ارتداد به مثابه امری اجتماعی نه مقوله فکری (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:Jeld4.jpg|بندانگشتی|فصلنامه چهارم اندیشه تقریب ]]

==نظر علامه حلی==

نظر علامه در مورد ارتداد چنین است: اما شخص جاهل و کسی که در مسأله شک و شبهه دارد، حکم ارتداد بر او جاری نمی‌شود، مگر این که جهل، شک و شبهه او زائل شود. در این صورت اگر انکار کند یا افعال و اقوالی را که بر ارتداد صراحت دارد انجام دهد، مرتد است <ref>علامه حلی، ج 2، ص236.</ref> مرحوم کاشف‌الغطاء می‌گوید: کسی که درباره آنچه انکار آن باعث ارتداد است، شبهه داشته باشد، مرتد نیست؛ اما از او خواسته می‌شود توبه کند. ]او گفته است که[ کافر دو قسم است: یکی کافر بالذّات و او کسی است که به خداوند متعالی، نبی اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) یا معاد کافر باشد... و دوم، کفر به طریق استلزام است؛ مانند این که برخی از ضروریات اسلامی یا متواترات از پیامبر اکرم را منکر شود؛ مثل قول به جبر، تفویض، ارجاء، ثبوت زمان و مکان ... و در این موارد اگر به ملازمه هر یک از این اقوال با انکار خدا و رسول تصریح کند یا به آن اعتقاد داشته باشد، کافر است و حکم مرتد فطری را دارد؛ ولی چنان که از روی شبهه‌ای آنها را باور داشته باشد و ادعای او در شبهه داشتن احتمال صدق داشته باشد، توبه داده می‌شود. <ref>کاشف‌الغطاء، ص 173.</ref> <br>

==نظر امام در مورد ملحدان اول انقلاب==

==رأی عالمان امامیه در مورد حل شبهه مرتد==

#شیخ طوسی گرچه کلامش در مورد حل شبهه مرتد صراحت ندارد، در مقدار و مدت استتابه، قول کسانی را که به مهلت 3 روز جهت استتابه قائل هستند احوط می‌داند؛ زیرا معتقد است که مرتد در این مدت می‌تواند در شبهه‌ای که بر او وارد شده تأمل کند و متنبّه شود (شیخ طوسی، ج7، ص283)، و این بیان می‌رساند که به مرتد باید مهلت داد تا شبهه باعث ارتداد وی حل شود.<br>

#محقق حلّی می‌گوید: نیکو است که مرتد 3 روز استتابه شود تا برای از بین بردن عذر و شبهه‌اش تأمّل و تأنّی کند.<ref>محقق حلّی، ج4، ص184.</ref> <br>

#علامه حلّی در قواعد الاحکام می‌نویسد: مرتد اگر حل شبهه‌اش را درخواست کند، احتمال داده می‌شود که به او مهلت داده شود تا این‌که شبهه‌اش از بین برود و در این زمان نیز باید او را واداشت تا توبه کند.<ref>علامه حلّی، ج2، ص275.</ref> <br>

علامه در ارشاد الأذهان می‌گوید: اگر مرتد، ارشاد ]و حل شبهه[ را بطلبد، احتمال داده می‌شود درخواستش اجابت نشود؛ بلکه مکلّف می‌شود به اسلام گردن نهد و توبه کند و بعد ارشاد شود ]و شبهه‌اش حل شود[.<br>

#فخر المحققین، فرزند علامه حلّی ضمن واجب دانستن حل شبهه مرتد، مهلت دادن به مرتد را به اندازه‌ای که عذرش برطرف شود واجب دانسته، می‌فرماید: اگر چه رجوع و اقرار به اسلام واجب فوری و مضیق است، این فوریت و مضیق بودن با وجوب حل شبهه منافات ندارد؛ زیرا امکان آن است که اسلام بپذیرد؛ سپس شبهه‌اش حل شود و این قول نزد من اقوا است.<ref>فخر المحققین (ابن علامه)، ج4، ص550.</ref> <br>

