۵٬۵۶۷
ویرایش
جز
جایگزینی متن - 'رده:جنبش‌ها' به 'رده:جریان‌ها و جنبش‌ها'
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - 'رده:جنبش‌ها' به 'رده:جریان‌ها و جنبش‌ها') |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:آسیای میانه.jpg|بندانگشتی|چپ|نقشه آسیای مرکزی]] | [[پرونده:آسیای میانه.jpg|بندانگشتی|چپ|نقشه آسیای مرکزی]] | ||
''' | '''جنبش‌های اسلامی آسیای مرکزی''' مقاله‌ای است که درباره [[مسلمانان]] و جنبش‌های اسلامی‌های صورت گرفته در آن منطقه خواهد بود. | ||
== علت | == علت نام‌گذاری به آسیای مرکزی == | ||
آسیای مرکزی که برگردان آن از واژگان روسی آسیای میانه خوانده شده است، در قلب آسیا و در منطقه‌ای قرار گرفته که رودهای آن به | آسیای مرکزی که برگردان آن از واژگان روسی آسیای میانه خوانده شده است، در قلب آسیا و در منطقه‌ای قرار گرفته که رودهای آن به آبهای آزاد جهان راه نمی‌یابند<ref>Robert Lewis, Geographical Perspective on Soviet Central Asia, London: Routledge, 1992, p.80.</ref> | ||
== کشورهای آسیای مرکزی == | == کشورهای آسیای مرکزی == | ||
آسیای میانه یا آسیای مرکزی سرزمین پهناوری در قارهٔ آسیا است که هیچ مرزی با آبهای آزاد جهان ندارد. (محصور در خشکی) | آسیای میانه یا آسیای مرکزی سرزمین پهناوری در قارهٔ آسیا است که هیچ مرزی با آبهای آزاد جهان ندارد. (محصور در خشکی) اگر‌چه مرزهای دقیقی برای این سرزمین تعریف نشده‌است،<br> | ||
ولی به‌طور معمول آن را دربرگیرندهٔ کشورهای [[ازبکستان]]، [[تاجیکستان]]، [[ترکمنستان]]، [[قزاقستان]] و [[قرقیزستان]] می‌دانند.<br> | ولی به‌طور معمول آن را دربرگیرندهٔ کشورهای [[ازبکستان]]، [[تاجیکستان]]، [[ترکمنستان]]، [[قزاقستان]] و [[قرقیزستان]] می‌دانند.<br> | ||
اغلب سرزمین‌های دیگری چون [[افغانستان]]، شمال شرق [[ایران]]، [[مغولستان]]، [[کشمیر]]، شمال و غرب [[پاکستان]]، و گاه '''سین‌کیانگ (ترکستان شرقی قدیم)''' در غرب [[چین]] و جنوب سیبری در [[روسیه]] نیز شامل آسیای مرکزی می‌شوند. | اغلب سرزمین‌های دیگری چون [[افغانستان]]، شمال شرق [[ایران]]، [[مغولستان]]، [[کشمیر]]، شمال و غرب [[پاکستان]]، و گاه '''سین‌کیانگ (ترکستان شرقی قدیم)''' در غرب [[چین]] و جنوب سیبری در [[روسیه]] نیز شامل آسیای مرکزی می‌شوند. | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
[[پرونده:مسلمانان تاجیکستان.jpg|بندانگشتی|چپ|مسلمانان تاجیکستان کشوری در آسیای مرکزی]] | [[پرونده:مسلمانان تاجیکستان.jpg|بندانگشتی|چپ|مسلمانان تاجیکستان کشوری در آسیای مرکزی]] | ||
[[اسلام]] در آسیای مرکزی و در میان اقوام ساکن در آن وحدتی را به وجود آورد که پیش از آن حتی در دوره هخامنشیان و سلطه اسکندر مقدونی هم به چشم نخورده بود.<br> | [[اسلام]] در آسیای مرکزی و در میان اقوام ساکن در آن وحدتی را به وجود آورد که پیش از آن حتی در دوره هخامنشیان و سلطه اسکندر مقدونی هم به چشم نخورده بود.<br> | ||
