هم از خدای پدر و هم از خدای پسر می دانند. اینان نیز شعار هفتگانه فوق را می پذیرند.
فرقه پروتستان با ظهور مارتین لوتر 1433 ـ 1546 به وجود آمد و اکثر فرقه های آن فقط دو شعار مذهبی را می پذیرند: تعمید و عشای ربانی.
برخی از فرقه های پروتستان عبارتند از: لوتریسم، کالوتسم، تسوینگلباتیسم، و... امروزه مسیحیت به عنوان یکی از پر فرقه ترین دین ها شناخته می شود. (چنانکه در انشعابات داخلی پروتستان بیش از 500 فرقه نام برده
می شود)19
دین یهود نیز دارای فرقه های گوناگونی است که برخی از آن ها عبارتند از:
1. فرقه فریسیان ـ به معنای جدا شوندگان ـ که خواهان اجرای بی چون و چرای شریعت موسی (علیه السلام) هستند.
2. صدوقیان که منسوب به یکی از روحانیون یهود به نام صدوق بوده و عده ای از روشنفکران و یونانی گرایان آن را پایه گذاری کرده که اینان منکر رستاخیز و مخالف احکام و اصول غیر علمی و عقلی دین یهود بودند.
3. فرقه اینسیان که با گرایش عرفانی که فراورده دوران تهیدستی و اسارت یهود است می باشد و فیلسین شاله فرانسوی این فرقه را اشتراکی مذهب می داند.
4. فرقه هرویان که بیشتر رنگ سیاسی داشت و در فلسطین پیدا شده و هواخواه سلسله سلطنتی هرود بود.
5. فرقه زیلوت که با گرایشات سیاسی همراهند و همیشه با رومیان در حال جنگ بودند.
6. فرقه قرائون که به دست مردی به نام عانان بن داود ساخته شد و فقط به عهد عتیق اقرار دارند.
7. فرقه عنائیه که منسوب به عنان بن داود ملقب به رأس الجالوت است.
8. فرقه کاتیان.
9. عیسویه منسوب به عیسی بن یعقوب اصفهانی می باشد.
10. فرقه ربانیون که این فرقه را روحانیون یهود در بر گرفتند که کارشان ترجمه و تفسیر تورات و دیگر کتاب های مقدس بود اینان وظیفه داشتند که مردم را موعظه کنند و به آنان معلم هم می گفتند.
11. فرقه تناسخیه که قائل به تناسخ بودند و می گفتند خداوند بخت النصر را مسخ کرده و به گونه هفت جانور درنده در آورده تا او را عذاب کند.
12. فرقه راعبه.
13. فرقه ساحره.
14. فرقه دوستانیه.
15. فرقه کوستانیه.
16. فرقه مقاربه.
17. فرقه بورغانیه.
18. فرقه موشکاتیه.
19. فرقه الکسائیه.
20. فرقه امنی ها.
21. فرقه سمیس ها.
22. فرقه ادیونی ها.
23. فرقه ماسیونی ها.
24. فرقه اوسی ها.
25. فرقه نزاری ها.
26. فرقه ناصورائی ها.
27. فرقه هوروباتسیت ها..20
باید گفت تعداد مذاهب و فرقه های ادیان یاد شده و نیز ادیانی نظیر مجوسیّت، زردشتی گری و... در کتب تاریخ ادیان و مذاهب به صورت مفصّل بیان گردیده و موارد ذکر شده در مسیحیت و یهود تنها اشارتی به این انشعابات می باشد.
درباره جنگ های مذهبی نیز بین پروتستان و کاتولیک ها نیز لازم است به کتاب های تاریخی رجوع شود. این جنگ ها بین 300 الی 400 سال طول کشید.