#شهید ثانی، پس از بیان روایتی از امام صادق(علیه السلام) که به نقل از جدّ بزرگوارش حضرت علی(علیه السلام)مدت استتابه مرتد را 3 روز دانسته، می‌فرماید: اگر چه این روایت ضعیف است، عمل به آن برای حفظ دماء ]نفس[ و از بین رفتن شبهه که بر مرتد عارض شده، نیکو است.<ref>شهید ثانی، ج2، ص358.</ref> <br>

#مقدس اردبیلی، وی برخلاف عالمان دیگر که کلامشان اطلاق داشت، با قید ملّی می‌گوید: مرتد ملّی که ارشاد و کشف و پرده برداشتن از حق و رفع شک و شبهه و اظهار حق را بطلبد، هر آینه باید شک و شبهه‌اش برطرف شود و نیز از آن عملی که باعث ارتدادش شده، برگشت داده شود. وی بعد از این بیان، احتمال دیگری را ذکر می‌کند که اصلا به او التفات نمی‌شود و کلامش نیز شنیده نخواهد شد و وجه این احتمال را به دلیل قول مشهور رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)«من بدّل دینه فاقتلوه» مضیق دانستن اسلام می‌داند.

بعد می‌فرماید: اگر]مرتد[ به سبب شبهه‌ای که بر او وارد شده و قبل از انقضای مدت استتابه، 3 روز یا به مقداری که امکان رجوع در آن باشد مناظره بطلبد، بهتر است به درخواستش پاسخ مثبت داده شود؛ ولی اگر درخواست بعد از آن مدت ]ذکر شده [باشد، بهتر است به خواست وی جواب منفی داده شود؛ و گرنه مدّت کفر او استمرار می‌یابد و او در این مدت از طلب و یاری فرو گذاشته شده؛ زیرا مدتی را که می‌توانست متنبّه و آگاه شود، گذشته است.<br>

نیز می‌فرماید: ممکن است به مدتی که احتمال ارشاد وجود دارد، مهلت داده شود. اگر ]در آن مدت ممکن[ ارشاد حاصل شد هیچ؛ و گرنه کلامش ]از این‌که شبهه مرا حل یا ارشادم کنید[ شنیده نمی‌شود.<br>

مؤید این کلام که باید ارشاد شود، عقل است که حکم می‌کند به حُسن اجابت کسی که ارشاد و هدایت را طلبیده و همچنین به دلیل عقل و روایت<ref>کلینی، اصول کافی، ج1، ص41 : «عن ابی عبداللّه(علیه السلام) قال: قرأت فی کتاب علی(علیه السلام) ان اللّه لم یأخذ علی الجّهال عهداً بطلب العلم حتّی اخذ علی العلماء عهداً ببذل العلم للجّهال لانّ العلم کان قبل الجهل» امام جعفر صادق می‌فرماید: در نوشته‌ای از [[امام علی(ع)|علی(علیه السلام)]]خواندم ]که فرمود[ خدا از نادانان و بی‌سوادان پیمان برای کسب کردن دانش نگرفته، مگر این که از عُلما برای تعلیم دادن به نادانان و بی سوادان پیمان و تعهد گرفت; زیرا علم قبل از جهل است».</ref>، ناپسند است انسان کسی را که هدایت و ارشاد خواسته، رد کند؛ اگرچه ]آن شخص[ معاند باشد، مگر این‌که بداند این ارشاد فایده‌ای ]به حال مرتد [ندارد و این نیز ظاهر است.<ref>احمد مقدس اردبیلی، ج3، ص 344ـ346.</ref> <br>

احتمال اوّل این است که به او مهلت داده شود تا شبهه‌اش حل شود؛ زیرا حل شبهه واجب است و نیز به دلیل این که تکلیف کردن به ایمان با وجود شبهه از مصادیق تکلیف به ما لا یطاق است ]و تکلیف به ما لا یطاق نیز محال است[.<br>

احتمال دوم این است که او را به توبه کردن در همان لحظه ]ارتداد [واداریم؛ سپس شبهه‌اش برطرف شود؛ زیرا توبه واجب فوری است و برطرف کردن شبهه اگر چه واجب فوری است، مقتضی مهلت است و چه بسا زمانش طولانی شود و توبه ظاهری، در حکم کردنش به اسلام کفایت می‌کند؛ اگر چه شبهه مانع احتیاط است و همچنین چه بسا مقررات محدود کننده ای را در جهت توسعه انسانی و بالاتر از آن، توسعه پایدار قرار داده و پذیرفته‌اند؛ بدین لحاظ دیده می‌شود که امروزه موضوع حقوق انسان‌ها کنار حقوق حیوانات و حقوق منابع زیست محیطی مطرح می‌شود و این بدان معنا است که به هیچ وجه برای آزادی تعریفی که انسان می‌تواند بر اساس امیال خود هر گونه که بخواهد عمل کند نکرده‌اند.<br>

