بهره‌گیری از ظرفیت‌های جهان اسلام در مواجهه با مشکلات فراگیر مانند کرونا (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

این مقاله سعی دارد با هدف بازگشت به عصر طلایی جهان اسلام و دوره باشکوه پیشرانی مسلمانان در توسعه علم و فناوری در جهان تلنگری باشد برای توجه دادن همگان به ظرفیت کشورهای اسلامی و نخبگان، تا این ظرفیت‌های بی بدیل در مسیر حل چالش‌های جهان اسلام قرار گیرند.

جهان اسلام یک واژه بسیار کاربردی است که تعاریف مختلفی از آن ارائه شده است. اما تعریف‌های مختلف به نحوی در جامعیت یا مانعیت دچار ایراد هستند؛ زیرا یا بر اساس جغرافیا، نوع حکومت، معیارهای فرهنگی (مستوفی الممالک، رضا، جغرافیای کشورهای اسلامی، ص15)، تعاملات سیاسی؛ مانند عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی(گلی زواره، غلامرضا، سرزمین اسلام شناخت اجمالی کشورها و نواحی مسلمان نشین جهان، ص 61/ مظفری محمد حسین، کشورهای اسلامی و حقوق بشر، ص20)، تاریخ پیدایش کاربرد این مفهوم(زیر نظر حداد عادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام، ج11، ص451) و یا درصد جمعیت(اسعدی، مرتضی، جهان اسلام، مدخل ج1، ص 1) و ... تعریف کرده‌اند و همه این موارد یا قابلیت تطبیق بر جمیع ندارند و یا حسب شرایط گوناگون، متغیر هستند.

اگر بخواهیم جهان اسلام را یک مجموعه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی واحد بدانیم که در عرصه‌های گوناگون زندگی بشر قابلیت بروز و تاثیر داشته باشد، ابتدا باید به یک تصور مفهومی با تکیه بر آرمان‌های مشترک، مطابق با مصداق خارجی آن دست یابیم تا هم دچار چالش‌های بعدی نشویم و هم زمینه ای برای تحقق آن به گونه عینی به وجود آید؛ لذا همان گونه که اسلام فرازمانی و فرامکانی است، اساس تعریف ما از جهان اسلام نیز باید فرازمانی و فرامکانی باشد.

در فقه اسلامی، مسلمان این گونه تعریف شده است: مسلمان کسی است که بپذیرد: هیچ خدایی جز «اللّه» نیست و [[حضرت محمد (ص)|حضرت محمد صلی الله علیه و آله]] و سلم پیامبر خداوند است. کسی که این دو را قبول داشته باشد و به زبان هم اقرار کند، مسلمان است. ([[خمینی کبیر|خمینی، روح الله]]، 1279-1368، ص31)

* [[سازمان همکاری‌های اسلامی|سازمان همکاری‌های اسلامی]]

در برخی از کشورهای اسلامی، حکومت‌ها و دولت‌های مستبد و جدای از خواست مردم برای تثبیت موقعیت خود با دست به دامان قدرت‌های جهانی شده و به جای تلاش برای نیل به خواست ملت و آرمان‌های اسلامی، به اربابان و حامیان خود خدمت می‌کنند. این دولت‌ها جامعه را از مسیر حق و عدالت خارج ساخته و زمینه اختلافات و خصومت و دشمنی را فراهم می‌آورند؛ زیرا بقای آنها در جدایی مردم از عرصه سیاست و عدم اتحاد و یک پارچگی ملت است. تکیه بر دولتهای اجنبی و اعتـماد به آنها، موجب تحـقیر ملت می‌شـود و در یک جـامـعـه تحقیر شده، تعصبات قومی و نژادی تجلی پیدا می‌کند و به بروز اختلافات داخلی منجر می‌گردد. در این صورت مجالی برای یافتن و پرورش استعدادها یافت نخواهد شد. (موثقی، 1378 ،ص309)

از جمله موانع بهره‌مندی از ظرفیت‌های جهان اسلام، وجود ناهمگونی در نظام‌های حکومتی و ساختارهای سیاسی کشورهای اسلامی است که غالباً منجر به اختلافات سیاسی می‌گردد. در برخی از کشورها نظام پادشاهی و در برخی دیگر نظام جهموری برپاست. برخی از حکومت‌ها محافظه کار و برخی انقلابی اند. حکومت‌های انقلابی مخالف نفوذ و سیاست‌های مداخله جویانه حکومت‌های استکباری و استعماری هستند.  