با تقویت و تثبیت نفوذ اعراب، | با تقویت و تثبیت نفوذ اعراب، قدرتهای محلی ترک به سوی شمال شرقی عقب رانده شدند. بر همین اساس از نظر دیدگاه جغرافی‌دانان مسلمان در قرون سوم و چهارم هجری، ترکستان از شمال ماوراءالنهر (فرارود) آغاز می‌شد.<br> | ||
ترکان قراخانی نخستین حکومت بزرگ اسلامی ترک را ایجاد کردند. سلسله‌های ایرانی هم مانند سامانیان، غزنویان و خوارزمشاهیان اداره امور مسلمانان آسیای مرکزی را در اختیار گرفتند. بخارای عصر سامانیان و سلجوقیان، به یکی از مراکز مهم فرهنگ جهانی تبدیل شد. | ترکان قراخانی نخستین حکومت بزرگ اسلامی ترک را ایجاد کردند. سلسله‌های ایرانی هم مانند سامانیان، غزنویان و خوارزمشاهیان اداره امور مسلمانان آسیای مرکزی را در اختیار گرفتند. بخارای عصر سامانیان و سلجوقیان، به یکی از مراکز مهم فرهنگ جهانی تبدیل شد. | ||
<ref>الهه کولایی، سیاست و حکومت در آسیای مرکزی، تهران: سمت، 1389، ص. 25</ref> | <ref>الهه کولایی، سیاست و حکومت در آسیای مرکزی، تهران: سمت، 1389، ص. 25</ref> | ||
مسلمانان آسیای مرکزی مانند دیگر مسلمانان، در قرن هفتم ه. با حمله‌های سنگین و | مسلمانان آسیای مرکزی مانند دیگر مسلمانان، در قرن هفتم ه. با حمله‌های سنگین و ویرانگر چنگیزخان و جانشینانشان رو به رو شدند. | ||
<ref>Beatrice F. Manz, “Historical Background”, in: Beatrice F. Manz, Central Asia in Historical Perspective, Boulder, Westview Press, 1994, p. 7.</ref><br> | <ref>Beatrice F. Manz, “Historical Background”, in: Beatrice F. Manz, Central Asia in Historical Perspective, Boulder, Westview Press, 1994, p. 7.</ref><br> | ||
=== حمله مغولان === | === حمله مغولان === | ||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
<ref>غلامرضا ورهرام، تاریخ آسیای مرکزی در دوران اسلامی، مشهد: آستان قدس، 1372، صص. 289 تا 302.</ref><br> | <ref>غلامرضا ورهرام، تاریخ آسیای مرکزی در دوران اسلامی، مشهد: آستان قدس، 1372، صص. 289 تا 302.</ref><br> | ||
== | == روس‌ها و مسلمانان در آسیای مرکزی == | ||
[[پرونده:مسلمانان روسیه 2.jpg|بندانگشتی|چپ|مسلمانان روسیه]] | [[پرونده:مسلمانان روسیه 2.jpg|بندانگشتی|چپ|مسلمانان روسیه]] | ||
از قرن شانزدهم میلادی. و از دوره '''ایوان چهارم (مخوف)'''، گروه‌ها و هیئت‌های مختلف مذهبی برای تبلیغ مسیحیت به آسیای مرکزی فرستاده شدند.<br> | از قرن شانزدهم میلادی. و از دوره '''ایوان چهارم (مخوف)'''، گروه‌ها و هیئت‌های مختلف مذهبی برای تبلیغ مسیحیت به آسیای مرکزی فرستاده شدند.<br> | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
عثمانیان و گروهی دیگر از تاتارها در غرب آن.<br> | عثمانیان و گروهی دیگر از تاتارها در غرب آن.<br> | ||
این دگرگونی به همراه تغییر در الگوهای تجارت جهانی، در پی پیشرفت‌های علمی در دریانوردی و به کارگیری نیروی بخار در کشتی‌ها و اهمیت یافتن ارتباطات دریایی به جای راه‌های زمینی، مسلمانان آسیای مرکزی را به دوران طولانی انزوا دچار ساخت.<br> | این دگرگونی به همراه تغییر در الگوهای تجارت جهانی، در پی پیشرفت‌های علمی در دریانوردی و به کارگیری نیروی بخار در کشتی‌ها و اهمیت یافتن ارتباطات دریایی به جای راه‌های زمینی، مسلمانان آسیای مرکزی را به دوران طولانی انزوا دچار ساخت.<br> | ||