8. شیخ عبداللّه مامقانی می‌گوید: اگر ]مرتد[ بگوید: شبهه‌ام را حل کنید، گفته می‌شود: حالا به توبه ظاهری ملتزم شو؛ سپس شبهه اش تبیین، و به او مهلت داده می‌شود تا شبهه‌اش حل شود و اگر سه روز گذشت و قانع نشد ]= شبهه اش حل نشد[ بعد از آن ]سه روز[ کشته می‌شود.<ref>مامقانی، شیخ عبداللّه، ص 505.</ref> <br>

#مهلت دادن به مرتد واجب است؛<br>

#مهلت دادن به مرتد واجب نیست.<br>

#اطلاق قول رسول‌اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) که می‌فرماید: «من بدّل دینه فاقتلوه».

#زیرا خیال‌ها محدود نیست؛ پس به طولانی بودن بر بقا در کفر می‌انجامد.

#از این که آن عذر برای تأخیر در توبه است، او را ارشاد می‌کند.به نظر می‌رسد این دلیل عدم مهلت دادن نیست.

#زیرا استتابه از احکام مدت‌دار است: یا از جهت مقدار (سه روز) یا بر حسب مدتی که در آن مدّت با از بین رفتن شبهه‌ها با فکر کردن یا تذکر دادن انتظار برگشت می‌رود.<ref>محقق اردبیلی، ج13، ص345.</ref> <br>

==رأی عالمان اهل سنت درباره حل شبهه مرتد==

===حنفی‌ها===

سرخسی در کتاب مبسوطش می‌نویسد: اگر مرتد، مهلت و مدت طلبید 3 روز به او مهلت داده می‌شود؛ زیرا ظاهر این است که بر اساس شبهه ای که بر او وارد شده مرتد شده؛ پس بر ما واجب است آن شبهه را برطرف کنیم یا نیاز به فکر کردن دارد تا حق برایش روشن شود و این امکان ندارد، مگر با مهلت دادن؛ پس اگر ]مرتد[ مهلت بخواهد، بر امام واجب است به او مهلت بدهد و مدت مهلت نیز در شرع معین است که 3 روز است. اگر ]مرتد بعد از ارتدادش[ مهلت نخواهد، به دلیل ظاهر روایت همان لحظه‌ای که مرتد شد، کشته می‌شود.<ref>سرخسی، شمس الدین، ج10، ص 99 و 98.</ref> <br>

صاحب بدایع الصنائع می‌نویسد: اگر به توبه کردن ]مرتد[ امید است یا اگر خودش مهلت خواست، به او سه روز مهلت داده می‌شود؛ زیرا امکان دارد بر او شبهه ای وارد شده که او را به ارتداد واداشته است؛ پس 3 روز به او مهلت داده می‌شود. شاید در این مدت، شبهه برایش حل شود. 3 روز استتابه وسیله ای است برای اسلام آوردن ]مجدد[ و چه بسا از ارتدادش پشیمان شود؛ پس اگر کسی او را قبل از استتابه بکشد، بر آن شخص کراهت دارد؛ ولی چیزی

بر گردن او نیست ]= دیه و قصاص ندارد[ برای این که مصونیتش با مرتد شدن از بین رفته است.<ref>کاشانی، ج7، ص199.</ref> <br>