گفتار مفسرین در ذیل آیه 32 سوره مبارکه روم:
بعد از تبیین اجمالی دلالت آیه مذکور بر تحذیر مسلمانان از تبدیل دین واحد الهی به مذاهب و فرق مختلف اینک گفتار برخی از مفسرین فریقین ـ سنی و شیعه ـ را در تأیید برداشت فوق بیان می کنیم:
دیدگاه عالمان شیعی:
شیخ طوسی در تفسیر التبیان،
ایشان در تفسیر آیه مذکور می فرماید:
خداوند در این ایه مسلمانان را از ورود در جرگه مشرکان نهی داشته و از انان خواسته است همانند مشرکان که دین واحدشان را مبدل به فرقه های مختلف نمودند اجتناب کنند.21
شيخ طبرسي در مجمع البيان،نیز نظیر تفسیر فوق را ذیل ایه شریفه مذکور بیان کرده است22
تفسیر المیزان علامه طباطبایی (رحمه الله):
دیدگاه علامه طباطبایی در زمینه تبیین این آیه از دقت و جامعیّت بیشتری برخوردار است.
ایشان آیه شریفه {ولا تکونو من المشرکين...} را در ارتباط با آیه قبل: {فأقم وجهک للدين حنيفاً...} دانسته و مجموع آیه 31 و 32 را بدین شکل تبیین می کند:
«... إنّ الوسيلة إلی إقامة دين الفطرة الإنابة إلی الله وحفظ الإتصال بحضرته وعدم الإنقطاع عن سببه... وقد حذّر الله سبحانه المسلمين عن مثل هذه المصيبة المؤلمة ـ القاء العداوة والبغضاء بين اليهود وبين النصاري إلی يوم القيامة ـ التي سيملّها علی أهل الکتاب من اليهود والنصاری... وقد صدق جريان التاريخ ما أخبر به الکتاب من تشتّت المذاهب فيهم وإلقاء العداوة والبغضاء بينهم فحذّر الأمة الإسلامية أن يردوا موردهم من الإنقطاع عن ربهم وعدم الإنابة إليه في قوله: {وأقم وجهک للدين حنيفاً فطرة الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ذلک الدين القيّم ولکن أکثر الناس لا يعلمون، منيبين إليه واتّقوه وأقيموا الصلاة ولا تکونوا من المشرکين} (الآيات 30 ـ 33)».انتهی23
برخی از نکاتی که در دیدگاه مرحوم علامه طباطبایی قابل توجه است:
1. تنها وسیله در برپایی دین الهی، اتصال فرد و جامعه اسلامی به خداوند از طریق انابه به درگاه الهی، تقوا و اقامه صلاة می باشد.
2. یهود و نصاری به دلیل تعدی از احکام الهی و تفرق دین واحد آسمانیشان به فرقه ها و مذاهب مختلف، اتصال حقیقی به خداوند را ـ توحید ـ از دست داده و در وادی شرک قدم نهادند.
3. از آنجا که وادی شرک خواستگاه کثرت ها و منازعات است بهمین سبب بین پیروان مذاهب شرک الود منازعات مذهبی و طائفی همچنان ـ تا قیامت ـ استمرار خواهد داشت. چون تبعیت از أهواء و دور شدن از مسیر توحید، حدّ انتهایی برایش متصور نخواهد بود.
{فأغرينا بينهم العداوة والبغضاء إلی يوم القيامة}
4. خداوند، امت اسلامی را از سر گذشت تأسف بار مشرکین ـ يهود و نصاری و... ـ برحذر داشته و به آنان هشدار داده است که تبدیل نمودن دین واحد الهی ـ اسلام ـ به فرقه ها ومذاهب متعدّد، سرانجامی جز فرجام مشرکین یهود و نصاری ـ {فأغرينا بينهم العداوة والبغضاء إلی يوم القيامة} ـ نخواهد داشت.
5. مراجعه به تاریخ پیدایش فرقه ها و مذاهب در ادیانی نظیر یهود و مسیحیت و جنگ ها و منازعات گسترده آنان که تاکنون نیز ادامه دارد شاهد صدقی بر تحقق هشدارهای الهی می باشد.
