تأملی بر مسأله‌ی وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز با تکیه بر جنبش اتحاد اسلامی (کتاب)

این کتاب پژوهشی است که در سه بخش سامان یافته است و در آن تلاش گردیده است که با استناد‌های پژوهش‌گرانه، از مطرح‌ترین مآخذهای تحقیقاتی، در تاریخ معاصر جهان اسلام اعم از منابع دست اول و مآخذ تحقیقی، پیرامون مسأله وحدت اسلامی و موضوعات مرتبط با آن استفاده گردد.

تأملی بر مسأله وحدت اسلامی
تأملی بر مسأله وحدت اسلامی.jpg
نامتأملی بر مسأله وحدت اسلامی
پدیدآورانمحمد حسین اردوش
زبانفارسی
سال نشر1384 ش
ناشرمجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
تعداد صفحه700

معرفی و کتابشناسی

جهان اسلام از قرن سیزدهم هجری به این سو، در کشاکش رویارویی با هیمنه استعماری غرب علاوه بر وقوف به برتری مادی غرب، همانند قرن دوم هجری، بار دیگر با انبوهی از مفاهیم و معارف بیگانه مواجه شد و البته این بار جهان اسلام، نشاط و شادابی و سلامت و قدرت گذشته در مقابله با هیمنه مادی بیگانگان و هضم مطلوب داده‌های فرهنگی جدید را نداشت. از این رو در مقابله با عالم جدید، موضع‌گیری‌های متفاوتی اتخاذ نمود که بیشتر ما بین افراط و تفریط، غرب‌گریزی تا غرب‌ستیزی و غرب‌گرایی تا غرب‌زدگی، در نوسان بود. در این میان دیدگاه‌هایی نیز تلاش می‌داشت که از بهت واقعه در آمده و نسبت به امر واقع، یعنی پیشرفت و برتری غرب، نه دچار تسلیم، وادادگی و شیفتگی شود و نه روی در کشد و در انزوا فرو رود و یا به انکار و ستیز برخیزد، بلکه با اعتماد به نفس و دیده انصاف به حلاجی درست وضعیت و چاره جویی بپردازد.

جنبش وحدت اسلامی یا اتحاد اسلام را در مجموع می‌توان دارای چنین دیدگاهی شمرد. وحدت اسلامی در این عصر، جنبشی است اندیشه ای و عمل‌گرا که تلاشی گران، فشرده و پراکنده به خرج داد تا با احیاء، اصلاح و بیداری، جهان اسلام را که در آن دوران، مهمترین و معتبرترین واحدهای سیاسی آن، امپراطوری عثمانی و ایران قاجاری بودند. توانایی درک دنیای جدید و دفاع از استقلال و صیانت آن در مقابله با سلطه جویی‌های استعماری غرب ببخشد. وحدت اسلامی با وجود تنوع در گرایش‌ها و سمت و سوهای سیاسی ـ فرهنگی، یکی از محوری‌ترین نظریه‌های مطرح در این دوران بوده و در میان اقشار مختلف از سیاستمداران حاکم تا علما، اندیشمندان، روشنفکران و حتی توده مردم، مبلغان، داعیانی داشت و اگر‌چه فشار و شتاب رویدادهای متوالی آن دوران، فرصت پختگی و کارآمدی مؤثر را به این جنبش نداد و لیکن مسأله وحدت اسلامی در این عصر، تأثیراتی جدی، مانا و پر دامنه برجای گذارد و علیرغم کثرت و تنوع در تعریف، در اشکالی دیگر، همچنان تا امروز مطرح می‌باشد.. فرضیه اساسی که چار چوب این پژوهش، مبتنی بر آن شکل گرفته است. این است که وحدت اسلامی در این دوران جنبشی است وحدت طلبانه، اصلاح‌گرا و استعمار ستیز و مهمترین عامل در ولادت آن، نیاز جهان اسلام به وحدت در مصاف با دنیای جدید بود. این پژوهش که از سه بخش سامان یافته است. تلاش گردیده است که با استناد‌های پژوهش‌گرانه، از مطرح‌ترین مآخذهای تحقیقاتی، در تاریخ معاصر جهان اسلام اعم از منابع دست اول و مآخذ تحقیقی، پیرامون مسأله وحدت اسلامی و موضوعات مرتبط با آن استفاده گردد.

بخش‌های کتاب

بخش نخست کتاب

مؤلفه‌های ناهمسازگری و پیشینه تلاش‌های همسازگرایانه در جهان اسلام از آغاز تا قرن سیزده هجری و الی نوزده میلادی، بررسی شده است.

بخش دوم

به زمینه‌های طرح مساله وحدت اسلامی در ایران قاجاری و امپراطوری عثمانی، اشاره شده است.

بخش سوم

مسأله وحدت اسلامی؛ اتحاد اسلام و مؤلفه‌ها و مقوم‌های نظریه وحدت اسلامی در این عصر، چهره‌ها؛ اندیشه‌ها و تکاپوها (سید جمال‌الدین، شیخ الرئیس قاجار، رساله اتحاد اسلام)، اختصاص یافته است.

بخش پایانی

پس از وفات پیامبر اسلام (ص)، به موازات تزاید ناهمسازگری‌ها، تلاش‌های وحدت طلبانه نیز رشد و نمود و بالندگی گرفت، و بدین ترتیب مساله وحدت اسلامی یا همسازگری و خصم و همزادش، یعنی تفرقها ناهمسازگری که بیش از هر چیز در اختلافات مذهبی نمایان می‌شود، به برجسته‌ترین مؤلفه‌های تاریخ اسلام تبدیل می‌گردد. در طول تاریخ اسلام از وحدت اسلامی‌مانند بسیاری دیگر از آموزه‌ها و ارزش‌ها، تعاریف متفاوت و قرائت‌های گوناگون شده است. و حتی پاره‌ای از تلاش‌های وحدت طلبانه با ماهیتی متناقض و دوگانه (پارادوکسیال)، با هدف وحدت مسلمانان به ناهمسازگری‌های جهان اسلام دامن زده‌اند، تا آن جا که گاه شعار وحدت به حربه‌ای علیه جوهره خود یعنی همسازگری تبدیل شده و مستمسکی برای توجیه بیداد و یا انکار اقلیت از سوی اکثریت بدل آمده است. نمونه‌های متعددی از این دست تلاش‌ها را چه در حوزه اندیشه و چه در حوزه قدرت سیاسی، در تاریخ اسلام می‌توان یافت.