===مالکی‌ها===

اگر ]شخص[ مرتد شد. بعد توبه کرد؛ سپس مرتد شد و پس از آن توبه کرد، در مرتبه اوّل تعزیر می‌شود. در مرتبه دوم و سوم و چهارم نیز جایز است تعزیر شود اگر به اسلام برگردد و دراین‌باره نصّی نمی‌شناسم؛ ولی نزد من جایز است. فرق بین مرتبه اوّل و غیر مرتبه اوّل این است که امکان دارد در بار اوّل شبهه‌ای بر او عارض شده باشد و مرتد شود و بعد به سبب از بین رفتن شبهه (به اسلام) برگردد؛ پس اگر بعد از حلّ شبهه به ارتداد برگردد. سپس توبه کند زده می‌شود (= تعزیر می‌شود)؛ زیرا برای او شبهه‌ای باقی نمانده بود و از تعزیر بیشتر نمی‌شود و زندانی و کشته نخواهد شد.<ref>مواهب الجلیل، ج6، ص282.</ref> <br>

===شافعی‌ها===

اصح نزد غزالی مهلت دادن در مرتبه اوّل است؛ در حالی که آن چه از نص حکایت شده، عدم وجوب مهلت دادن در مرتبه اوّل است و اگر قبل از مهلت دادن از گرسنگی شکایت کند، به او قبل از مناظره ]= مهلت دادن[ غذا می‌دهند؛ سپس مهلت داده می‌شود.<ref>شربینی خطیب، ج4، ص140.</ref><br>  

===حنبلی‌ها===

ابن قدامه می‌گوید:] مرتد[ کشته نمی‌شود تا این که 3 روز به او مهلت دهند و در آن مدت او را به اسلام بخوانند...؛ زیرا ارتداد به طور معمول به سبب شبهه ای است که بر او ]= مرتد[ عارض شده؛ پس اگر به او مهلت داده، و شبهه‌اش نیز برطرف شود و به اسلام برگردد، جایز نیست با امکان اصلاحش از بین برود؛ بنابراین، در مدت استتابه بر او سخت گرفته و زندانی می‌شود و به اسلام خوانده خواهد شد تا شبهه‌اش برطرف و روشن شود؛ یعنی فساد و بطلان آنچه در آن قرار گرفته ]و باعث ارتداد وی شده [برایش آشکار شود.<ref>ابن قدامة، ج4، ص61 و 60.</ref> <br>

صاحب مغنی مدت استتابه را 3 روز بیان می‌کند: دلیل ما بحث عمر است؛ زیرا ارتداد فقط به سبب شبهه است و همان زمان ]ارتداد [از بین نمی‌رود؛ پس واجب است به او مهلت دهند تا در آن مدّت خود را از شبهه دور کند و اَوْلا نزد من این است که آن مهلت 3 روز تأثیرگذار است؛ برای این که آن 3 روز مدت نزدیکی است و به دلیل گفته عمر (که چرا او را زندانی نکردید و در هر روز یک قرص نان به او ندادید) شایسته است در مدت استتابه بر او ]= مرتد[ سخت گرفته و زندانی شود.<ref>همان، ج10، ص78.</ref> <br>

یکی از عالمان معاصر می‌گوید.<ref>آیت‌الله اردبیلی.</ref> به نظر ما "ارتداد در قرآن" با ارتداد در روایات متفاوت است؛ ]زیرا [ارتداد در زمان پیامبر که آیات قرآن ناظر به آن است، با ارتداد در زمان امام باقر و امام صادق و امام رضا(علیهم السلام) که روایات ناظر بر آن است، تفاوت دارد.<br>