در اینجا سزاوار است قسمتی از گفتار یکی از عالمان برجسته شیعی را که معتقد است تحذیر قرآنی نسبت به مسلمانان {ولا تکونوا من المشرکين} در عصر حاضر عملی شده است بیان می کنیم:
خداوند متعال در ایات متعدد قران کریم نظیر {ولا تکونوا من المشرکين من الذين فرقوا دينهم وکانوا شيعاً کل حزب بما لديهم فرحون} ويقول أيضاً: {ولا تکونوا کالذين تفرقوا واختلفوا من بعد ما جاءهم البينات واولئک لهم عذاب عظيم}مسلمانان را از تفرقه و اختلاف در دین باز داشته است جون این اختلاف موجب نابودی دین و جوامع اسلامی خواهد شدو اگر بدقت در این ایات بنگریم و اوضاع اسفبار کشورهای اسلامی را هم ملاحظه نماییم خواهیم دید که متاسفانه در اثر بی توجهی مسلمانان این پیشگویی قران عملی شده است.24
دیدگاه عالمان سنی در زمینه آيه 32 سوره روم:
تفسیر مقاتل بن سليمان، ج 3، ص 12:
مراد از فرقوا دینهم در این ایه شریفه پیروان ادیان یهود و نصارا هستند که دینشان را تجزیه به فرقه های مختلفی نموده و هر فرقه ای به عقائدش راضی است. 25
در تفاسیر جامع البیان26 وسمرقندی27 و الکبیر رازی28 و ابن کثیر29 نیز همین معنا بشکلهای مختلف بیان گردیده است.
مولف تفسير الکريم الرحمن في کلام المنان، نیز در ذیل آيه {ولا تکونوا من المشرکين...} می گويد:
در این ایه خداوند متعال مسلمانان را از خطر جدی تشتت و تفرقه بر حذر داشته و از انان می خواهد دین واحد الهی را همانند مشرکان به فرقه های مختلف تجزیه نکنند.30
ايشان در ادامه می گويد:
ایا طبق این ایه اختلاف و تشتت در دین از بزرگترین دامها و مکائد شیطان نیست و ایا تلاش در از بین بردن این اختلافات را نمی توان از بزرگترین مصادیق جهاد در راه خدا وبرترین اعمال در جهت قرب الهی دانست ؟31
با دقت و تأمل در گفتار مفسران أهل سنت نیز می توان چنین استنباط نمود که تاسیس فرقه های گوناگون اسلامی و تبدیل نمودن اسلام به اجزای گوناگون تبعیّت از شیوه یهود و نصاری بوده که آنان را از صف توحید به سمت شرک کشانید و امت اسلامی در این آیه شریفه تحذیر گردیده اند که این سیره را نسبت به دین اسلام پیاده نمایند.
2. سوره انعام، آیه 159:
{إنّ الذين فرقوا دينهم وکانوا شيعاً لست منهم في شيء إنّما أمرهم إلی الله ثم ينبّئهم بما کانوا يفعلون}
تبیین:
در این آیه شریفه نیز تمامی کسانی را که دین واحد الهی شان را تبدیل به مذاهب و فرقه های مختلف نمودند مورد مؤاخذه و نکوهش قرار داده و در بیانی شدید اللحن به پیامبرش اعلام گردیده است که: {لست منهم في شيء} تو هيچ نوع نسبتی با چنین انسان ها نداری. کنایه از اینکه اینان از دین تو خارج گردیده و اتصالشان را به تو بصورت کامل از دست داده اند.
به طور کلی سه نوع تهدید و مؤاخذه برای کسانی که دین واحد وحیانی را مبدل به مذاهب و فرقه های مختلف نموده اند در این آیه شریفه بیان شده است:
1. {لست منهم في شيء}: پیامبر(ص) که اینان خود را منتسب به او می دانند هیچ نوع انتسابی به آنها نخواهد داشت. پس اینان به دروغ خود را تابع پیامبر می دانند.
