فرانسوا دروش و قرآن‌های عصر اموی (کتاب)

فرانسوا دروش و قرآن‌های عصر اموی
نام	فرانسوا دروش و قرآن‌های عصر اموی
پدیدآوران	فرانسوا دروش
زبان	فرانسوی
ترجمه	پیام بهتاش
سال نشر	2014 م
ناشر	انتشارات بریل
موضوع	اسلام، قرآن، مخطوطات قرآنی
شابک	9789004255654

کتاب فرانسوا دروش و قرآن‌های عصر اموی از آخرین کتاب‌های مهم انتشار یافته در حوزه‌ٔ مخطوطات قرآنی که نوشته‌ٔ فرانسوا دِروش، لایدن می‌باشد. اکنون این کتاب به فارسی ترجمه شده و در حال انتشار است.

یادداشت مترجمان

کتاب قرآن‌های عصر اموی آخرین اثر فرانسوا دروش در حوزه‌ٔ مخطوطات قرآنی است که ترجمه آن اکنون به خوانندگان فارسی زبان تقدیم می‌گردد. این اثر به بررسی جوانب مختلفِ تاریخ‌گذاری، مصحف‌شناسی، نگارش، رسم‌الخط، تنوع کاتبان، علائم وقف و ابتدا، بسمله، قرائات مختلف، تذهیب، سرسوره‌ها و سایر ویژگی‌های کهن‌ترین مصاحف موجود از قرآن در جهان امروز می‌پردازد. وی نام مصاحف اموی را از آن رو برمی‌گزیند که عموم این مصاحف تا پایان عصر حکومت یا دهه‌های پس از امویان، اما متأثر از فضا و نظام مصحف نگاری این دوران کتابت شده‌اند.

مهم‌ترین این مصاحف قرآن که در نوشتار وی مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرند عبارتند از: مصحفِ پاریس‌ ـ‌ سن‌پِتِرزبورگ، مصحف صنعاء 1، مصحف اموی دمشق، مصحف اموی فُسطاط، مصحف اموی صنعاء، مصحف کتابخانه‌ٔ بریتانیا (Or. 2165)، مخطوطات کتابخانه‌ٔ ملی فرانسه، کتابخانه‌ٔ ملی روسیه در سن‌پترزبورگ، دیگر برگ‌نوشته‌های کهن باقی‌مانده در دارالمخطوطات مسجد جامع صنعاء، و چندین مصحف و قطعه‌ٔ قرآنی از استانبول، فسطاط و قیروان. وی می‌کوشد تاریخ‌گذاری روشنی از تمام تغییرات و تحولات صورت گرفته بر روی این متون ارائه دهد و در این راه ترکیبی از فنون مختلف از جمله خط‌شناسی (پالیوگرافی)، تاریخ هنر، نسخه‌شناسی، کتیبه‌شناسی، و سیر تحول رسم‌الخط قرآنی را به‌کار می‌گیرد. گفتنی است وی همچنان ـ و البته با اندکی تفاوت نسبت به رویکرد عموم تجدیدنظرطلبان ـ به روش متداول آزمایش کربن 14 برای تشخیص طول عمر قطعات کهن در باستان‌شناسی چندان روی خوش نشان نمی‌دهد و می‌کوشد برخی تاریخ‌گذاری‌های انجام گرفته بر این پایه از سوی بهنام صادقی، کریستیان رُبَن و دیگران در مورد پوست‌نوشته‌های کهن قرآنی صنعاء را کم‌اهمیت جلوه دهد.