این اختلاف ساختاری که منجر به اختلاف در سیاست‌گذاری می‌شود، مانع اتفاق نظر بر موضوعات پیشنهادی برای هم گرایی و بهره‌مندی از ظرفیت‌ها است؛ زیرا برخی به دنبال مسلط ساختن بیگانگان بر امور مسلمین و برخی دیگر به دنبال ممانعت از این تسلط هستند. از سویی به دلیل تاثیرپذیری مردم مسلمان سایر کشورها از سیاست‌های حکومت‌های انقلابی مسلمان، دولت‌های محافظه کار برای حفظ موقعیت خود و عدم روبرویی با قدرت‌های استکباری، از تعامل و نزدیکی با انقلابیون پرهیز می‌کنند. این عامل نیز مانع بهره‌مندی از استعدادهای جهان اسلام است.

بسیاری از کشورهای اسلامی که بعد از جنگ جهانی دوم به استقلال رسیدند، همواره با بی ثباتی داخلی مواجه بوده‌اند؛ زیرا میراث استعمار و اشغال خاک یک کشور توسط بیگانگان، تا سال‌ها گریبان گیر مردم آن کشور خواهد بود و تمام آنها به نوعی در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار خواهند گرفت و این موضوع از عملیات بی شمار تروریستی در گوشه و کنار این گونه کشورها به خوبی ثابت می‌شود.)اشمیت، 1367 ،ص151) وجود جریان‌های مخالف داخلی، کودتا، ترور، درگیری‌های قومی و مذهبی، جنگ داخلی و تغییر حکومت‌ها از جمله عوامل بی ثباتی به شمار می‌روند که غالب کشورهای اسلامی در مقاطع مختلف آنها را تجربه کرده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این عوامل غالباً ریشه در استبداد داخلی و استعمار خارجی دارد. بی ثباتی کشورها گاه موجب تغییر پی درپی حکومت‌ها و روی کار آمدن دولت‌های جدید در آنها می‌شود و گاه موجب ناپایداری سیاست‌ها و دگرگونی خط مشی‌ها می‌گردد. طبعاً این گونه تغییرات در یک کشور، برنامه‌ها، سیاست‌ها و اهداف وحدت و هم گرایی در یک مجموعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در واقع، با تغییر دولت‌ها، کسانی که در رأس امور قرار گرفته‌اند، در نیمه راه اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها، معدوم یا از کار برکنار می‌شوند (هاریسون، 1364 ،ص469) از این رو پیگیری روند همکاری‌های جهان اسلام با مشکل مواجه می‌گردد.

تحریم اقتصادی امروز به مهم‌ترین ابزار سلطه طلبیِ استکباری تبدیل شده است. درهم‌تنیدگی نظام‌های اقتصادی، تجاری و مالی بین‌المللی با نظام اقتصادی آمریکا و دلاریزه شدن اقتصادهای ملی و جهانی، این امکان را برای [[آمریکا|ایالات متحده]] فراهم کرده تا سلطه‌جویی خود را با «تهدیدات تحریمی» و «تروریسم اقتصادی» پیش برده و خواسته‌های نامشروع خود را به کشورهای دیگر تحمیل کند. جهان اسلام باید تدابیری برای رهایی خود از سلطه دلار و سیستم مالی آمریکا پیش‌بینی کند. واقعیت آن است که کشورهای اسلامی از نظر اقتصادی، مکمل یکدیگر هستند و ایجاد سازوکارهای خاصی برای همکاری‌های بانکی و مالی میان کشورهای اسلامی، استفاده از پول ملی در تجارت متقابل، عقد موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی در جهان اسلام، سرمایه‌گذاری در زمینه‌های دارایِ مزیت نسبی و دیگر ایده‌هایی از این دست باید مورد کارشناسان اقتصادی [[جهان اسلام]] قرار گیرند.

با خاتمه جنگ جهانی اول، نهضت استقلال طلبی و رشد ملی‌گرایی در کشورهای اسلامی به-ویژه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شروع شد. البته در رواج این پدیده باید به نوعی استعمار غرب را جستجو کرد؛ زیرا اروپا در صدد جدا کردن اعراب از امپراطوری عثمانی و نابودی آن بود. بعد از جنگ جهانی دوم، درحالی که تمایلات «فراملی گرایی» در میان کشورهای اروپایی رو به افزایش بود، کشورهای اسلامی برای مقابله با استعمار، در پی تقویت ملی‌گرایی و بسیج نیروهای ملی بودند که در نتیجه آن، روند استعمارزدایی در کشورهای آسیایی و آفریقایی شکل گرفت و دولت‌های مستقل ملی در این مناطق ظاهر شدند. برخلاف گرایش نوع اول که به دنبال وحدت و تقویت همگرایی بود، گرایش نوع دوم به دلیل افراط در ملی‌گرایی، جدایی طلبانه و استقلال خواهانه بود و در نتیجه، تضعیف روند همگرایی را به دنبال داشت (مقتدر، 1370 ،صص82-74)  

