محکم و متشابه از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

یکی دیگر از مبانی تفسیری قران  موضوع  محکم ومتشابه در قران است  . مبنای ادعای مذکور ، ایه 7سوره ال عمران  می باشد که بر اساس ان ایات قران به دو بخش محکمات و متشابهات تقسیم گردیده است . از منظر  برخی از مفسرین فقط  بخش  محکمات قابل تفسیر می باشد در نتیجه ایات متشابه از قلمرو تفسیر بشری  - غیر معصوم -  خارج خواهد شد . بنابراین لازم است قبل ازورود در حوزه تفسیر، به تبیین این دو واژه در قران بپردازیم :

"فالمحكم مالا يعرض فيه شبهة من حيث اللفظ ولا من حيث المعنى "  

ایشان در معنای متشابه هم می نویسد :  

: متشابه در قران بمعنای ایاتی است که تفسیر انها بجهت مشابهت با دیگر امور از جنبه لفظ یا معنا یا هر دو مشکل و پیچیده می باشد و فقیهان می گویند متشابه چیزی است که از ظاهرش نمی توان به مراد متکلم پی برد .  

ایشان در ادامه انواع سه گانه متشابه را اینچنین بیان می کند :  

فالمتشابه في الجملة ثلاثة أضرب :

در معنای محکم و متشابه اقوال زیادی بین علمای فریقین وجود دارد که برخی انرا در حد 20قول شمرده اند . در اینجا دیدگاه برخی از عالمان فریقین را بیان می کنیم :  

ایشان نخست سه دیدگاه را  در زمینه تعداد ایات محکم و  متشابه در قرا ن کریم بیان می کند  :

دیدگاه دوم :  تمامی قران متشابه است بدلیل ایه شریفه : {كِتَاباً مُتَشَابِهاً مَثَانِيَ}

ایشان دیدگاه اول و دوم را ناصواب دانسته ومعنای احکام در ایه نخست را اتقان و عدم عروض نقص در ان دانسته ومتشابه درایه دوم را هم بمعنای تشابه ایات به یکدیگر در صدق و اعجاز و حقانیت می داند .  

انگاه به بیان تعاریف گوناگون از ایندو پرداخته و می نویسد از جمله انکه  :  

محکم ان است که مراد متکلم از طریق ظهور یا تاویل کلام معلوم باشد و متشابه ان است که علمش فقط در نزد خداست و از دسترس فهم دیگران خارج است .   

ایشان  در کتاب" اصول فی  التفسیر" ایات قران را به اعتبار محکم ومتشابه یه سه نوع تقسیم نموده و سپس به بیان معنای هریک می پردازد:  

نوع دوم : تشابه عام ؛ بدین معنا که تمام ایات قران از جنبه زیبائی ، جامعیت و کمال در ابعاد مختلف مشابه یکدیگر است. برخی از ایات قران بیانگر این معنا است نظیر ایه :  "اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَاباً مُتَشَابِهاً مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ"[الزمر:23]

نوع سوم : احکام – به کسر همزه - خاص و تشابه خاص که ایه 7سوره ال عمران بیانگر ان است : "هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ"در این ایه،  محکم به کلامی گفته می شود که مفهومش وضوح داشته  و متشابه به ایاتی گفته می شود که نوعی خفا در ان وجود دارد و راسخان در علم فقط اگاه به معنای ان هستند .   

نتیجه انکه از منظر مولف کتاب "مقدمه علم التفسیر"،  علم به متشابه حقیقی که مصداق اتم ان صفات الهی است منحصر به خداوند متعال است اما علم به متشابه نسبی برای اصحاب تدبر و تفکر ممکن است . بعلاوه انکه از منظر ایشان تمام ایات قران قابل تفسیر بوده و متشابه بمعنای ایات غیر قابل تفسیر در قران وجود ندارد .  

"ایشان در تبیین معنای اصطلاحی و رائج  این دو بین محققین می نویسد :

لفظی که برای معنائی وضع می گردد صور مختلفی دارد :  

صورت اول : نص : کلامی که معنایش واضح بوده و احتمال دیگری در ان داده نشود.  