روس‌ها در کنار نظام‌های فئودال در آسیای مرکزی، نظام اداری خود را سازمان دادند. روس‌های مهاجر، قزاق‌ها | روس‌ها در کنار نظام‌های فئودال در آسیای مرکزی، نظام اداری خود را سازمان دادند. روس‌های مهاجر، قزاق‌ها را هم به هم با خود به آسیای مرکزی بردند. تا دوره کاترین دوم،<br> | ||
[[اسلام]] در سرزمین‌های اسلامی، همچون دشمنی آشتی‌ناپذیر مورد تهاجم قرار داشت. فعالیت‌های تبشیری هم بسیار گسترش یافته بود.<br> | [[اسلام]] در سرزمین‌های اسلامی، همچون دشمنی آشتی‌ناپذیر مورد تهاجم قرار داشت. فعالیت‌های تبشیری هم بسیار گسترش یافته بود.<br> | ||
نیمه اول قرن هجدهم، یعنی دوره '''پتر کبیر''' و جانشینانش، آزار و اذیت مسلمانان از سوی روس‌ها، با دهه 1930 در دوره '''استالین''' قابل مقایسه است.<br> | نیمه اول قرن هجدهم، یعنی دوره '''پتر کبیر''' و جانشینانش، آزار و اذیت مسلمانان از سوی روس‌ها، با دهه 1930 در دوره '''استالین''' قابل مقایسه است.<br> | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
[[پرونده:کاترین دوم.jpg|بندانگشتی|چپ|کاترین دوم امپراطور روسیه در سال 1762 میلادی]] | [[پرونده:کاترین دوم.jpg|بندانگشتی|چپ|کاترین دوم امپراطور روسیه در سال 1762 میلادی]] | ||
او مرکزی را برای اداره امور مسلمانان ایجاد کرد و شیوه‌ای ملایم در برخورد با مسلمانان در پیش گرفت. سیاست‌های فرهنگی او شرایط را برای احیای فرهنگی تاتارهای ولگا – اورال و شکل‌گیری «جنبش جدیدی» فراهم ساخت. سیاست‌های او در سیاست روسی گردانی مسلمانان تأخیرهایی را ایجاد کرد. | او مرکزی را برای اداره امور مسلمانان ایجاد کرد و شیوه‌ای ملایم در برخورد با مسلمانان در پیش گرفت. سیاست‌های فرهنگی او شرایط را برای احیای فرهنگی تاتارهای ولگا – اورال و شکل‌گیری «جنبش جدیدی» فراهم ساخت. سیاست‌های او در سیاست روسی گردانی مسلمانان تأخیرهایی را ایجاد کرد. | ||
=== | === سیاست‌های استعماری === | ||
ولی در فرارود سیاست‌ها به گونه‌ای دیگر در برابر مسلمانان این منطقه شکل گرفت: سیاستی کاملاً استعماری. روس‌های مهاجر محل زندگی متفاوتی را برای خود ایجاد کردند.<br> | ولی در فرارود سیاست‌ها به گونه‌ای دیگر در برابر مسلمانان این منطقه شکل گرفت: سیاستی کاملاً استعماری. روس‌های مهاجر محل زندگی متفاوتی را برای خود ایجاد کردند.<br> | ||
در مناطقی خاص محل زندگی آنان برپا شد. این سیاست تا حد زیادی به سیاست آپارتاید در | در مناطقی خاص محل زندگی آنان برپا شد. این سیاست تا حد زیادی به سیاست آپارتاید در آفریقای جنوبی قرن بیستم شباهت داشت.<br> | ||
اهالی فرارود تابع امپراتوری نبودند، در نتیجه معاف از خدمت نظام بودند. آنها در انزوای کامل قرار گرفتند، تا رکود اقتصادی – اجتماعی پایداری را تجربه کنند و انزوایشان از دیگر بخش‌های جهان اسلام، ادامه یابد.<br> | اهالی فرارود تابع امپراتوری نبودند، در نتیجه معاف از خدمت نظام بودند. آنها در انزوای کامل قرار گرفتند، تا رکود اقتصادی – اجتماعی پایداری را تجربه کنند و انزوایشان از دیگر بخش‌های جهان اسلام، ادامه یابد.<br> | ||