قدرت‌های استعماری که در سده‌های گذشته با فناوری‌های پیشرفته و تهاجم فرهنگی بر جهان اسلام سیطره پیدا کرده بودند، با خلق یک مکتب نوظهور به نام «صهیونیسم»، جنگی فرسایشی را بر ملت‌های مسلمان تحمیل کردند. در واقع، اشغال [[فلسطین]] توطئه مشترک جمعی از پیروان مسیحیت و یهودیت در سده‌های اخیر بود که به دست صهیونیست‌ها صورت گرفت. (ولایتی، 1376 ،صص7-5) صهیونیسم به عنوان ابزار استعمار، با ایجاد اختلاف میان امت اسلامی‌توانسته است بسیاری از جنبش‌های عربی و اسلامی را متلاشی کند. ایجاد مسئله فلسطین به عنوان مهم‌ترین عامل اختلاف میان کشورهای عضو [[اتحادیه عرب]] و [[سازمان کنفرانس اسلامی]]، مانع تحقق هم‌افزایی آنها شده است.

مهم‌ترین تهدید برای متلاشی ساختن شیرازه یک ملت، نفوذ و انهدام اندیشه و فرهنگ آن ملت است. یکی از عوامل بسیار تاثیرگذار در گشایش راه نفوذ دشمن، وابستگی به او و اعوان و انصار اوست. به هر اندازه و در هر زمینه ای اعم از اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی مستقیم یا غیر مستقیم، که به دشمن نیازمندی و وابستگی وجود داشته باشد، دشمن راه نفوذ خود را می‌یابد.  

کشورهای اسلامی مختلف در برهه‌های گوناگون حسب شرایط برای همگرایی و هم‌افزایی و تقویت استعدادهای خود اقداماتی نموده‌اند که برخی عملی و به شکست منتهی شده و برخی دیگر به امید آینده ای روشن ادامه فعالیت می‌دهند و برخی دیگر نیز در حد پیشنهاد باقی مانده‌اند. در اینجا به اختصار برخی از این اقدامات را برمی‌شمریم:

در طول جنگ جهانی دوم، ملی‌گرایی عربی با هدف اولیه اتحاد همه اعراب، فارغ از باورهای دینی آنان، مورد توجه بعضی از دولت‌های عرب قرار گرفت. این موضوع با توجه به رشد جنبش صهیونیسم در فلسطین اهمیت بیشتری پیدا کرد. انگلستان نیز برای حفظ منافع خود با تشکیل یک اتحادیه عربی موافق بود و از این رو عرب‌ها را به این کار تشویق می‌کرد. این حمایت سرانجام به تشکیل [[اتحادیه عرب]] منجر شد. در واقع، پس از ارائه طرح‌های مختلف همگرایی مانند «سوریه بزرگ» و «هلال خضیب» که در نهایت با ناکامی روبه رو گردید، با امضای موافقت‌نامه تشکیل جامعه کشورهای مستقل عربی در سال 1944 و تدوین منشور جامعه عرب در سال1945.م اتحادیه عرب بر اساس نظریه ارتباطات و متشکل از 7 کشور [[مصر]]، [[عربستان]]، [[سوریه]]، [[عراق]]، [[اردن]]، [[لبنان]] و [[یمن]] به وجود آمد. در ادامه این روند و در فاصله سال‌های 1953 تا 1993 م کشورهای [[لیبی]]، [[سودان]]، [[مغرب]]، [[تونس]]، [[کویت]]، [[الجزایر]]، [[بحرین]]، [[قطر]]، [[امارات متحده عربی]]، [[عمان]]، [[موریتانی]]، [[سومالی]]، [[سازمان آزادی‌بخش فلسطین]]، [[جیبوتی]] و [[کومور]] به این موافقت‌نامه پیوستند. (ولایتی. علی اکبر، سعید محمدی. رضا،1389، ص160) اگر چه اتحادیه عرب توانسته است در برخی زمینه‌ها به گسترش همگرایی در میان اعضای خود کمک کند، اما نتوانسته است به همگرایی سازنده و کارآمدی نظیر اتحادیه اروپا دست یابد. (ولایتی. علی اکبر، سعید محمدی. رضا،1389، ص161)