خلاصه دیدگاه فخر رازی این است که نص و ظاهر از مصادیق محکم بوده و قدر جامع بین ایندو – که اشتراک در ترجیح می باشد - محکم نامیده می شوند و مجمل و ماول  نیز از مصادیق متشابه بوده و قدر جامع بین ایندو – که اشتراک در عدم  راجحیت می باشد – متشابه خوانده می شود  .

بطور کلی نکات اصلی در دیدگاه ابن تیمیه  نسبت به متشابه عبارتند از :  

1- متشابه امری است که بخلاف محکم ، حقیقت و کیفیت ان برای انسان روشن نیست .

2- متشابه گاه در اخبار وگاه در  انشاء - اوامر و نواهی - می باشد .  

3- متشابه نیاز به تاویل – نه تفسیر – داشته و تاویل متشابه را هم جز الله کسی نمی داند بعلاوه اینکه تفسیر از جنس کلام بوده بخلاف تاویل که ازسنخ واقعیت  و خارج می باشد .

ایشان  نخست دیدگاه خود را از محکم و متشابه بیان نموده و سپس به بررسی دیدگاه دیگران می پردازد.  

دیدگاه علامه در مفهوم "محکم و متشابه " :  

ایشان  ضمن اشاره به اقوال متعدد مفسران در معنای محکم ومتشابه اظهار می دارد که مشهور بین فریقین ان است که ایات محکم به ایاتی اطلاق می گردد که معانی شان  واضح  و ایمان و عمل به انها نیز لازم است و متشابه به ایاتی گفته می شود  که ظواهرش ، مراد واقعی  نبوده و تاویل ان نزد خداوند می باشد. بنابر این ، ایات  متشابه تفسیر بردار نبوده و فقط ایمان به انها لازم است .  

ایشان قول  مذکور را گرچه مشهور اعلام فریقین بدان قائلند ، مردود دانسته و اظهار می دارند که این قول بدلائلی مخالف قران و سنت  است :  

اولا : وقتی قران خود را با اوصافی همانند نور هادی بیانگر همه امور معرفی می کند و از طرفی دستور به تدبر در ایات داده و از مردم می خواهد با تدبر در قران می توانند به اعجاز قران پی ببرند  معنایش این استکه  همه ایات قران  بگونه ای است که راه برای درک معانی انها موجود است بنابر این ایاتی که طریق فهم انها برای بشر موجود نباشد وجود ندارد .   

ثانیا : لازمه تعریف مشهور از متشابه ان است که تاویل درایه 7سوره ال عمران بمعنای مدلول خلاف ظاهر بوده و اختصاص به اایات متشابه داشته باشد در حالی که هردو ادعا تمام نیست .

ایشان در امکان تفسیر پذیری همه ایات متشابه از طریق ارجاع انها به محکمات ،  به روش ائمه نیز استناد نموده و معتقد است انان نیز به همین شیوه در تفسیر قران  تمسک می کردند :   

ایشان  در تبیین شیوه ارجاع متشابهات به محکمات  می نویسد :  

ایشان در ادامه  برخی از روایات را که مفادشان اثبات ادعای مذکور- رفع ابهام از متشابهات بعد از  ارجاع انها به محکمات و تصدیق ایات قران بوسیله یکدیگر - می باشد بیان می کند :   

پیامبر ص در وصف قران فرمود  : ( وان القرآن لم ينزل ليكذب بعضه بعضا ، ولكن نزل يصدق بعضه بعضا ، فما عرفتم فاعملوا به وما تشابه عليكم فآمنوا به )  

امام  علي عليه السلام نیز در وصف قران فرمود : يشهد بعضه على بعض وينطق بعضه ببعض

واز  إمام رضا عليه السلام در لزوم ارجاع متشابه به محکم نقل شده است که  : هر کس ایات متشابه قران را به محکمات از ایات برگرداند به صراط مستقیم هدایت یافته است .  

ایشان بعد از ذکر احادیث مذکور در مقام نتیجه گیری می فرماید :  

باید گفت بر اساس دیدگاه علامه تمام ایات متشابه با ارجاع  به محکمات – که برخلاف متشابهات از معانی مستقل و روشنی برخوردارند-قابلیت تفسیر و تبیین خواهد داشت .  