حتی تبلیغ دین مسیح هم ممنوع بود و نهادهای اداری محلی بر آن بودند عقب مانده‌ترین اشکال بقایای فرهنگ اسلامی را نگه دارند و از ورود اندیشه‌های جدیدی هم جلوگیری کنند.<br> | حتی تبلیغ دین مسیح هم ممنوع بود و نهادهای اداری محلی بر آن بودند عقب مانده‌ترین اشکال بقایای فرهنگ اسلامی را نگه دارند و از ورود اندیشه‌های جدیدی هم جلوگیری کنند.<br> | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۹: | ||
<ref>Edward Allworth, Central Asia, 120 Years of Russian Rule, US: Duke University Press, 1989, p. 15.</ref><br> | <ref>Edward Allworth, Central Asia, 120 Years of Russian Rule, US: Duke University Press, 1989, p. 15.</ref><br> | ||
با وجود جنگاوری و سلحشوری مسلمان آسیای مرکزی، برتری نظامی، فنی و سازمانی [[روسیه]] امکان پایداری مؤثر را از آنان گرفت.<br> | با وجود جنگاوری و سلحشوری مسلمان آسیای مرکزی، برتری نظامی، فنی و سازمانی [[روسیه]] امکان پایداری مؤثر را از آنان گرفت.<br> | ||
برخی از مسلمانان نیز با نام جهاد به مبارزه با نفوذ رو به گسترش [[روسیه]] روی آوردند. در این زمینه می‌توان به تلاش‌های | برخی از مسلمانان نیز با نام جهاد به مبارزه با نفوذ رو به گسترش [[روسیه]] روی آوردند. در این زمینه می‌توان به تلاش‌های '''خدایارخان و پسرش نصرالدین''' در '''خوقند''' اشاره کرد که مبارزه‌ای ناکام را در سال 1876 علیه روس‌ها شکل داده‌اند.<br> | ||
در سال 1898 در '''اندیجان''' در دوره فرغانه شورشی با رهبری یکی از صوفیان به نام '''خان تورا''' شکل گرفت که به شدت سرکوب شد.<ref>Rashid, Op. cit., p. 87</ref><br> | در سال 1898 در '''اندیجان''' در دوره فرغانه شورشی با رهبری یکی از صوفیان به نام '''خان تورا''' شکل گرفت که به شدت سرکوب شد.<ref>Rashid, Op. cit. , p. 87</ref><br> | ||
[[روسیه]] در مان حال که در آسیای مرکزی پیشروی می‌کرد، مایل به رویارویی با بریتانیا نبود. رقابت‌های روسیه تزاری و بریتانیا در غرب و مرکز آسیا به "'''بازی بزرگ'''" معروف شد.<br> | [[روسیه]] در مان حال که در آسیای مرکزی پیشروی می‌کرد، مایل به رویارویی با بریتانیا نبود. رقابت‌های روسیه تزاری و بریتانیا در غرب و مرکز آسیا به "'''بازی بزرگ'''" معروف شد.<br> | ||
راه‌آهن [[روسیه]] از قفقاز به این منطقه امتداد داده شد، تا خروج منابع و ذخایر ارزشمند جوامع مسلمان‌نشین آسان‌تر انجام گیرد.<br> | راه‌آهن [[روسیه]] از قفقاز به این منطقه امتداد داده شد، تا خروج منابع و ذخایر ارزشمند جوامع مسلمان‌نشین آسان‌تر انجام گیرد.<br> | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۵: | ||
<ref>آرمینیوس وامبری، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمه: فتحعلی نوریان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365، 228 – 244.</ref><br> | <ref>آرمینیوس وامبری، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمه: فتحعلی نوریان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365، 228 – 244.</ref><br> | ||