2. {إنّما أمرهم إلی الله}: مؤاخذه و مجازات اینان را ـ که سبب گمراهی جمعیت های زیادی گردیدند ـ خداوند خودش بر عهده خواهد گرفت ـ به جنود خود نخواهد سپرد ـ .
3. {ثم ينبّئهم بما کانوا يفعلون}: پیامدهای مخرب و گسترده انشعابات دینی در سطح جوامع بشری، در قیامت به عوامل پیدایش این بدعت ها ارائه خواهد شد.
نکته مهم و اساسی دیگر در این آیه آن است که این آیه اختصاص به مذاهب یهود و نصاری نداشته بلکه شامل تمامی کسانی می شود که دین واحد را مبدّل به فرقه ها و مذاهب مختلف نمودند. بنابراین قطعاً در مورد مکتب نورانی اسلام نیز که اکنون به صورت فرقه های مختلف در امده است تهدیدات سه گانه مذکور در آیه جاری خواهد بود.
در اینجا دیدگاه برخی از مفسران شیعی و سنی را در تبیین آیه فوق که مؤيد برداشت های مذکور می باشد بیان می کنیم:
مفسران شیعی:
التبيان، شيخ طوسي،:
ایشان ضمن بیان اقوال مختلف در آیه شریفه در بیان دیدگاه چهارم به روایت امام باقر علیه السلام استشهاد می کند که فرمود: مراد از فرقوا دینهم اهل ضلالت و بدعت هستند و این که خداوند متعال در این آیه مسلمانان را از تفرقه در دین نهی نموده و آنان را به وحدت فراخوانده است. و مراد از شیه فرقه های مختلفی است که از دین واحد ناشی می گردد و مراد از لست منهم فی شیء این است که هیچیک از این فرقه ها نباید خود را منتسب به پیامبر نمایند و پیامبر نیز از همه اینها اعلان براعت خواهد کرد و خداوند نیز در روز قیامت عوامل تفرقه را از رفتار زشتشان آگاه خواهد کرد.32
تفسير الميزان، علامه طباطبائی،
ایشان نیز ذیل ایه شریفه می فرماید
«قوله تعالی: {إنّ الذين فرّقوا دينهم} وجه الکلام السابق وإن کان مع المشرکين وقد ابتلوا بتفر يق الدين الحنيف وکان أيضاً لأهل الکتاب نصيب من الکلام وربما لوح إليهم بعض التلويح ولازم ذلک أن ينطبق قوله: {الذين فرقوا دينهم وکانوا شيعاً} علی المشرکين بل عليهم وعلی اليهود والنصاری لاشتراک الجميع في التفرق والاختلاف في الدين الإلهي لکن إتصال الکلام بالآيات المبيّنة للشرائع العامة الإلهية التي تبتدئ بالنهي عن الشرک وتنتهي إلی النهي عن التفرق عن سبيل الله يستدعي أن يکون قوله: {الذين فرقوا دينهم وکانوا شيعاً} موضوعاً لبيان حال النبي (صلی الله عليه وآله) مع من کان هذا وصفه».
ایشان در ادامه می فرماید:
«فالإتيان بصيغة الماضي في قوله: فرّقوا دينهم لبيان أصل التحقّق سواء کان في الماضي أو الحال أو المستقبل لا تحقق الفعل في الزمان الماضي فحسب ومن المعلوم أن تمييز النبي صلی الله عليه وآله وإخراجه من اولئک المختلفين في الدّين المتفرقين شيعة شيعة کل شيعة يتبع إماماً يقودهم ليس إلاّ لأنّه رسول يدعوا إلی کلمة الحق ودين التوحيد».
ايشان سپس در تبیین معنای {لست منهم في شيء} می فرماید:
«ومثال کامل يمثّل بوجوده الإسلام ويدعو بعمله إليه فيعود معنی قوله: {لست منهم في شيء} إلی أنّهم ليسوا علی دينک الذي تدعو إلیه ولا علی مستوی طريقتک الذي تسلکه».