معرفی نویسنده

فرانسوا دروش (متولد 24 اکتبر 1952 در مِتز، شمال شرقی فرانسه) اسلام‌پژوه، مورخ و نسخه‌شناسِ متون عربی و محقق در حوزه‌ٔ مخطوطات کهن قرآنی، در 1973 از دانشسرای عالی پاریس (École normale supérieure) فارغ‌التحصیل شد. در 1976 کارشناسی ارشد خود در رشته‌ٔ ادبیات کلاسیک را دریافت کرد. در 1978 دیپلم مطالعات عالی در زمینه‌ٔ مصرشناسی، و دکترای تاریخ خود را در سال 1987 از دانشگاه سوربن دریافت کرد. وی سال‌ها پژوهشگر بخش مخطوطات عربی و مصاحف قرآنی کتابخانه‌ٔ ملی فرانسه، و از سال 1990، مدیر بخش تاریخ و فیلولوژی و مدرس تاریخ و کتیبه‌شناسی عربی در École pratique des hautes études، بوده است.
ایشان پس از سال‌ها عضویت در شماری از مهم‌ترین مراکز علمی و پژوهشی در اروپا و خاورمیانه، موفق شد در سال 2014 میلادی برای نخستین بار کرسی مطالعات تاریخ قرآن را در کلژ دوفرانس (Collège de France) تاسیس کند که خود تاکنون عهده‌دار این سمت بوده است. از وی مقالات و کتاب‌های فراوانی در حوزه‌ٔ مخطوطات عربی، به‌ویژه نسخه‌های کهن قرآنی انتشار یافته است (برای فهرستی از قریب 70 مقاله و کتاب قرآنی. کتابشناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی، ص 168ـ171، شماره‌های 2262ـ2295). چهار اثر مهم وی پیش از این عبارتند از:

1. سبک عباسی: قرآن‌نویسی تا قرن چهارم هجری قمری (لندن، 1992) که به فارسی نیز ترجمه منتشر شده است.
2. نسخه‌شناسی اسلامی: درآمدی برای مطالعه‌ٔ مخطوطات عربی (لندن: موسسه الفرقان، 2005، 395ص).
3. فهرس المخطوطات العربیة بالمکتبة الوطنیة الفرنسیة: مخطوطات القرآن الکریم (دو جلد به زبان فرانسوی، پاریس، 1983).
4. انتقال مکتوب قرآن در آغاز اسلام: مصحف پاریس‌ ـ‌ پترزبورگ (لایدن: انتشارات بریل، 2009، 208ص). این اثر اخیر که به زبان فرانسوی انتشار یافته، درواقع مبنایی بوده است برای کتاب حاضر، یعنی قرآن‌های عصر اموی.

ویژگی مهم کتاب حاضر

همچون سایر آثار فرانسوا دروش، ارجاع فراوان و مکرّر آن به سایر آثار پیشین وی است. مهم‌ترین اثر دروش در زمینه‌ٔ خط‌شناسی قرآن‌های کهن، کتاب سبک عباسی است که با کتاب حاضر ارتباط زیادی می‌یابد. خوشبختانه این اثر پیشتر به فارسی ترجمه و انتشار یافته است. در کتاب حاضر، مولف مکرراً به دسته‌بندی خطوط در کهن‌ترین مصاحف قرآنی ارجاع می‌دهد که پیشتر در کتاب سبک عباسی آنها را به تفصیل و برای نخستین بار دسته‌بندی و تشریح کرده بوده است. این دسته‌بندی بر اساس بررسی جزییات مختلف نگارش حروف، مکان اتصال حروف، میزان و نحوه کشیدگی حروف، مقیاس سطری و مانند آن صورت گرفته است. مبنای کار مولف در این کار، مجموعه قرآن‌های کهن در کتابخانه ملی فرانسه و نیز مجموعه مصاحف موجود در گنجینه شخصی ناصر خلیلی در لندن بوده است. از آنجا که در مواضعی از کتاب حاضر، به این نام‌گذاری و دسته‌بندی خطوط قرآن‌ها برمی‌خوریم، اسامی این دسته‌ها را خلاصه‌وار در مقدمه ذکر می‌کنیم. طبقه‌بندی دروش از خط عربی در قرون اولیه اسلامی به صورت زیر است. وی تأکید می‌کند که این طبقه‌بندی هیچ ارتباطی با رده‌بندی و توالی زمانی نسخه‌ها ندارد.

1. سبک حجازی: H.
2. سبک عباسی نخستین با شش زیر‌مجموعه A,B,C,D,E,F که باز زیرگروه‌های آن با اعداد رومی مشخص می‌شوند، مثلاً: D.III یا D.II. در مواردی که این زیرگروه‌ها خود به گونه‌های متنوع‌تری تقسیم شوند، به دنبال اعداد رومی، حروف کوچک الفبایی خواهد آمد: مانند: D.Vb. آنچه که دروش به عنوان سبک عباسی معرفی می‌کند، شباهت بسیار دارد با خطی که ما تحت عنوان کوفی می‌شناسیم.
3. سبک نوین NS که آن را بر انواعی از کوفی متأخر اطلاق می‌کند.

