عفیف‌الدین تلمسانی

یکی از مهمترین آثار عفیف الدین تلمسانی

نام	عفیف الدین سلیمان بن علی بن عبدالله عابدی
نام‎های دیگر	عفیف‌الدین تلمسانی
درگذشت	۶۹۰ ق

عفیف‌الدین سلیمان بن علی بن عبدالله عابدی تِلِمْسانی عارف و شاعر قرن هفتم بود.

حیات

تِلِمْسانی عارف و شاعر قرن هفتم در ۶۱۰ در تلمسان به دنیا آمد. اصل او از قبیله کومی بود، اما در برخی منابع . چون نام قبیله کومی را به غلط «کوفی» خوانده‌اند، وی را «کوفی الاصل» معرفی کرده‌اند. تلمسانی از شاگردان صدرالدین قونیوی بود و از طریق او با عرفان ابن عربی آشنا شد.

دیدار با این سبعین

وی ملازم قونیوی بوده و در سفر به مصر حدود ۶۵۰ همراه او به دیدن ابن سَبْعین عارف قرن هفتم رفته و ابن سبعین.درباره این دیدار گفته است که صدرالدین قونیوی از محققان در علم توحید است اما جوانی حاذق‌تر از وی به نام عفیف‌الدین تلمسانی همراهش بود. صدرالدین قونیوی در وصیت ‌نامه خود سفارش کرده بود که آثار او را به تلمسانی بدهند و از او خواسته بود تا آن‌ها را جز برای کسانی که شایسته‌اند وصف نکند.

علمیت

تلمسانی را جامع علوم عصر خود یعنی حکمت و حدیث و فقه و اصول و ادبیات دانسته‌اند و شیوه شاعری وی را تحسین کرده‌اند. ابن فوطی. وی را از علمای عارف خوانده است.

تلمسانی از نصیریه

به گفته یونینی برخی تلمسانی را از نُصیریه می‌دانسته‌اند . و او در جواب آنان گفته بوده است: «النصیریُّ بعضٌ مِنّی» (نصیریه جزئی از من‌اند). از نظر جامی . این سخن وی بر مقام جمع او دلالت دارد که صاحب آن مقام همه اجزای وجود را مراتب و تفاصیل خود می‌بیند. نسبت نصیری یا پیروی از ابن عربی سبب شد تا برخی او را کافر و زندیق بدانند.

تلمسانی مشهور به صوفی

تلمسانی بیش‌تر عمر خود را در شام و مصر سپری کرد. گفته شده است که مدتی متصدی خزانه دمشق بوده و در همین دوره به عنوان صوفی نیز شهرت داشته است. تلمسانی فرزندی به نام محمد داشت که ادیب بود و دیوانی نیز دارد و برخی شعر او را از شعر پدرش بهتر دانسته‌اند. محمد در زمان حیات پدرش در ۶۸۸ درگذشت. تلمسانی در ۵ رجب ۶۹۰ در دمشق فوت کرد و او را در مقابر صوفیه دفن کردند.

شاگردان

در منابع از شاگردان او ذکری نشده فقط عبدالحفیظ منصور در نسخه‌ای به خط تلمسانی از شیخ محیی‌الدین ابراهیم بن عمر فاروثی نام برده که نزد تلمسانی شرح منازل السائرین را خوانده و اجازه تدریس آن را گرفته است. همچنین علاءالدوله سمنانی در چهل مجلس . ملاقات خود را با یکی از شاگردان تلمسانی به نام حاجی آملی شرح داده و گفته که او از تلمسانی اجازه ارشاد در عراق و خراسان داشته است.

دیوان شعر

از تلمسانی دیوان شعری باقی مانده . درباره اشعار تلمسانی و دیوان او سخنان گوناگونی گفته شده است؛ ابن عماد حنبلی . آن را از حیث بلاغت ستوده است، اما برخی متأخران مانند عمر فرّوخ آن را ضعیف دانسته‌اند. به گفته یوسف زیدان احوال تلمسانی در دیوان او نمایان است و این اثر مشهورترین نوشته اوست. شعر تلمسانی نیز بر اساس آرای ابن عربی و ابن سبعین است. موضوعات اصلی شعر او، حبّ الهی و وحدت وجود است. برخی از ابیات او منطبق با معانی اشعار ابن فارض است.

آثار دیگر

از دیگر آثار اوست: شرح اسماءاله الحسنی . شرح فصوص الحکم محیی‌الدین ابن عربی که درباره این‌که آیا این شرح نخستین شرح فصوص‌الحکم بوده، اختلاف هست . شرح تائیه ابن فارض الکشف و البیان فی معرفه الانسان در شرح قصیده عینیه ابن سینا .