سپس ایشان در یک جمع بندی نهایی دیدگاهشان را نسبت به مضمون آیه مذکور این گونه بیان می فرماید:
«فمعنی الآية أن الذين فرقوا دينهم بالإختلافات التي هي لأعماله ناشئة عن العلم ـ ما اختلف الذين اوتوه إلاّ بغياً بينهم ـ والإنشعابات المذهبية ليسوا علی طريقتک التي بنيت علی وحدة الکلمة ونفي الفرقة إنّما أمرهم في هذا التفريق إلی ربّهم لا يماسک منهم شيء فينبئنّهم يوم القيامة بما کانوا يفعلون ويکشف لهم حقيقة أعمالهم التي هي رهناؤها. وقد تبيّن بما مرّ: أن لأوجه لتخصيص الآية بتبرئته صلی الله عليه وآله وسلم من المشرکين أو منهم ومن اليهود والنصاری أو من المختلفين بالمذاهب والبدع من هذه الأمة فلآية عامة تعمّ الجميع. انتهی».33
تبیین برخی از گفتار علامه طباطبایی (رحمه الله):
در بیانات ایشان نکات مهمی به چشم می خورد که برخی از آن ها عبارتند از:
1. آیه شریفه: {إنّ الذين فرقوا دينهم} گرچه در ادامه بحث مربوط به مشرکین که مبتلا به تفرّق در دین شدند وارد شده است اما مقصود اصلی از این آیه بیان انحرافاتی است که برای امت اسلامی ایجاد می گردد که همان جعل فرقه ها و مذاهب به اصطلاح اسلامی است.
2. به کار گیری فعل ماضی «فرقوا دينهم» در بیان انشعابات فرقه ای امت اسلامی، جهت بیان اصل تحقّق این انحراف بزرگ در امت اسلامی است نه اینکه مراد از آن تحقق این انحراف در گذشته باشد.
3. مفاد جمله «لست منهم في شيء» این است هیچیک از انشعابات مذهبی در اسلام بر طریق پیامبر (صلی الله علیه و آله) نبوده و مرتبط با آن حضرت که به دین واحد دعوت نموده است نمی باشد. و از آنجا که پیامبر (صلی الله علیه و آله) تجسّم کامل دین است پس هیچیک ازفرقه های باصطلاح اسلامی ارتباط به اسلام ناب محمدی نخواهد داشت.
4. تمامی این فرقه گرایی ها و انشعابات مذهبی ناشی از علم بوده است یعنی عمداً و بر اساس بغی و ستم صورت گرفته است: {وما اختلف الذين اوتوالکتاب الا من بعد ما جائهم العلم بغيا بينهم}.
5. تمامی انشعابات مذهبی و فرقه گرایی های اسلامی بر خلاف طریقت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد چون طریقت پیامبر بر اساس وحدت کلمه (دین) ونفی فرقه گرایی بنا شده است.
6. گناه تشتت و تفرقه در دین واحد الهی، آنقدر سنگین است که خداوند مؤاخذه عاملین آن را به عهده خودش گذاشته است: {إنّما أمرهم إلی الله}.
7. آیه 159 سوره انعام تمامی کسانی را که دین واحد الهی را به فرقه های گوناگون تبدیل کردند شامل می شود. بدیهی است این امر اختصاص به پیروان یهود و مسیحیت و مشرکین دیگر اهل کتاب نداشته ومسلمین را نیز در صورت تبعیت از سیره انان شامل می شود.
الأمثل في تفسير کتاب الله المنزل،
در این تفسیر ذیل ایه شریفه امده است :
مفاد ایه شریفه این است که ای پیامبرکسانی که آیین و مذهب خود را پراکنده نمودند و به دسته های مختلف تقسیم شدند در هیچ چیز با آن ها ارتباط نداری زیرا مکتب تو مکتب توحید و صراط مستقیم است و راه راست همواره یکی بیشتر نیست ولی محتوای آیه یک حکم عمومی و همگانی درباره تمام افراد تفرقه انداز است که با ایجاد انواع بدعت ها میان بندگان خدا بذر نفاق و اختلاف می پاشند.