وی ضمن شرح ویژگی‌های هریک از این سبک‌ها و دوره‌ٔ زمانی احتمالی رواج آنها، در کتاب سبک عباسی نمونه‌هایی از مجموعه‌ٔ ناصر خلیلی در لندن و نیز از کتابخانه‌ٔ ملی فرانسه با 263 نسخه و قطعه‌ٔ قرآنی ارائه می‌کند. لازم به ذکر است که فرانسوا دروش در کتاب حاضر، یک سبک دیگر را به مجموع این خطوط افزوده، آن سبک اموی الف یا OI نامیده، و نمونه‌هایی از آن را در این کتاب ارائه کرده است.

ترجمه‌ کتاب را اندکی پس از انتشار اصل انگلیسی آن در بهار 1393 آغاز کردیم؛ دشواری برخی فصول و پاره‌ای اصطلاحات خاص در حوزه‌ٔ مصحف شناسی، تاریخ هنر، تاریخ ادبیات و مانند آن سبب کندی کار، مشاوره‌ و مراجعه‌ٔ مکرر به مؤلف و نیز برخی اهل فن شد. با آنکه ترجمه‌ٔ این اثر در زمستان 1393 خورشیدی، به اتمام رسید، از آن زمان کوشیدیم با بازخوانی مکرر و مقابله چند باره متن، از اشتباهات احتمالی آن بکاهیم.

مؤلف کتاب مایل بود در نسخه فارسی کتاب، آخرین دیدگاه‌ها و تجدیدنظرهای وی اعمال شود و خواننده فارسی در جریان آنها قرار گیرد. بخشی از این تغییرات و اصلاحات در مقدمه کتاب صورت پذیرفته است که متن جدید آن را از مؤلف دریافت کردیم. با تمام این احوال، ما مترجمان فارسی کتاب، برای حفظ امانت، تصمیم گرفتیم در ترجمه مقدمه، تنها به متن اصلی کتاب وفادار بمانیم و در انتهای آن، بخشی از مقدمه را مجدداً با تغییرات و اصلاحات مؤلف از نو ترجمه کرده و بگنجانیم. این قسمت برای نخستین بار تنها به زبان فارسی انتشار می‌یابد. در این بخش، عبارات تازه را با علامت خط کشیده مشخص کرده‌ایم. همچنین پس از ارائه مقاله‌ای از سوی ما طی کنفرانسی در تابستان 1394 در پاریس درباب نسخه ش 18 از قرآن‌های آستان قدس رضوی، فرانسوا دروش ضمن اظهار شگفتی از قدمت و ویژگی‌های متنی این اثر، در اصلاحیه بعدی خود، خواهان ارجاعی به این قرآن در پانویسی در مقدمه‌ٔ کتاب حاضر شده، چه نوع خط آن را همانند نسخه برلین SB We II 1913، نسخه لایدن Or. 14 545 و نسخه توبینگن Ma VI 165، از دسته BIa تشخیص داده است. این ارجاع و نیز تصویر ش 46 از این قرآن مهم، از این رو در پایان کتاب افزوده شده است.

مترجمان در برگردان کتاب هم نهایت دقت خود را در معادل یابی و برگردان دقیق اصل کتاب به‌کار گرفته‌اند و هم کوشیده‌اند تا حد امکان با ساده سازی برخی جملات پیچیده و بلند مؤلف، خواننده فارسی و اهل فن را در رسیدن مقصود وی یاری کنند. برخی توضیحات تکمیلی درباب واژگان تخصصی و برخی اعلام و اماکن خاص را در پانویس صفحات از همین رو افزوده و آنها را با علامت از پانویس‌های اصلی کتاب متمایز ساخته‌ایم. باآنکه کوشیده‌ایم در برابر تمامی اصطلاحات تخصصی انگلیسی همواره یک معادل به‌کار بریم، اما همواره از این اصل پیروی نکرده‌ایم؛ چه گاه به تناسب کلام از به‌کارگیری برخی مترادف‌ها ناگزیر مانده‌ایم. گفتنی است مؤلف خود نیز بارها برای بیان معنایی واحد از معادل‌هایی متنوع (گاه جایگزین‌های انگلیسی و فرانسوی در یک صفحه) استفاده کرده است. جدولی از فهرست مهم‌ترین معادل‌های فارسی به‌کار رفته در ترجمه‌ٔ فارسی را ـ همراه با معادل اعلام و نام‌های خاص لاتین ـ در انتهای کتاب گنجانده‌ایم.