شرح منازل السائرین

شرح منازل السائرین (قم ۱۴۱۳)، این اثر از دوره حیات تلمسانی کتاب درسی بوده و خود او و شاگردانش آن را تدریس می‌کرده‌اند. شرحهای دیگر منازل السائرین عموماً تحت تأثیر شرح تلمسانی است، از جمله ملاعبدالرزاق کاشی در شرح منازل السائرینِ خود اغلب کلمات و جملات تلمسانی یا مضمون آن‌ها را تکرار کرده است، مثلاً در باب توکل . گاه عیناً از احادیث و اشعار و تعبیرات تلمسانی . در توضیح درجات توکل استفاده کرده و در باب اراده . مضمون سخنان او را آورده است. تلمسانی در شرح منازل السائرین نشان می‌دهد که در سلوک از هر نوع افراط می‌پرهیزد، مثلاً درباره ایثار می‌گوید که لازم نیست سالک هرچه دارد انفاق کند و حتی گاهی چنین امری را نامشروع می‌داند. وی همچنین موافقت عمل را با علم ظاهر و ارکان شریعت ضروری می‌شمارد. تلمسانی برخی آرای خواجه عبدالله انصاری را نقد و با آن‌ها مخالفت کرده است، مثلاً در بحث از سکر آرای انصاری را مضطرب دانسته . و در بحث از انفصال . سخن وی را نقد کرده است. تلمسانی در این شرح از عارفان ایرانی، مثل حلاج و غزالی . و قشیری . و بایزید بسطامی یاد کرده است.

اوج عرفان تلمسانی

اوج عرفان وی در منازل السائرین، معمولاً در هنگام شرح مرتبه سومِ (الدرجة الثالثة) هر منزل (مقام) جلوه گر می‌شود، از جمله درباره مرتبه سوم از منزل غربت، غربت عارف را از غربت معرفت متفاوت دانسته و گفته است که در غربت عارف، انسان میان هم‌نوعانش غریب می‌شود، اما در غربت معرفت میان او و هم‌نوعانش هیچ نسبتی باقی نمی‌ماند. او بیش‌تر در این بخش، و بندرت در مرتبه دوم (الدرجة الثانیة)، احوال و مکاشفات و اشعار و خاطرات زندگی خود را نیز آورده است که از جمله آن‌ها اسیر شدن وی به دست فرنگان و در معرض قتل قرار گرفتن است.

شرح مواقف نفری

شرح مواقف نِفَّری اثر دیگر اوست که تلمسانی در آن بیش‌تر دیدگاه عرفان ابن عربی را مطرح کرده است. او در این شرح مقام علم را غیریّتِ محض میان انسان و خدا دانسته و نیز در شرحِ عنوانِ «موقف معرفة المعارف» می‌گوید که این مقام فروتر از مقام معرفت است، زیرا در معرفت، خداوند بدون واسطه در نظر گرفته می‌شود، در حالی که «معرفة المعارف» شناخت معرفت است.

نقد آرای تلمسانی

افراد بسیاری آرای تلمسانی را، از جمله در‌باره وحدت وجود، نقد کرده و با وی مخالفت نموده‌اند و حتی برخی صوفیه او را ملحد دانسته‌اند. علاءالدوله سمنانی در چهل مجلس می‌نویسد که الحاد او سرانجام بر سلطان مصر روشن شد و سردابه‌ای را هم که او و مریدانش در آن‌جا شراب می‌نوشیدند، یافتند و بدین سبب سلطان او را از مصر بیرون کرد ابن کثیر [۶۶] و ابن عماد [۶۷] وی را قائل به حلول و اتحاد دانسته‌اند و ابوحیّان اندلسی او را ملعون خوانده است، اما یافعی وی را از این نسبتها دور دانسته و از او دفاع کرده است.

تکفیر تلمسانی

ابن تیمیّه که از مخالفان ابن عربی و پیروان اوست تلمسانی را به جهت اعتقاد به وحدت وجود کافر خوانده است. به نظر او تفسیر ابن عربی از وحدت وجود نسبت به تفسیر تلمسانی با شریعت تعارض کمتری دارد. به گفته ابن تیمیّه تلمسانی میان ماهیت و وجود و مطلق و معیّن فرقی قائل نشده و غیری در میان ندیده و کائنات را اجزا و ابعاض وجود مطلق و به منزله موج نسبت به دریا دانسته است. به اعتقاد او این قول تلمسانی مصداق کفر و زندقه است.