در ادامه این تفسیر می خوانیم:
. سپس به عنوان تهدید و توبیخ این افراد اینگونه افراد تفرقه انداز می فرماید: کار اینها را به خدا واگذار کنید و خداوند آنها را از اعمالشان آگاه خواهد ساخت.
سپس در قالب سئوال از اینکه مخاطبین ایه مذکور چه کسانی هستند آمده است:
در اینکه مراد از آیه چه کسانی هستند جمعی از مفسران معتقدند که آیه درباره یهود و نصاری نازل شده ولی برخی دیگر معتقدند که آیه اشاره به تفرقه اندازان این امت است که بر اثر تعصب و روح تفوق طلبی و عشق به ریاست سرچشمه تفرقه و نفاق در میان مسلمانان می شوند
سپس در یک جمع بندی از دو دیدگاه مذکورمی خوانیم :
اگر مشاهده کنیم که در روایات اهل بیت و همچنین اهل تسنن نقل شده است که این آیه اشاره به گمراهان و تفرقه اندازن و بدعت گذاران این امت است در حقیقت از قبیل بیان مصداق می باشد زیرا اگر این مصداق بیان نمی شد ممکن بود عده ای تصور کنند که منظور از آن منحصران دیگران هستند. در روایتی از امام باقر علیه السلام در ذیل همین آیه نقل شده است آیه اشاره به کسانی است که از امیر المؤمنین جدا شده اند و به دسته جات مختلف تقسیم گردیده اند.34
در روایتی دیگرامام باقر علیه السلام در ذیل آیه شریفه می فرماید:
«جعلوا دين الله أدياناً لإکفار بعضهم بعضاً وصاروا أحزاباً وفرقاً لست منهم في شيء»35
دین خداوند را جهت تکفیر دیگران به ادیان مختلف تبدیل نموده و به احزاب و فرقه های گوناگونی تقسیم شدندو تو ای پیامبر هیچ نسبتی با اینها نخواهی داشت .
نتائج گفتار مفسرین شیعی پیرامون آیه شریفه 159 سوره انعام:
تمامی کسانی که دین واحد الهی را که مظهر وحدت امت اسلامی است به عامل تفرقه و تشتت مبدل می کنند ـ از طریق تاسیس فرقه های مذهبی و بدعت گذاری در دین و اشکال دیگر ـ مشمول خطاب شدید {لست منهم في شيء وإنما أمرهم إلی الله} در آيه مذکور می باشند.
گفتار عالمان اهل سنت در زمینه آیه شریفه 159 سوره انعام:
جامع البيان، ابن جرير طبري،:
ایشان ضمن بیان دیدگاه های مختلف می گوید فرقه های مختلف یهود و نصاری و مجوس دین واحد الهی را به مذاهب مختلف تجزیه نمودند و اینان اهل ضلالت و گمراهی اند و پیامبر از اینان براعت خواهد جست وکسانی که دین او را به فرقه های مختلف تبدیل کرده اند و نیز از یهود و نصاری که چنین روشی را در دین خود پیاده نموده اند اعلان براعت خواهد کرد.
در تفسیر ابن أبی حاتم، نیز ذیل ایه شریفه آمده است:
عمر از پیامبر (ص) نقل می کندکه ان حضرت به عائشه فرمود مراد از إنّ الذين فرقوا دينهم وکانوا شيعاً هوا پرستان و اصحاب بدعت هستند و برای هر گنهکاری راه توبه باز است جز اصحاب بدعت که خداوند از انها بیزاری جسته و من هم از انها بیزارم 37
در تفسیر الرازی، وابن عربی و ابن کثیر و...نیز نظیر مطالب فوق بیان شده است چنانکه در تفسیر الرازی ذیل ایه شریفه می خوانیم
چنانکه در تفسیر الرازی ذیل ایه شریفه می خوانیم :
خداوند در این ایه مسلمانان را در جهت وحدت و انسجام تحریک نموده و از انان می خواهد تا از تفرقه در دین و فرقه سازی ها اجتناب کنند 38.