گروه دوم رهبران اسلامی، شیوخ دراویش – ایشان‌ها بودند که به طور معمول در برابر گروه نخست قرار می‌گرفتند.<br> | گروه دوم رهبران اسلامی، شیوخ دراویش – ایشان‌ها بودند که به طور معمول در برابر گروه نخست قرار می‌گرفتند.<br> | ||
آنها شبکه گسترده‌ای از هواداران خود را داشتند. گرایش‌های آنان در برخی مناطق مسلمان‌نشین، در پیوند با میراث کهن پیش از ورود اسلام بود.<br> | |||
یکی از مهمترین طریقت‌های صوفی در آسیای مرکزی، طریقت '''نقشبندی''' بود که به وسیله '''شیخ بهاءالدین نقشبندی''' تأسیس شد، از قرن چهاردهم م./ قرن هفتم ه. در این منطقه شکل گرفت.<br> | یکی از مهمترین طریقت‌های صوفی در آسیای مرکزی، طریقت '''نقشبندی''' بود که به وسیله '''شیخ بهاءالدین نقشبندی''' تأسیس شد، از قرن چهاردهم م. / قرن هفتم ه. در این منطقه شکل گرفت.<br> | ||
طریقت رایج دیگر طریقت '''قادری''' بود که در قرن دوازدهم م. قرن پنجم ه. به وسیله '''عبدالقادر گیلانی''' از بغداد گسترش یافت.<br> | طریقت رایج دیگر طریقت '''قادری''' بود که در قرن دوازدهم م. قرن پنجم ه. به وسیله '''عبدالقادر گیلانی''' از بغداد گسترش یافت.<br> | ||
در نواحی شمال ازبکستان هم طریقت '''یسوعی''' که از قرن دوازدهم م./ قرن پنجم م. توسط '''شیح احمد یسوی''' پایه‌گذاری شد، پیروانی داشت. | در نواحی شمال ازبکستان هم طریقت '''یسوعی''' که از قرن دوازدهم م. / قرن پنجم م. توسط '''شیح احمد یسوی''' پایه‌گذاری شد، پیروانی داشت. | ||
<ref>الهه کولایی، "روند نوگرایی اسلامی در آسیای مرکزی"، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 39، بهار 1377، ص 206</ref><br> | <ref>الهه کولایی، "روند نوگرایی اسلامی در آسیای مرکزی"، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 39، بهار 1377، ص 206</ref><br> | ||
'''طریقت کبرویه''' | '''طریقت کبرویه''' را هم '''نجم‌الدین کبری''' در قرن هفتم هجری در قرن هفتم پایه‌گذاری کرد. | ||
<ref>دوین دویس،: افول کبرویه در آسیای مرکزی "ترجمه مژگان پورفرد، فصلنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، زمستان 1386، ص 2 | <ref>دوین دویس،: افول کبرویه در آسیای مرکزی "ترجمه مژگان پورفرد، فصلنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، زمستان 1386، ص 2 | ||
</ref><br> | </ref><br> | ||
این طریقت‌ها از قرن‌های دوازدهم و سیزدهم، به گونه‌ای مؤثر با "کفار" مغول و قراختایی به مبارزه پرداختند.<br> | این طریقت‌ها از قرن‌های دوازدهم و سیزدهم، به گونه‌ای مؤثر با "کفار" مغول و قراختایی به مبارزه پرداختند.<br> | ||
آنها در قرون بعدی هم در برابر مهاجمان روس و سپس با کافران برپاکننده نظام کمونیستی، به این مبارزه ادامه دادند.<ref>بنیگسن و براکس آپ، پیشین، ص 128</ref><br> | |||