ارتداد در صدر اسلام، ارتداد و بازگشت از دین بود و شخص مسلمان پس از گرایش به اسلام، مشرک یا مسیحی یا یهودی می‌شد. در این دوره، ارتداد فکری مطرح نبود؛ بلکه به طور معمول، ارتداد با انگیزه سیاسی یا اقتصادی یا قومی همراه بود. ... خلاصه سخن ]این که [در هیچ یک از آیات ارتداد ، احکام ارتداد بیان نشده و فقط سخن از وعید و عذاب آخرت است.<ref>آیت‌الله اردبیلی، مجله حکومت اسلامی، ش 13، ص 14و15.</ref> حکایت یهودیان خیبر در نقشه‌ای که برای مبارزه با اسلام کشیده بودند و شأن نزول آیات 72 و 73 آل عمران<ref>«و قالت طائفة من اهل الکتب ءامنوا بالذی انزل علی الذین امنوا وجه النهار واکفروا اخره لعلهم یرجعون * و لا تومنوا الا طبع لمن تبع دینکم قل ان الهدی هدی الله ان یؤتی احد مثل ما اوتیتم او یحاجوکم عند ربکم قل ان الفضل بیدالله یؤتیه من یشاء و الله واسع علیم».</ref> در‌این‌باره مؤید آن مدعا است که مرتد عنوان کسی است که برای مبارزه از دین دست می‌کشد و به دین دیگری در می‌آید: ماجرای عبدالله بن جحش و شأن نزول آیه 100<ref>«یا ایها الذین ءامنوا ان تطیعوا فریقا من الذین اوتوا الکتاب یردکم بعد ایمانکم کافرین».</ref> آل عمران نیز از این حکایت دارد که ارتداد، ارتباطی به عقیده و تفکر ندارد. در آیه 86<ref>«کیف یهدی الله قوما کفروا بعد ایمانهم و شهدوا ان الرسول حق و جاءهم البینت و الله لا یهدی القوم الظلمین».</ref> آل‌عمران نیز بحث از آمدن بینات و نشانه‌های روشن شده است و آن‌‌هایی که نشانه‌های روشن را کنار می‌گذارند، ستمکار خوانده و گفته است: آنها به دلیل ستمی که بر خود می‌کنند، هدایت نخواهند شد. شأن نزول این آیه نیز درباره یکی از انصار به نام حارث بن سوید است که می‌خواسته از مجازات اسلامی بگریزد. در آیات دیگر مثل آیه‌های 137 و 138<ref>«ان الذین ءامنوا ثم کفروا ثم امنوا ثم کفروا ثم ازدادوا کفرا لم یکن الله لیغفر لهم و لا لیهدیهم سبیلا * بشّر المنافقین بان لهم عذابا الیماً».</ref> نساء نیز اشعار به راه‌های هدایت و روشنی آن و کسانی که از این راه‌های روشن برگشته‌اند، مستوجب عذاب و عدم بخشش خداوند می‌شود و در این دو آیه نیز شناخت راه‌های روشن و بینه‌های مشخص کاملاً روشن است.<br>

#آیت‌الله اردبیلی، مجله حکومت اسلامی، ش 13.

#آیت‌الله موسوی اردبیلی، فقه الحدود و التعزیرات.

#ابن حزم اندلسی، المحلی بالآثار، ج 12.

#احمد مقدس اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ج3 و ج 13.

#المُقدسی، موفق الدین عبداللّه بن قدامه، الکافی فی فقه الامام احمد، ج4.

#المقدسی، موفق الدین عبدالله بن قدامة، المغنی ویلیه الشرح الکبیر، ج10.

#النووی، ابوزکریا محیی‌الدین‌بن‌شرف، المجموع شرح المهذب، ج19.

#امام خمینی(قدس سره)، تحریرالوسیله، ج2.

#امام خمینی، صحیفه نور، ج 21.

#حر عاملی، وسائل الشیعه، ج18، المکتبة الاسلامیه، چاپ طهران، (بی تا).

#سرخسی، شمس الدین، المبسوط، ج10.

#شربینی خطیب، شیخ محمد، مغنی المحتاج، ج4.

#شهید ثانی، مسالک الافهام، ج2.

#شیخ طوسی، المبسوط، ج7.

#علامه حلی، تحریرالاحکام، ج 2.

#علامه حلّی، قواعد الاحکام، ج2.

#عودَة، عبدالقدر، التشریح الجنائی، ج2.

#فاضل هندی، کشف اللثام، ج2.

#فخر المحققین (ابن علامه)، ایضاح الفوائد، ج4.

#قرآن کریم.

#کاشانی، مسعود، بدائع الصنائع، ج7.

#کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء.

#مامقانی، شیخ عبداللّه، مناهج المتقین.

#محقق حلّی، شرائع الاسلام، ج4.

#محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج2.

#محمد محمدی گیلانی، حقوق کیفری در اسلام.

#مرحوم کلینی، اصول کافی، ج2.

#مواهب الجلیل، ج6.

#موسوی اردبیلی، مقاله آزادی بیان (ارتداد)، مجله حوزه، ش 41.

#نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، ج 41.

[[رده: مقالات]]

[[رده: فصلنامه اندیشه تقریب]]

[[رده: منشورات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]]