تفسیر ابن عربي، :
در این تفسیر نیز ذیل ایه مذکور امده است : هوا پرستی ها علت فرقه سازی ها بوده که نتیحه اش خروح از صراط مستقیم الهی خواهد بود وسرنوشت شوم این عمل در قیامت به صاحبانش ارائه خواهد شد 39
تفسیر ابن کثير،:
ایشان بعد از بیان روایتی از عائشه که «الذين فرقوا دينهم» را بر اصحاب بدعت تطبیق می کند، می گوید: ایه مذکور حکم کلی و جامعی را برای تمام کسانی که در دین الهی تفرقه و تشتت ایجاد می کنند بیان می کند بنا بر این اختصاص به یهود و نصاری نخواهد داشت و در مورد مسلمانان نیز جاری خواهد بود:
والظاهر أنّ الآية عامة في کل من فارق دين الله وکان مخالفا له فإن الله بعث رسوله بالهدی ودين الحق ليظهره علی الدين کله وشرعة واحد لا اختلاف فيه ولا افتراق فمن اختلف فيه «وکانوا شيعاً» أي فرقاً کأهل الملل والنحل والأهواء والضلالات فإن الله تعالی قد برأ رسول الله صلی الله عليه وآله مما هم فيه وهذه الآية کقوله تعالی: {شرع حکم من الدين ما وصی به نوحاً والذي أوحينا إليک...} وفي الحديث: نحن معاشر الأنبياء أولاد علات ديننا واحد».انتهی40
جمع بندی نهایی:
از مجموع أقوال و اراء مفسرین فریقین به خوبی به دست می آید که اسلام بعنوان یک دین و حقیقت وحیانی ، به هیچ وجه کثرت پذیر نیست و انشعابات مذهبی و فرقه گرایی به نام اسلام، پیروانش را از مسیر اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جدا نموده و آنان را در وادی شرک قرار خواهد داد.
در اینجا برخی دیگر از آیاتی که متضمن نتایج فوق بوده و اشتراک مضمونی با آیات 33 سوره روم و 159 سوره انعام داشته را بیان نموده و تفصیل و تبیین آنها را به مجالی دیگر می نهیم:
{ولا تکونوا کالذين تفرّقوا واختلفوا من بعد ما جاءهم البينات واولئک لهم عذاب عظيم} آل عمران، 105.
{وإنّ الذين اختلفوا في الکتاب لفي شقاق بعيد} بقره، 176.
{إنّ هذا صراطي مستقيماً فاتبعوه ولا تتبعوا السبيل فتفرق بکم عن سبيله ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون} انعام، 153.
{وما تفرّق الذين أوتوا الکتاب إلاّ من بعد ما جائتهم البينة} البينة، آيه 4.
{أن أقيموا الدين ولا تتفرقوا فيه فإن تنازعتم في شيء فرّدوه إلی الله ورسوله واعتصموا بحبل الله جميعاً ولا تفّرقوا} شوری، 31.
{إنّ الدين عند الله الإسلام وما اختلف الذين أوتوا الکتاب إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغياً بينهم} آل عمران، 19.
{شرع لکم من الدين ما وصی به نوحاً والذي أوحينا إليک وما وصينا به إبراهيم وموسی وعيسی أن أقيموا الذين ولا تتفرقوا فيه کبر علی المشرکين ما تدعوهم إليه} شوری، 14.
{وما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغياً ولو لا کلمة سبقت من ربک إلی أجل مسمّی لقضي بينهم} شوری، 14.