در آغاز قرن بیستم مسلمانان پیرو طریقت نقشبندی در اندیجانِ، یکی از شهرهای مهم دره فرغانه، با رهبری این طریقت شورشی علیه را بر روس‌ها ایجاد کردند. | در آغاز قرن بیستم مسلمانان پیرو طریقت نقشبندی در اندیجانِ، یکی از شهرهای مهم دره فرغانه، با رهبری این طریقت شورشی علیه را بر روس‌ها ایجاد کردند. آنها در شورش‌های باسماچیان هم شرکت داشتند. | ||
<ref>الکساندر بنیگسن و آندرسن ویمبوش، صوفیان و کمیسرها: تصوف در اتحاد شوروی، ترجمه افسانه منفرد، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1378، صص. 53 – 49</ref> | <ref>الکساندر بنیگسن و آندرسن ویمبوش، صوفیان و کمیسرها: تصوف در اتحاد شوروی، ترجمه افسانه منفرد، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1378، صص. 53 – 49</ref> | ||
== | == جنبش جدیدی == | ||
[[ | [[جنبش جدیدی در آسیای مرکزی]] در دهه‌های پایانی قرن نوزدهم، مسلمانان آسیای مرکزی هم شاهد شکل‌گیری و گسترش جریان‌هایی بودند که در سراسر جوامع اسلامی در حال رشد و بالندگی بود.<br> | ||
[[رده: | جنبش جدیدی که ابتدا در میان تاتارهای ولگا حیات خود را آغاز کرده بود، با وجود اجرای سیاست منزوی‌سازی و دور نگهداشتن مسلمانان آسیای مرکزی از تحولات جهان اسلام، به زودی امواج این تکاپو به این منطقه هم انتقال یافت. | ||
== جنبش باسماچی == | |||
[[جنبش باسماچی در آسیای مرکزی]] با اعلام خودمختاری ترکستان از سوی کنگره مسلمانان خوقند، درگیری‌های خونینی در جریان سرکوب شدید روس‌ها در فوریه 1918 ایجاد شد.<br> | |||
بلشویک‌ها این تحرک‌ها را متوقف کردند و صدها نفر در جریان رویارویی آنان با مسلمانان کشته شدند. | |||
== مبارزه با اسلام بعد انقلاب اکتبر 1917== | |||
[[پرونده:انقلاب اکتبر 1917.jpg|بندانگشتی|چپ|انقلاب اکتبر 1917]] | |||
رهبران انقلاب اکتبر 1917 اسلام را از نمادهای جامعه فئودالی می‌دانستند. بنابراین در پی تثبیت قدرت خود در سراسر مناطق مسلمان‌نشین از جمله در آسیای مرکزی، نابودسازی همه نهادها و نمادهای دینی را با جدیت دنبال کردند.<br> | |||
بستن مساجد و مدارس اسلامی و ممنوع ساختن بزرگداشت شعائر و آداب دینی به صورت خشونت‌آمیز و سرکوبگرانه در این مسیر انجام شد. در نخستین سال‌های پاگرفتن دولت کمونیستی (1923 – 1918) در اسناد نامه نگاری‌های رسمی اصطلاح مسلمان به کار می‌رفت.<br> | |||
برای دوره‌ای کوتاه نیز یک "ارتش سرخ مسلمان" و "حزب کمونیست مسلمان" نیز شکل گرفت. اداره امور مسلمانان در اختیار نهادی به نام کمیساریای امور مسلمانان قرار گرفت، که به گونه‌ای حکومت مسلمانان را در دوره ابتدایی انقلاب اکتبر شکل داده بود. | |||
<ref>بنیگسن و براکس آپ، مسلمانان شوروی، گذشته، حال و آینده، ص 70</ref> <br> | |||
با سرکوب گرایش‌های خودمختاری خواهانه مسلمانان، به ویژه در آسیای مرکزی، حکومت کمونیستی در سراسر اتحاد شوروی نابودی ادیان و به ویژه اسلام را هدف قرار داد. برخلاف انتظار جدیدی‌ها، بخاراییان جوان و هواداران بلشویک‌ها در آسیای مرکزی، تقاضاهای خودمختاری و تشکیل ملت واحد ترکستان به شدت سرکوب شد. | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:جریان‌ها و جنبش‌ها]] | |||