بیان دیگر علامه طباطبائی در معنای  محکم و متشابه - در  تفسیر المیزان  -

علامه طباطبائی ره در تفسیر المیزان نیز در بیان  فرق بین دو طائفه از ایات قران - توصیف کل قران به محکم و متشابه – کتاب احکمت ایاته ، كتابا متشابها مثاني – و توصیف برخی دیگر - سوره ال عمران ایه 7 - که ایات را به دو نوع محکم و متشابه تقسیم نموده است  –می فرماید :

ایشان در وصف "محکمات" بعنوان ام الکتاب می فرماید :  

ایشان در کتاب "علوم القران "تحقیق جامعی در تبیین معنای محکم ومتشابه نموده  که بشرح ذیل بیان می گردد :  

ایشان بعد از بیان مفهوم لغوی محکم – اتقان  امر و عدم  امکان فساد در ان  – می نویسد :

ایشان  در تبیین  وصف محکم  در ایه ( الر كتاب احكمت آياته ثم فصلت . . . )  می نویسد :   

ایشان  سپس به بررسی دو واژه محکم و متشابه در سوره 7 ال عمران پرداخته و می نویسد :

تبیین دیدگاه شهید محمد باقر حکیم در معنای محکم و متشابه در ایه 7 سوره ال عمران  

ایشان  تفسیر ایات متشابه را از نوع تفسیر دوم –تحدید معنا و مصداق حقیقی - دانسته و می نویسد :  

ایشان  فقره  : ( . . . فيتبعون ما تشابه منه . . . )  را قرینه بر اثبات تشابه بمعنای مذکور- الفاظی که فهم انها علاوه بر تفسیر لغوی نیاز به تفسیر معنا و مصداق حقیقی دارند – دانسته ومی نویسد :

ایشان در ادامه به تبیین بیشتر قرینه بودن  کلمه اتباع -در"فیتبعون ما تشابه..." در معنای ادعا شده – کلماتی که معنای لغوی شان روشن اما معنای حقیقی شان پیچیده می باشد –برای متشابه در ایه 7سوره ال عمران ، موارد استعمال این کلمه را بررسی کرده  و انگاه نتیجه می گیرد که :  

بعلاوه انکه ایشان قرینه درصحت برداشت خود از واژه  متشابه در سوره ال عمران را جمله  "فیتبعون ما تشابه" می داند بدین معنا که کاربرد کلمه " اتباع " زمانی است که لفظ بکار رفته درقران  ظهور درمعنای  خاصی داشته باشد چون در غیر اینصورت کلمه مجمل بوده و زمینه ای برای اتباع  و ایجاد فتنه بوسیله ان وجود نخواهد داشت. باید گفت چنین نگرشی به واژه محکم و متشابه مخالف نگاههائی است که متشابه را بمعنای مجمل و محکم را بمعنای مبین گرفته اند .   

با تامل در کلمات  مولف علوم القران  روشن می گردد که شباهتهای زیادی بین ایشان و علامه طباطبائی وجود دارد از این جهت که ایشان نیز معتقدند متشابه بر خلاف تصور رائج - که می گویند ایات متشابه ایاتی  است که مبهم بوده و ظهور در معنای مشخصی ندارد – ایاتی است که ظهور در معنای مشخصی داشته اما حقیقت ان معنای ظاهری مشخص نیست از اینرو نیاز به تفسیر دارد که انهم با ارجاع به محکمات تبیین می گردد .   

1-قران کریم از دو بخش ایات محکم و متشابه تشکیل شده است .  

2-مراد از محکم ایاتی است که معانی روشن  داشته و نقش مرجع برای ایات دیگر خواهد بود .  

4-تعریف مشهور بین فریقین در معنای متشابه- که عملا ایات متشابه را از دسترس تفسیر و تبیین و فهم پذیری خارج می کند- بدلیل مخالفت با ایات متعدد قران و نیز دلائل عقلانی ناصواب می باشد .  

5-تمام ایات قران بجز حروف مقطعه قابل درک و فهم و تفسیر می باشد .