والسلام
پاورقی ها
[1] . مطالب مربوط به فرقه های اهل سنت از سایت های مختلف از جمله سایت ویکی پدیا گرفته شده است
2 . الوحدة الاسلامیة في الأحادیث المشترکة بین السنة والشیعة، مقدمه آیة الله تسخیری، ص 37 ـ به نقل از تاریخ الفقه الاسلامی ص 3:
3الرسائل ومقالات، الشيخ الجعفر السبحاني، ص 426:
4 في ظلّ أصول الإسلام، الشيخ جعفر السبحاني، ص 25، نقل از البداية والنهاية، ج 4، ص 76، طبقات الشافعية، 2/109، ص 4.
5 ورکبت السفينة، ص 70:
6 – همان ...وقعت العصبيّة بين الحنفية والشافعية وقامت الحروب بينهما کان الظفر في جميعها للشافعية هذا مع قلّة عدد الشافعية إلاّ أن الله نصرهم عليهم»6
7- ورکبت السفينة، ص 70
8 همان، ص 79
9و10و11و12و13- سایت آنلاین ، گفتاری از رسول جعفریان در رابطه اندیشه وحدت، زمان انتشار، 15/2/1388.
14 - معنی تفسیر القران و تاویله مرکز المصطفی: أن الإسلام أوسع من موطنه ومذهبه وأن أصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله) تفرعوا في البلاد ولکل وجهة انتهی .
15و16و17ورکبت السفينة، ص 52- 54
تاریخ الفقه الإسلامی، ص 8618
19 مطالب ذکر شده درباره انشعابات دین مسیحیت از سایت های مختلف از جمله ویکی پدیا گرفته شده است.
20مطالب مربوط به فرقه های یهود از سایت های مختلف نظیر پایگاه اطلاع رسانی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) و ویکی پدیاگرفته شده است.
21تفسیر التبیان، ج 8، ص 249 ـ 250
22 - مجمع البيان، ج 8ص 60
23تفسیر المیزان علامه طباطبایی (رحمه الله)ج6ص66
24 ر.ک: مقدمه چاپ دوم المراجعات، السيد شرف الدين، ص 8 ـ 14، تحقیق حسين الرازي، الطبقة الثانية، سنة الطبع، 1402.
25مقاتل بن سليمان، ج 3، ص 12:
26جامع البیان ابن جرير طبري، ج 21، ص 51:
27تفسیر السرقندی، ج 3، ص 11 ـ 12: تفسیر السرقندی،:
28تفسیر الرازي، ج 25، ص 120: تفسیر الرازي،:
29تفسير ابن کثير، ج 3، ص 443: تفسير ابن کثير:
30 و31 - تيسير الکريم الرحمن في کلام المنان، ص641 «
32التبيان، الشيخ الطوسي، ج 4، ص 328 ـ 329:
33 - تفسير الميزان، علامه طباطبائی، ج 7، ص 389 ـ 390
-34 الأمثل في تفسير کتاب الله المنزل، ج 4، ص 528 ـ 534:
.
35. بحار الأنوار، ج 9، ص 93.
36 جامع البيان، ابن جرير طبري، ج 8، ص 137 ـ 141:
37 -تفسیر ابن أبی حاتم، ج 5، ص 1429 ـ1431
38 - تفسیر الرازی، ج 14، ص 7 ـ 8 «... واعلم أنّ المراد من الآية الحثّ علی أن تکون کلمة المسلمين واحدة وأن لا يتفرقوا في الدين ولا يبتدعوا البدع وقوله: {ليست منهم في شيء} فيه قولان:
الأول: أنت منهم برئ وهم منک برأء وتأويله: إنّک بعيد عن أقوالهم ومذاهبهم والعقاب اللازم علی تلک الأباطيل مقصور عليهم ولا يتعداهم.
والثاني: لست من قتالهم في شيء... . انتهی». 38
39تفسیر ابن عربي، ج 1، ص 248 ـ 249::
40 - تفسیر ابن کثير، ج 2، ص204 «
والسلام