ملک سعود- پادشاه عربستان- به منظور مهار اندیشه‌های ناصر، در سال 1960، خواستار آن شد که برای حل مشکلات جهان اسلام، کنفرانسی با حضور شخصیت‌های بزرگ اسلامی که برای انجام مناسک حج عازم آن کشور بودند، برگزار گردد. بر این اساس، در سال 1965.م کنفرانسی با شرکت 115 شخصیت اسلامی از 35 کشور جهان اسلام، تشکیل و ضرورت برگزاری اجلاسی از سران کشورهای اسلامی مطرح شد که توسط شرکت‌کنندگان تصویب شد. گسترش وحدت اسلامی، همکاری میان کشورهای عضو در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و علمی، مبارزه با تبعیض نژادی و استعمار و حمایت از حقوق مردم فلسطین از جمله اهداف مندرج در منشور این سازمان به شمار می‌رود. [[سازمان کنفرانس اسلامی]] که بر اساس نظریه ارتباطات شکل گرفت، با 57 کشور عضو و پشتوانه‌های مادی و معنوی آنها از جمله منابع عظیم نفت و گاز و نیروی انسانی فراوان، بزرگ‌ترین تشکل اسلامی در سطح جهان محسوب می‌شود. بااین حال، به دلیل ضعف‌های درون سازمانی و گفتمان حاکم بر روابط بین الملل که مبتنی بر تقابل اسلام و مسیحیت است، این تشکل بعد از گذشت حدود 40 سال از تأسیس آن، تاکنون نتوانسته است به اهداف مندرج در منشور خود دست یابد. (ولایتی. علی اکبر، سعید محمدی. رضا،1389، ص162)

در بررسی علل ناکارآمدی و ضعف سازمان در اثرگذاری بر سیر تحولات بین‌المللی می‌توان به وجود نظام‌های سیاسی ناهمگن، وابستگی سیاسی غالب اعضا به قدرت‌های بزرگ، جناح بندی‌های درون سازمان، تفاوت‌های مذهبی و فرقه گرایی دینی اشاره کرد. علاوه بر این، نگاه کشورهای اسلامی به سازمان کنفرانس اسلامی متفاوت از یکدیگر بوده و هریک در صدد تأمین منافع و امنیت ملی خود است. (ولایتی. علی اکبر، سعید محمدی. رضا،1389، ص163)

در جهانی که چشمان تیز گرگ صفتان به دنبال طعمه می‌گردند، خصوصا در زمانی که غول‌های اقتصادی و سیاسی برای استثمار هرچه بیشتر ملت‌های ضعیف تر متحد و هم پیمان می‌شوند، تک روی به صلاح هیچ ملتی نیست. ازین رو بسیاری از کشورها مشکلات خارجی خود را در قالب سازمان‌های فراملی حل و فصل می‌کنند و هر روز شاهد تشکیل اتحادیه‌های جدید در زمینه‌های مختلف سیاسی، نظامی و اقتصادی هستیم. اتحادیه اروپا نمونه‌ای از یک مجموعه هم‌گرا و تاثیرگذار جهانی است که توانسته در قالب یک بلوک اقتصادی قدرتمند جایگاه مناسبی را در نظام بین الملل و دیپلماسی اقتصادی کسب نماید. (شهسواری، حسن، 1390 ش، ص 57)

از هم گسیختگی امت اسلامی و عدم سازمان دهی و بهره‌مندی از استعدادها، منطقه فراغ وبستر مناسب برای دسیسه‌ها و توطئه‌های دشمن ایجاد می‌کند و ظرفیت‌ها و استعدادها را به تهدید تبدیل می-نماید.

مسئولیت نیروهای مسلح در سطح جهان دفاع از شهروندان هر کشور در برابر تهدیدهای مختلف به ویژه نظامی و امنیتی است. به خطر افتادن سلامت جسمی و روحی شهروندان، در مواجهه با هرگونه خطری اعم از نظامی و حوادث طبیعی و بیماری‌های فراگیر، همکاری و تلاش نیروهای نظامی و انتظامی را می طلبد. از جمله همکاری‌هایی که با استفاده از نیروهای منسجم و تحت برنامه و دستور نظامی در خدمات رسانی عمومی و بین‌المللی امکان دارد، می‌توان به عنوان نمونه موارد زیر را برشمرد:

خمینی، روح الله، 1279-1368، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)

[[رده:مقالات]]